скачать книгу бесплатно
Bakı rüzgarı
Saryal İsmayıl
Xatirə ədəbiyyatı #35
Mir İsmayıl Seyidzadə 1918-ci ildə Azərbaycan hökumətinin Avropaya təhsil almağa göndərdiyi yüz gəncdən biri idi. “Bakı rüzgarı” onun bir ömür parçasının – uşaqlığından gənclik dövrünə kimi keçdiyi ömür yolunun kitabıdır. Kitabı oxuduqca, o dövrün qaynar, dramatik tarixi hadisələrinə bürünən xatirələr göz önünə sərilir.
Bilmədiyimiz bir çox tarixi hadisədən, xüsusilə 1910-1930-cu illər arasında Azərbaycandakı istiqlal mübarizəsindən, 1917-ci il kommunist inqilabının xalqları necə bir-birinə qatdığından, necə qanlı terror yuvası yaratdığından bəhs edən bu dəyərli əsər Azərbaycanda ilk dəfə nəşr olunur.
İ S M A Y I L S A R Y A L
B A K I R Ü Z G A R I
(sənədli-roman)
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 35-ci kitab
Nənələrinin və babalarının dizləri üstündə uşaqlıqlarını,
ürəklərində gəncliklərini keçirən əziz övladlarımıza və nəvələrimizə
Mənə yaşamağa bir qürbət verin,
Ürəyimdə bir vətən qəribsəyib…
Vaqif Səmədoğlu
Mir İsmayıl Saryalın “Bakı rüzgarı” kitabı əlimə 2014-cü ildə düşdü. Daha doğrusu, bu kitabı mənə Nilgün Saryal verdi. Çox mehriban, istiqanlı, hədsiz Azərbaycana bağlı bir insan. Nilgün atamın dayısı Mir İsmayılın nəvəsidir. Azərbaycana olan bu sevginin babasından keçdiyini söyləyir.
İlk öncə “Bakı rüzgarı”nı həyat yoldaşım Vaqifə (Vaqif Səmədoğlu nəzərdə tutulur-red.) göstərdim. Kitab türkcə idi. Vaqif kitabı tanışlıqçün əlinə alıb vərəqlədi. Kitabın adı, dilinin sadəliyi tutdu onu. Vaqif tez bir zamanda kitabı oxuyub onun maraqlı və “Əli və Nino” qədər dəyərli, lazımlı olduğunu söylədi.
Mir İsmayıl Seyidzadə 1918-ci ildə Azərbaycan hökumətinin Avropaya təhsil almağa göndərdiyi yüz gəncdən biri idi.
“Bakı rüzgarı” onun bir ömür parçasının – uşaqlığından gənclik dövrünə kimi keçdiyi ömür yolunun kitabıdır. Kitabı oxuduqca, mən o dövrün qaynar, dramatik tarixi hadisələrinə bürünən bu xatirələrlə doğmalaşırdım, Mir İsmayılla birgə yaşayırdım o illəri, onların ağrı-acısını dadırdım. Bu xatirələrdən boylanan atamın uşaqlığını, nənə-babalarımın işıqlı üzlərini görürdüm… Çox heyfsləndim ki, atam istəkli dayısının bu qiymətli kitabını görə bilmədi. Və üzüldüm ki, atamın nəsli haqda necə də az bilgiliyəm. Bildiklərim nənəmin danışdıqları, türkiyəli qohumlarımdan eşitdiklərim idi.
Keçən yay mən Gəncədə olarkən yolüstü nənəmin qohumu, Rafat müəllim Cuvarlinskiylə onun evində görüşdüm. Rafat müəllimin yaşadığı birmərtəbəli ev Gəncədə “Yusifbəylilər mülkü” kimi tanınır. Bu nəslin Yusif bəy Yusifbəyli, Həmid bəy Yusifbəyli, Eyyub bəy Yusifbəyli, Nəsib bəy Yusifbəyli, Şükufə xanım Pişnamazova – Yusifbəyli, Çingiz Cuvarlı kimi görkəmli nümayəndələrinin divarboyu vurulmuş barelyefləri evə xüsusi görkəm verir.
Mən bu evdə olmuşdum. Lap çoxdan. Uşaq vaxtı nənəmlə gəlmişdim onun gülərüzlü, şirindilli qohumlarıgilə. Güllü-çiçəkli böyük həyətdə oynamağım da yadımdadır. Başqa heç nəyi xatırlamıram. Keçən illər ərzində bu həyət-baca da dəyişmiş, onun sakinləri də… İndi bu evdə məni haqqında eşitdiyim, ancaq telefonla danışdığım Rafat müəllim gözləyirdi. Otağa girər-girməz qədimilik ətri vurdu məni. Üstü naxışla işlənmiş antik bufet, böyük, qədim masa, əl işi olan ipək süfrə, divara vurulmuş fotolar… Ailə üçün müqəddəs sayılan bu əşyaları gələcək nəsillər üçün qoruyuram, – deyən Rafat müəllim, hərəsi bir tərəfində oturan oğlan nəvələrinə baxdı. Rafat müəllimin xəstə olduğunu bilirdim, ancaq onu da bilirdim ki, həyat enerjisini mənsub olduğu nəsli haqda söhbətlərdən alır. Onunla görüşüm bu deyilənləri təsdiqlədi. Əgər məni bütün görkəmindən xəstəlik, yorğunluq yağan, əsanın köməyi ilə özünü masa arxasına çatdıran, yaşından da yaşlı görünən bir qoca qarşıladısa, qohumlar haqda yorulmadan saat yarımlıq söhbətdən sonra məni qıvraqlaşan, gözlərinə işıq gələn Rafat müəllim yola saldı.
Onun mənə bağışladığı “Bir nəsildən tarixə töhfə” kitabında nənəmin ana nəsli haqqında bilmədiyim məlumatlar, fotolar var idi. Rafat müəllimin öz soyadının, nəslinin tarixçəsini gözəl bilməsi, bu nəslin görkəmli şəxsiyyətləriylə qürur duyaraq onların unudulmaması üçün gördüyü işlər böyük hörmətə layiqdir.
Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin baş naziri Nəsib bəy Yusifbəyli nənəmin xalası oğlu, akademik Çingiz Cuvarlı nənəmin xalası nəvəsidir. (Çingiz Cuvarlını ilk dəfə görəndə nənəmlə onun oxşarlığı məni son dərəcə heyrətləndirmişdi).
Mir İsmayıl Seyidzadənin atası Hacı Seyid Əhməd ağa (1870-1917) Gəncədə vəqflər müdiri olmuş, Talışxanlı nəslindən olmaqla, kökü Ərdəbildəndir. Anası Minabəyim xanım Xanbudaqovlar nəslinə mənsubdur. Çox zəngin ailənin qızı olan Minabəyimə Seyid Əhməd ağanın ailəsi elçi düşəndə zəhmli atası Böyükağa bəy onlara rədd cavabı vermişdi. Ancaq səhər yuxudan durar-durmaz Böyükağa bəyin nökərləri tez-tələsik bazara göndərməsi, evdəkilərə, – hazırlıq görün, dünənki elçiləri də geri çağırın, qızı verirəm – deməsi, hamıda bir çaşqınlıq yaratmışdı. Sonradan o gecə gördüyü dəhşətli yuxusunu danışmışdı. Yuxuda ona, – sən elə bir mömin, nəcib ailənin qəlbini sındırdığın üçün bütün nəslin qırılacaq, – demişlər.
Beləcə, Xanbudaqovlar Talışxanlılar nəslini bir-birinə qatıb yoğuran bir yuxu yüzlərlə biri birindən fərqli, biri birinə oxşar şəxsiyyətlər dünyaya gətirmişdi…
Minabəyim xanımla Mir Hacı Seyid Əhməd ağanın ailəsində beş uşaq dünyaya gəlmişdi: nənəm Püstəbəyim (1890-1982), Mirİsmayıl (1896-1982), Ülkərbəyim (1898-1975), MirDavud (1902-1982) və Balacabəyim. Hacı Seyid Əhməd ağa bütün uşaqlarının doğum tarixini Quran kitabının cildindəki boş səhifədə qeyd edirmiş. Bunun da əsasında doğum şəhadətnaməsi alınırmış.
Hacı Seyid Əhməd ağa geniş maraq dairəsinə malik qabaqcıl dünyagörüşlü, aydın, yaradıcı bir insan olub. Rəssamlığı və xəttatlığı olmuşdur. Foto həvəskarı imiş. Mütaliə etməyi çox sevirmiş. Oğlu Mir İsmayıl Azərbaycanı tərk edəndə ailəsinin fotoşəkillərini, atasının rəsm dəftərini də özüylə götürmüş və onları əziz bir xatirə kimi qorumuşdu. Karandaşla çəkilmiş bu rəsmləri indi Nuri bəy (İsmayıl Saryalın oğlu-red.) saxlayır və onları heç kəsə etibar etmir. Seyid Əhməd ağanın yağlı boya ilə çəkilmiş əsərləri, çox təəssüf ki, Gəncədə itib-batmışdır. O, üç dəfə həcc ziyarətində olmuş və bu ziyarətlərin birindən geri döndükdə İstanbulda fotoaparat (çox guman ki, bu 1900 – cü ildə dünyada çox yayılmış Brownie fotoaparatı idi) və teleskop almışdır. Evinin damında quraşdırdığı teleskopla ulduzları, göy cisimlərini izləyirmiş.
Hacı Seyid Əhməd ağa cəmi 47 il ömür yaşamış və uzun sürməyən xəstəlikdən sonra dünyasını dəyişmişdi. Onu İmamzadada ata-babasının yanında dəfn etmişlər.
Mən ulu babam haqda yazdıqca onunla yenidən tanış olur, özümçün kəşf edirdim. Açıq-aydın aramızda yaranan bir ruh yaxınlığının olduğunu hiss edirdim. Və onu daha yaxşı tanımaq imkanım olmayacağı üçün təəssüflənirdim. Mənim heç bir şəkk-şübhəm yoxdur ki, Seyid Əhməd ağanın zamanında daha yüksək səviyyəli təhsil almaq imkanı olsaydı, onun istedadı daha qabarıq üzə çıxa bilərdi. Ancaq özünün elmə, texnikaya olan böyük marağının oğul övladlarına aşılaya bilməsi və onların ali savadlı mühəndis səviyyəsinə yüksəlmələri Seyid Əhməd ağanın da uğuru sayıla bilər. Belə ki, Mir İsmayıl Seyidzadə Berlində Şarlottenburq Texniki Universitetini bitirərək yüksək elektrik mühəndisi diplomunu (1924), Mir Davud Seyidzadə isə Karlsruhe Texniki Universitetini bitirərək maşın mühəndisliyi diplomunu (1936) almışlar.
Türkiyə vətəndaşlığı aldıqdan sonra hər iki qardaş Saryal
soyadını daşımışlar.
20-ci ilin sonlarında nənəm Püstəbəyimin qardaşları və bacısı Azərbaycandan getmək məcburiyyətində olduqda nənəmlə Balacabəyim Gəncədə qalmışlar. Balacabəyim gənc yaşlarında dünyasını dəyişəndən sonra onun iki övladını – Ramizi və Cəmiləni nənəm öz himayəsinə götürmüşdü. Atamın da əli çörəyə çatandan sonra Ramizlə Cəmiləni korluq çəkməyə qoymamışdı. Cəmilə zəif cüssəli, məzlum görünüşlü idi. Elə özünə bənzərinə də ərə getmiş və üç qız dünyaya gətirmişdi.
Ramiz bacısının tam əksi idi. Çox yaraşıqlı, çılğın, üzündən gülüşü əskik olmayan.O, ailəmizin bir üzvünə çevrilmişdi. Hər gün bizə gələr, özüylə birgə yaxşı əhvali-ruhiyyə də gətirərdi. Pianoda, akkordeonda çalıb-oxuyardı. O zaman Ramiz Bakı dənizçilik məktəbində oxuyurdu. Oranı bitirdikdən sonra həm işləyir, həm də universitetdə təhsil alırdı. Bir gün Ramiz elan etdi ki, polkovnik qızıyla tanış olub, evlənmək istəyir. Atamla anam elçi gedib ona xudmani toy etdilər. Bir qızı da oldu. Sonra ailəsiylə Moskvaya köçdü. Deyəsən, daha heç Bakıya gəlmədi də. Atam onunla Moskvada görüşürdü. Belə görüşlərin birində Ramiz atama bildirdi ki, o anketində uşaq evində böyüməsi, ata-anasız, qohum-əqrəbasız, xalis yetim olması haqda yazmalı olub. Çünki onun xaricdə yaşayan qohumları haqda məlumat üzə çıxsa, işində problemlər yarana bilərdi. Atama Ramizin bu hərəkəti çox pis təsir etsə də, onu başa düşməyə çalışdı. Ramiz DTK sistemində general rütbəsinə kimi yüksələ bildi və tarix elmləri doktoru oldu.
1924-cü ildə təhsilini tamamladıqdan sonra Mir İsmayıl geriyə Berlində sevib evləndiyi Helena adlı alman qızıyla birlikdə dönmüşdür. Nənəmgil Gəncədə əcnəbi gəlinlərini çох mehribanlıqla qarşılamışlar. Elə ilk gündən nənəmlə Helena arasında isti münasibət yaranmış və o, yeni mühitə, yeni adət-ənənəyə alışmağa başlamışdı. Nənəm gəlinlərinə Mir İsmayılın sevdiyi yeməkləri bişirməyi də öyrədirmiş. Nənəmgil Helenanı Azərbaycan sayağı Leyla deyə çağırmağa başlamış və bu ad, deyəsən, Helenanın özünün də xoşuna gəlmiş, ömrünün sonuna kimi o, bu adı daşımışdı.
Bir müddət Gəncədə qaldıqdan sonra gənc ailə Mir İsmayılın işiylə əlaqədar Bakıya köçmüş, 1929-cu ildə burada onların Nuri adında oğulları dünyaya gəlmişdi. Həmin ilin sonlarında Mir İsmayıl ailəsiylə birlikdə sovet rejimindən qaçaraq Türkiyəyə sığınmışdı.
Ankarada Mir İsmayıl Elektrik və Havaqazı fabrikində baş mühəndis olaraq işə götürülmüş və təqaüdə çıxana kimi bu vəzifədə çalışmışdı.
Mir İsmayılın yeganə oğlu Nuri Saryal Türkiyədə böyüsə də, onun Azərbaycana, ata yurduna olan məhəbbəti sonsuzdur.
Maşın mühəndisliyi diplomu alan Nuri bəy bu sahədə yuksək nəaliyyətlər əldə etmişdir. O, Türkiyənin, Almaniyanın tanınmış alimlərindəndir. Böyük zəka, bilik sahibi olan Nuri bəy 3-4 dildə sərbəst danışa bilir. Bir müddət Ankara Orta Doğu Texniki Universitetinin rektoru da olmuşdur. İlk dəfə Nuri bəyi mən 1979-cu ildə Bakıya gəldiyi zaman gördüm. O, SSRİ EA-nın prezidenti A.P.Aleksandrovun dəvətiylə mühazirələr oxumaqçün Moskvada olmuş, ordan da Bakıya gəlmişdir. Onun Bakıda olduğu günlər bizim ailəyə, xüsusən də nənəmə və atama, Nuri bəyin bibisi və bibisi oğluna xoş və yadda qalan günlər yaşatdı. Qohumlarla görüşdən o da çox xoşbəxt görünürdü. Çoxlu şəkillər çəkdi, birgə keçirilən günləri yaddaşında saxlamaqçün. Anadan olduğu evi tapan gün Nuri bəyin sevinci yerə-göyə sığmırdı. Ata-anasına göstərməkçün şəklini çəkdiyi evin onlarçün qiymətsiz bir hədiyyə olacağını söylədi. Nuri bəy Gəncəyə – ata yurduna da getdi. Gəncəni, Göygölü çox bəyənmişdi Nuri bəy, Bakıdan da çox. Söylədi ki, Gəncənin öz siması var. Qohumlarla görüşlərdən, Bakı, Gəncə təəssüratlarından kövrəlmişdi Nuri bəy. Türkiyəyə dönən gün nənəmi qucaqlayıb öpəndə hər ikisi эюз yaşlarına hakim ola bilmədilər. Nənəm dedi ki, bu mənim Nuri ilə son görüşümdür. Bir də onların heç birini görmərəm. Dediyi kimi də oldu. Nənəm 1982-ci il oktyabrın 31-də dünyasını dəyişdi, qardaşları – Mir İsmayıl və Mir Davudla bir ildə. Və ən qəribəsi də odur ki, onların ölümünü nənəm yuxusunda görmüşdü. Bu xəbəri atam ondan gizlətsə də, nənəm öz yuxusuna inanmışdı…
1991-ci ildə mən Türkiyədə Nuri bəylə Neriman xanımın qonağı oldum. İlk növbədə mən Ankarada Mir İsmayıl bəylə Leyla xanımın, Mir Davud bəyin, Ülkərbəyim xanımın qəbirlərini ziyarət etdim. Barələrində çox eşitdiyim, özlərini görmədiyim, ancaq çox görmək istədiyim və görə bilmədiyim insanların. Düzdür, ÜlkərBəyim xanımı görmüşdüm, kiçik oğlu Altayla (Xəzər) Bakıda, bizdə qonaq olanda.
Nuri bəy ailəsiylə Ankaranın mərkəzində dördmərtəbəli evdə yaşayır. Bu evi atası Mirİsmayıl Saryal öz layihəsi əsasında tikdirmişdir. Binanın bir divarının üçrəngli enli zolağı mənim diqqətimi çəkdi. Nuri bəy söylədi ki, bu göy, qırmızı, yaşıl rəngli zolaq atamın Azərbaycan Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağına olan sadiqliyinin rəmzidir. Qonşuluqda yaşayanlar bu üçrəngli zolağı binanın bəzəyi sanmış və öz evlərinin divarını da eynilə o cür hörmüşlər. Belə ki, Ankaranın o məhəlləsində üçrəngli zolaqlı binaların sayı artmışdı. O qonşular hardan bilərdilər ki, bu evin yiyəsinin – sovet rejiminin caynağından xilas olmaq üçün məmləkətini tərk etməyə məcbur olmuş Mir İsmayılın içində bir vətən həsrəti yaşayır və evinin divarına hördürdüyü Azərbaycan bayrağı onun üçün bir təsəllidir. Nisgilli vətən həsrəti Mir İsmayılı və onun kimi bir neçə dostunu Azərbaycan Kültür Dərnəyinin yaradıcısı etmişdir (1948).
Mir İsmayılın Azərbaycan həsrəti bəzən onu üzürdü. Otağının bir hissəsində yaratdığı Azərbaycan guşəsi onun rahatlıq tapdığı yer idi. Guşədə şüşə qabda bir ovuc vətən torpağı saxlayırdı (bu torpaq onun vəsiyyətinə görə dünyasını dəyişəndə basdırıldığı torpağın üstünə tökülmüşdü). Orada saatlarla oturar, divara vurulmuş Bakının Dağüstü parkdan çəkilmiş mənzərəsinə baxar, xəyallara dalardı. Dodaqaltı Azərbaycan mahnısını (son illər isə “…hər bir dərddən olar yaman ayrılıq” mahnısını) zümzümə edər, bu zaman gözlərindən axıtdığı göz yaşlarını bir kəs görməsin deyə, tez silərdi. Azərbaycan bəstəkarlarının vallararına qulaq asmaq, Azərbaycanla bağlı xəbərləri radioyla dinləmək gündəlik ehtiyaca çevrilmişdi onun üçün. “Arşın mal-alan”ı böyükdən kiçiyə, hamı əzbər bilirdi bu evdə.
Bəzən sevgi yoluxucu olur. Onun da Azərbaycan sevgisinə ailə üzvləri, dost-tanışlar yoluxmuşdu. Evin divarları da bu sevgiylə nəfəs alırdı…
Ayda bir dəfə Saryalgilin evində məclis qurular, Ankarada yaşayan azərbaycanlılar bu məclisə yığışardı. Söz-söhbət, yemək-içmək səhərə kimi uzanardı. Yad edərdilər vətəndə qalan ailələrini, sevdiklərini, yaxınlarını. Sırayla hər kəs Azərbaycanla bağlı nəsə danışardı. Bəzən bu məclislərdə uşaqlar da olurdu.
Saryal ailəsi Türkiyədə tanınan-seçilən ailəydi. Azərbaycandan gələn musiqiçi, alim, ədəbiyyat adamları Saryal ailəsinin mütləq qonağı olurdu. Niyazi, Lütfiyar İmanov, İbrahim Topçubaşov, Emin Sabitoğlu və başqa bu kimi tanınmışlar. Niyaziylə Saryal ailəsinin çox sıx, davamlı münasibətləri yaranmışdı.
Ankarada mən başqa qohumlarla da görüşdüm, tanış oldum. Ülkərbəyim xanımın oğulları: Nurəddin Xəzər (1917-2011) və xanımı Ülküylə, Səməd Xəzərin (1924-1973) qızı Şölə xanımla, Altay Xəzər (1934) və xanımı Aysellə, Nuri bəyin böyük qızı Nilgün xanımla.
Nurəddin bəy uzun illər bank sistemində yüksək vəzifələr tutmuş, Səməd bəy bank məmuru olmuş, Altay bəy məhkəmədə vəkil kimi çalışmışdır. Şölə xanım kimyaçıdır, Nilgün xanım ailəsinin ənənəsinə sadiq qalaraq maşın mühəndisliyi diplomunu almışdı.
İstanbulda Nuri bəy və Neriman xanımla başqa bir qohumun, Qaspirinski və Nəsib bəy Yusifbəyovun qızı Zöhrə xanımın görüşünə getdim. Yataq xəstəsi olmağına baxmayaraq, görüşməyə razılıq vermişdi Zöhrə xanım. O, nənəmlə və atamla 60-cı illərin ortalarında olan görüşlərindən həyəcansız danışa bilmədi.
1965 – ci il. Gəncə. Ozan məhəlləsi. Nənəmin adına Türkiyədən məktub. Bu ünvanda nənəmin böyük oğlu– əmim yaşayırdı. Nənəm Bakıda bizimlə olurdu. Əmim Bakıya telefon açıb, atamı təcili Gəncəyə çağırtdırdı. Atam Gəncədən yaxşı əhvali-ruhiyyədə döndü. Bağlı qapılar arxasında atam, anam, nənəm danışıqlar apardılar. Otaqdan çıxanda anamla nənəmin ağlansınmış gözləri gülürdü. Evimiz birdən-birə sirli bir aləmə döndü… Nənəmin tez-tez ağlaması, eyni zamanda sönmüş gözlərində həyat qığılcımının görünməsi bizim ailəyə gözlənilməz, hansısa xoş bir xəbərin gəlməsindən deyirdi. Nənəm namaz qılanda həmişəkindən daha çox dualar edir, şükürlər edib, Allaha nəyə görəsə minnətdarlığını bildirirdi. Nəhayət, biz uşaqların nigarançılığına son qoyuldu. Gizli saxlamaq şərtiylə bizə deyildi ki, 35 ildən sonra nənəmizin bacı və qardaşlarından məktub gəlib. Onlar sağ-salamat Türkiyədə yaşayırlar. Məktubu nənəmin qardaşı Mir İsmayıl yazıb.
Görünür, Türkiyədəki qohumlar bu illər ərzində nənəmi, onun ailəsini Sovet rejiminin zərbəsi altında qoymamaqçün susurmuşlar. Stalinin ölümündən sonra SSRİ siyasətində baş verən dəyişikliklər: repressiya qurbanlarına verilən bəraət, elm və texnika sahəsindəki nailiyyətlər, mədəni həyatda baş verən canlanma ölkə daxilində, həm də xaricdə sakit və sabit inkişafa ümidlər doğurmuşdu həm. Xüsusilə, mühacirətdə yaşamağa məhkum olmuşlar arasında. Bizim həyatda baş verənləri diqqətlə izləyib bizdən çox məlumatlı olanlarda, bizim nailiyyətlərə bizim özümüzdən də çox sevinənlərdə SSRİ-də gedən mülayimləşmə vətənə dönmək, qohum-qardaşla görüşmək çoxlarında arzularının çin olmasına inam yaratmışdır. Ola bilsin, məhz bu inam da nənəmin qohumlarına məktubu yazdırmışdı. Ancaq ümidverici mülayimləşmədən sonra SSRİ siyasətinin sərtləşməsi, içlərində kök salan “Çeka” xofu mühacirətdə olanların əksəriyyətinin nəinki vətənə qayıtmaq, hətta qonaq kimi gəlmək fikirlərindən də uzaqlaşdırdı, necəki nənəmin qardaşlarını.
Əmimin etirazına baxmayaraq, atam onlara cavab məktubu yazmaq qərarına gəldi. Dedi ki, anamı gözü yaşlı qoya bilmərəm. Bir müddət sonra nənəmlə atamın adına Türkiyədən dəvətnamə gəldi. Səfər aprel ayında nəzərdə tutulmuşdu. O gündən evimizdə səfərə hazırlıq başlandı. Anam paxlava, şəkərbura, qoğal tədarükü görür, atam hədiyyələr alırdı. Azərbaycan bəstəkarlarının opera, xalq mahnılarından ibarət vallar, Bakının şəkilləri, bir də bir ovuc vətən torpağı – Mir İsmayıl dayısının atamdan istədiyi bunlar idi. Səfər günü yaxınlaşdıqca evimizdə həyəcan da artırdı. Nənəmi tanımaq mümkün deyildi. O, xəyalən artıq Türkiyədə idi. Onu başa düşmək olardı. Cavan ikən ayrıldığı bacı-qardaşlarını yenidən görəcək, onları bağrına basa biləcəkdi. Baxmayaraq ki, onların son görüşündən uzun bir zaman ötmüşdü, o, arada yaranan boşluğu acı, xoş xatirələrlə doldurmağa çalışacaqdı…
Nənəmlə atamın Türkiyəyə səfəri 1966-cı il, aprel ayının sonlarında baş tutdu. İlk dəfə şəxsi dəvətlə Azərbaycandan Türkiyəyə gedən atamla nənəm oldu.
Atamla nənəmin bu səfəri Türkiyədə, sözün əsl mənasında, bir bayrama çevrilmişdir. Uzun illər məmləkət həsrətiylə mühacir həyatı yaşayanlara vətən ab-havası gətirənlərin səfəri. Nənəmin paltarının ətəyinin vətən torpağına dəyib deyə öpüb, gözlərindən axan damcılara dönmüş vətən tozunu bayram edənlərə ümid sevinci gətirənlərin səfəri…
Üç ay Türkiyədə qonaq qaldıqdan sonra geriyə dönən atamla nənəm vətəndə yola salındıqları təmtaraqla da qarşılandılar. О gundən evimiz bir ziyarətgaha döndü. Kimi atasından, ərindən, kimi qardaşından, əmisindən, dayısından ya da hansısa qohumundan, dostundan xəbər bilmək üçün bizə gəlirdi. Atamgilin gətirdikləri məktublar, hədiyyələr, söz ismarıcları necə-necə ailəni sevindirmiş, onlara ümid vermişdi. Bu sevinc payı üçün hətta Azərbaycanın müxtəlif rayonlarından da gəlirdilər. Ancaq bir neçə ailənin sevincinə acılıq da qatılmışdı. İkinci Dünya Müharibəsində ərlərinin həlak olması ya itkin düşməsi xəbərini yaşamış, övladlarını təkbaşına böyütmüş, taleləriylə də artıq barışmış qadınlarda övladlarının atasının sağ-salamat olmaları xəbəri bir tərəfdən onları sevindirmişdisə, o biri tərəfdən, ərlərinin Türkiyədə ailəli olmaları bu qadınların dərdlərini təzələmişdi…
Atamgil Türkiyədən qayıdandan bir il sonra oradakı mühacirlərimizdən biri öz xanımıyla Bakıya gəldi. Gələn gündən o, Gəncəyə getməyə tələsirdi. Uşaqlıq, gənclik şəhərinə, ilk dəfə sevib-sevildiyi şəhərə. Gəncədən döndüyü gündən öz hisslərinə sahib ola bilmirdi. Qara eynək də onun gözlərinə çökən dərdi, qəmi gizlədə bilmirdi. Qonaq olduğu evlərdə bundan sonra Azərbaycansız necə yaşayacağını təsəvvür etmədiyini söyləyir, Gəncədə yeni həyata başlamaq istəyini də gizlətmirdi. O, Türkiyəyə qayıdanda tezliklə geri dönəcəyini vəd etdi. Oradan göndərdiyi məktublarda vətənindən ayrı yaşamağın artıq onunçün bir işgəncəyə çevrildiyini vurğulayır, eyni zamanda qayıtmaq üçün hazırlaşdığını da yazırdı. Ancaq çox keçmədi, Türkiyədən onun qəfil ölüm xəbəri gəldi. Sarsıdıcı, gözlənilməz xəbər…
O illərdən uzun zaman ötmüşdü. Milyonlarla insan talelərini sındırmış sovet imperiyası dağılmış, Azərbaycan İstiqlala qovuşmuşdu. Dəyişən siyasət nəticəsində ildırım sürətiylə dəyişən həyatda münasibətlər də dəyişmiş, gediş-gəliş də sadələşmiş, çoxalmış, münasibətlər də adiləşmişdir. Adilikdə isə cazibə itir. Həmin o cazibəki, çox illər öncə istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə hadisəyə səbəb olan nənəmin qardaşları-bacısıyla olan o görüşdə var idi.
Bu gün “Bakı rüzgarı” kitabının Mir İsmayıl Saryalın ana yurdunda nəşri məni bir tərəfdən kədərləndirirsə, o biri tərəfdən sevindirir. Kədərləndirir ki, xəyallarında yaşadığı vətəninin İstiqlalını görmək ona nəsib olmadı. Sevindirir ki, Mir İsmayıl Saryal bu kitabıyla azad və müstəqil Azərbaycana qayıdır. Bunun onun ruhuna bir təsəlli olmasına inanmaq istəyirəm…
Babayeva-Vəkilova N.R.
SANBALLI BİR XATİRƏ KİTABI – “BAKI RÜZGARI”
Bilmədiyimiz bir çox tarixi hadisədən, xüsusilə 1910-1930-illər arasında Azərbaycandakı istiqlal mübarizəsindən, 1917-ci il kommunist inqilabının xalqları necə bir-birinə qatdığından, necə qanlı terror yuvası yaratdığından bəhs eləyən bu dəyərli əsər üç il əvvəl nəşr olunduğu halda heç kəsin diqqətini cəlb eləmədi, kitab dükanlarının vitrinlərində bir müddət qalandan sonra tutqun buludlar arxasında gözdən itdi.
Kitabın müəllifi mərhum İsmayıl Saryal 1896-cı ildə Azərbaycanınn Gəncə şəhərində Minabəyim xanım və Vəqflər müdiri Mir Hacı Seyid Əhmədin ikinci övladı kimi dünyaya gəlib. Qaynar ictimai həyatı, geniş meydanları, yaraşıqlı evləri, təmiz küçələrilə Gəncə şəhəri 20-ci əsrin əvvəllərində modern və gözəl bir şəhər idi. Şəhərin çayla ayrılan üzbəüz hissəsində ermənilər, digər əsas hissəsində isə türklər yaşayırdılar. Türklər və ermənilər arasındakı dostluq, qarşılıqlı sevgi və hörmət rusların erməniləri davamlı təhrik etmələri ilə pozuldu, sonra getdikcə artan düşmənçiliyə, qanlı toqquşmaya çevrildi. Həmin vaxtlar gimnaziyada oxuyan İsmayıl Saryal kitabda başına gələn hadisədən söz açır…
Həmin dövrdə Azərbaycanda milli şüur get-gedə inkişaf edir, mətbəələr açılır, qəzetlər, jurnallar, kitablar çap olunur, xalqın milli hisləri dirçəlirdi.
Şagirdlik həyatının şıltaq, maraqlı və şübhəsiz, çox şirin günlərini dilə gətirən İsmayıl Saryal gimnaziyanı bitirdikdən sonra təhsilini Kiyev Politexnik İnstitutunda davam etdirmək üçün bir neçə yoldaşı ilə yola düşür. Həmin məqamda böyük Rusiya İmperiyası böyük daxili narahatlıqlarla, küçə nümayişləri ilə çalxalanır, paytaxt Peterburq silkələnirdi. Çox yaxşı təşkilatlanan kommunistlər hər bir bəhanədən istifadə eləyib quruluşu sarsıdır, xalqı dəhşətə salır, təxribatlar törədirdilər. Küçələr, meydanlar daim qaynayan kütlələrlə dolu olurdu. Rusiya İmperiyasında yaşayan bütün xalqlar zəncirlərini qırmaq, azadlıq qazanmaq üçün bu qarma-qarışıq mühitdən istifadə eləyib gizli təşkilatlar yaradır, səylə fəaliyyət göstərirdilər.
Təəssüf ki, Kiyevdə ali təhsil alan Azəri türkləri arasında kommunistlərin cənnət vəd eləyən sözlərinə aldananlar da vardı. Amma İsmayıl Saryal bütün o hərc-mərclik içində hədəfini itirməyib, millətçilik yolundan bir addım da geri çəkilmədi və aldadıcı şüarlara uymayaraq, millət sevgisini qəlbində iman kimi gəzdirdi.
Müəllifin xüsusilə, 1917-ci il inqilabından sonra Kiyevdəki qanlı küçə nümayişlərini, azğınlaşmış quldurların qəddarlığını, ata-anaların səs-küylü, həyəcanlı günlərini təsvir elədiyi səhifələr kommunist inqilabının iç üzünü göstərmək baxımından çox maraqlıdır.
Bu keşməkeşlər içində, silahların atəş açdığı, meydanlarda insanların öldürüldüyü bir vaxtda təhsil almaq imkanı olmadığından İsmayıl Saryal da yoldaşları ilə birgə çar-naçar vətəninə qayıdır. Amma təəssüf ki, qırmızı inqilabın qığılcımı Gəncəyə də sıçramış, köhnə kini alışdırmış və erməniləri ayağa qaldıraraq qanlı qırğına yol açmışdı.
Rusiya bu anarxiya mühitində beşik kimi yırğalanır. Kimin qolu güclüdürsə, kimin silahı çoxdursa, o hakim olur, kütlələri əzir, adamları sorğu-sualsız gülləlləyir.
Azərbaycan türkləri arasında da birləşmə, müştərək cəbhə təşkil eləmək, silahlamnaq üçün iş gedir. Milli Komitə Azərbaycanda hökumət qurmaq, asayişi bərpa etmək, nizam-intizam yaratmaq üçün hazırlaşır.
Rusiyada bolşeviklər hakimiyyətə gələndən sonra 1918-ci il mart ayının əvvəllərində Brest-Litovsk müqaviləsi imzalanır, beləcə, Sovet Rusiyası müharibədən çıxır. İsmayıl Saryal yarımçıq qalan təhsilini tamamlamaq üçün uzun səfər nəticəsində Kiyevə qayıdır. Amma bəzi professorlar “burjua” ittihamı ilə güllələnmiş, bir hissəsi tutulmuş, bir hissəsi isə işgəncə verilməklə sorğu-suala çəkilməkdədir.
Bolşeviklər iqtidara gəldikləri gün Rusiyada yaşayan bütün millətlərə azadlıq verəcəklərini vəd eləmişlər. Belə bir siyasətin Rusiyanı parçalayacağını düşünən keçmiş çar generallarından biri Denikin bolşevik hakimiyyətinə qarşı qiyam qaldırmışdı. Kiyev şəhəri yenidən alov meydanına çevrilmiş olur. Şəhər əvvəl Denikinin əlinə keçmiş, bir müddət sonra şəhərdə qırmızıların bayrağı dalğalanmış, eyni zamanda da müstəqil Ukrayna qurmaq istəyən Petlyura adlı bir millətçi də başına topladığı könüllülərlə Kiyevi ələ keçirmək üçün mübarizə aparmışdı.
İnqilab günlərinin tükürpərdici mənzərəsi kitabda çox canlı boyalarla təsvir olunmuşdu…
Bu qarışıqlığın içində tanınmış bolşevik qadın Roza Lüksemburqun da olduğu və onun bir toqquşmada başından ağır yaralanması haqda kitabda məlumat verilir.
Artıq Kiyevdə oxumaq, təhsil almaq, diplom sahibi olmaq çətinləşmişdir. Quruluşla ayaqlaşmayanlar kənarlaşdırılır, bütün qapılar üzlərinə bağlanır, hər addımda onlara mane olunurdu.
Bu arada Azərbaycan öz müstəqilliyini elan eləmiş, Müsavat Partiyası çoxluğa sahib olmaqla hökumət qurmuş, savadlı adamlar yetişdirmək məsələsini ön plana çıxarmış və parlament gəncləri Avropaya göndərmək barədə qərar qəbul eləmişdi. İsmayıl Saryal və yoldaşları da Kiyevdəki təhsillərini yarımçıq qoyub, doğulub-böyüdükləri torpağa qayıtmağa üstünlük verdilər.
Ölkənin min cür ehtiyac içində çırpındığı ölüm-qalım günlərində hökumətin xeyli gənci ali təhsil almaq üçün təqaüdlə Avropanın elm baxımından qabaqcıl olan bəzi ölkələrinə göndərməyə çalışması, bunun üçün də ətək-ətək pul xərcləməyi nəzərdə tutması çox xeyirxah və nəcib təşəbbüs idi.
Bakı-İstanbul-Roma-Paris yolu ilə Berlinə gedən İsmayıl Saryal İstanbuldan keçəndə millətçiliyimizin müqəddəs məbədi olan Türk Ocağına da baş çəkir və təəssüratını qələmə almışdı…
İsmayıl Saryal Azərbaycan hökumətinin verdiyi təqaüdlə Berlinə gedir, orada Texniki Universitetin elektrik mühəndisliyi fakültəsinə daxil olur. İşgüzar, çalışqan, ciddi tələbə olduğundan planlı təhsil nəticəsində fakültəni uğurla bitirir, ali ixtisaslı elektrik mühəndisi diplomu almış olur.
Berlində təhsil aldığı müddətdə gözəl, zərif, xasiyyətini və davranışını bəyəndiyi alman qızı Helena Hoffmanla ailə qurur və onu Almaniyada qalmaq üçün dilə tutanlara qulaq asmadan vətəninin dirçəlməsi məqsədiylə arvadı ilə birgə artıq bolşevik hakimiyyəti qurulmuş Azərbaycana qayıtmaq qərarına gəlir.
Moskva vasitəsilə Bakıya qayıdanda vəziyyətin çox dəyişdiyini, bütün ölkəni bürümüş dəhşətli xəyanət torunun qurulduğunu, hər şeyin baş-ayaq olduğunu, Çeka terrorunun meydan suladığını görür, dostlarının, o cümlədən, millətçi fikirləri ilə tanınan, hamının sevdiyi, uşaqlıq dostu Cahangirin Avropaya getməzdən əvvəl ona söylədiklərini xatırlayır…
Bakıda hər tinə, hər məktəbə, hər fabrikə, hər müəssisəyə, hətta hər evə agent yerləşdirilib. Tində satıcılar, məktəbdə müəllimlər, fabrikdə fəhlələr, məhəllədə poçtalyonlar danos şəbəkəsinin üzvləridirlər. Ölkənin təhsil görmüş, əli qələm tutan dəyərli ziyalıları bir-bir nəzarət altına alınır, qondarma bəhanələrlə tutulub, çox ağır şəkildə cəzalandırılırlar.
İsmayıl Saryal yeni quruluşun Azərbaycanda əxlaqi hisləri yox eləmək, insanları heyvan səviyyəsinə endirmək üçün necə iyrənc təbliğat işlərinə əl atdığını, mənəvi dəyərləri necə ələ saldığını kitabın səhifələrində görmək mümkündür…
İsmayıl Saryal kitabında özündən üçüncü şəxsin dili ilə söz açır, adını Oğuz qoyur. Xatirələrində bəhs elədiyi Oğuz özüdür…
İsmayıl Saryalın Azərbaycanın İstiqlal mübarizəsində adı bayraq kimi əziz olan Məmməd Əmin Rəsulzadə və gizli mübarizlərin həbsi ilə bağlı yazdıqları da diqqəti çəkir. Onun barəsində xəbəri vətənpərvərliyinə inandığı tələbəsi, Çekada çalışan İslam Quluzadə verir…
Azərbaycanda satqınlıq, qorxu, ölüm günləri başlayıb. Belə bir narahat mühitdə İsmayıl Saryal min bir qapını döyəndən sonra güc-bəla ilə bir texniki xidmət sahəsində iş tapır, Bakı-Suraxanı dəmiryol xəttinin elektrikləşdirilməsi ilə məşğul olur. Amma adının üzərində iri bir sual işarəsi var. Çünki İsmayıl Saryal Almaniyada təhsil alıb, alman qızı ilə evlənib. O, kommunist ideologiyasına qəti meyl göstərmir, partiyanın fəaliyyətində iştirak etmir, ancaq canını dişinə tutaraq öz vəzifəsini yerinə yetirməyə çalışır.
Bir gün İsmayıl Saryal Çeka əməkdaşı olan bir zabit tərəfindən sorğu-sual edilir. Bu çox təhlükəli sorğu-sualdır. Həyatı zabitin ikicə kəlməsindən asılıdır. Bir səhv sözü həyatı bahasına başa gələ bilər. Zabit ondan iş yoldaşlarının davranışları, siyasi əqidələri, bolşevizmə bağlı olub-olmamaları haqqında məlumat yazmasını tələb eləyir. Hətta zabit bu danos müqabilində onun taleyinin dəyişəcəyini, vəzifədə irəli çəkiləcəyini, daha rahat, daha geniş mənzil alacağı barədə vəd də verir. İsmayıl Saryalın belə bir təklifə cavabı namuslu, heysiyyətli, alicənab bir insana yaraşan davranışdır. Cavabının onun ölümü ilə nəticələnəcəyinə baxmayaraq, həmin təklifi qətiyyət və ikrahla rədd eləyir.
Azərbaycanın bu dəyərli övladının ətrafındakı həlqə getdikcə daralır, təhlükə ağlagəlməz dərəcədə böyüyür, hər addımı izlənilir.
İsmayıl Saryalın min cür təhlükəylə üzləşərək İran vasitəsiylə Türkiyəyə keçməsi ən həyəcanlı detektiv romanlarında olduğundan daha cəlbedicidir və əsl qəhrəmanlıq dastanıdır. İran sərhəddindən, Maku tərəfdən arvadı və yeni dünyaya gəlmiş oğlu ilə birgə Türkiyəyə keçəndə azadlıq, xoşbəxtlik havasını ciyərlərinə çəkir, ay-ulduzlu bayrağı məhəbbətlə salamlayır.
Dost və qardaş Azərbaycanın yaxın tarixini öyrənmək, bənzərsiz bir insanı, heysiyyətlı, qürurlu millətçini, qəlbi şəfqətlə dolu olan ailə başçısını tanımaq istəyənlər “Bakı rüzgarı” kitabını mütləq oxumalıdırlar.
“Tarix” dərgisi, 2002, N9.
O X U C U L A R I M I Z A
(Kitabın Türkiyədəki nəşrindən)
Sevimli babamız İsmayıl Saryalın dostlarımızın israrlı xahişləri nəticəsində qələmə aldığı həyəcan dolu həyat hekayəsini eyni həyəcanla çapa hazırladıq.
Yazıldığı 1975-ci ildən bəri ölkə daxilində və xaricindəki siyasi vəziyyətə görə çapını bu günə qədər təxirə saldığımız bu böyük ərməğanı təkcə övladlarımıza və nəvələrimizə yox, oxucularımıza da təqdim etməkdən qürur duyuruq.
İnanırıq ki, ustalıqla qələmə alınmış kitabı oxuyanda vaxtın necə keçdiyini unudacaqsınız, berlinli alman qızıyla azərbaycanlı gəncin öz eşqləri və azadlıqları uğrunda başlarına gələn ağlasığmaz hadisələrin oyatdığı sevinci, rəğbəti və həyəcanı bizimlə bölüşəcəksiniz.
Onların 1930-cu ildən sonra Atatürk Türkiyəsində keçən uğurlu, xoşbəxt və kübar həyatı isə, demək olar ki, başqa bir əhvalatdır.
Əziz atamızın dediyi kimi, bəlkə bir gün həmin əhvalat da qələmə alınacaq.
Neriman-Nuri Saryal
1997-ci il, Ankara
ÖN SÖZ
Bu əsər romandan daha çox uzun bir hekayətdir. Bir Azəri gəncinin hekayəsidir, yəni bir gəncin gerçək həyatıdır. Bunu vətənini tərk eləyib Türkiyəyə sığınan minlərlə Azəri ailəsinin hekayəti də adlandırmaq olar, çünki hamısının keçirdiyi çətinlik bir-birinə oxşayır.
Dostlar arasında keçirilən ailəvi məclislərdə danışılan bu xatirələrin yaratdığı həyəcanı görən müəllif israrlar nəticəsində iki dəfə əlinə qələm götürüb, həyat hekayətini kağıza köçürüb.
Adının çəkilməsi məsləhət görülməyən adamların adları dəyişdirilib, mövzunu zənginləşdirən bəzi hadisələr genişləndirilib, Rusiya sərhədləri daxilində yaşamış türk qabaqcılları, xüsusilə Milli Azərbaycan dövlətinin yaradılması, formalaşması və süqutu, Osmanlı türklərinin bu məsələlərdə iştirakı haqqında xatirələrin hüdudları xaricinə çıxılmadan ətraflı məlumat verilib. Təqdim olunanlar müəllifin təsadüf nəticəsində öyrəndiyi və ya özünün şahidi olduğu məlumatlardır, kitabxana arxivlərində isə araşdırma aparılmayıb.
Sonuncu rus çarı yıxılandan bəri Rusiyada baş verən inqilabi hərəkatlardan romana sığışdırılması mümkün olan qədər söhbət açılıb, bütün dünya ölkələrini uzun illər təsiri altında saxlayacaq kommunist inqilabi hərəkatının ilk günlərində keçirdiyi sarsıntı və vətəndaş müharibələrinin bir hissəsinə toxunulub. Xüsusilə Rusiyanın inqilabi prosesdə tərəfdar çıxması, ali məktəb professor və tələbələrinin inqilabda əhəmiyyətli yer tutmaları haqqında qısa da olsa, məlumat verilib, etirazlara qarşı göstərilən müqavimət hərəkatları, üzə çıxarılan ideologiyalar və rejimin tənqidi tərəfsiz, həqiqətəuyğun şəkildə və bəzi şəxslərin dilindən hekayətə daxil edilib.
