скачать книгу бесплатно
Xatirələr. Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür
Ceyhun Hacıbəyli
Xatirə ədəbiyyatı #22
Yazıçı-publisist, tərcüməçi, naşir və ictimai xadim Ceyhun Hacıbəylinin “Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür” adlı kitabı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının qiymətli nümunəsidir. Bu kitab görkəmli ziyalının ömrünün son illərində qələmə aldığı, həyatının xəyallar-qarabasmalar və yuxu arasında, arzular və gerçəklik içərisində çabalayaraq yaşadığı xatirələrdən və yuxulardan ibarətdir. Yuxu həm də seçilmiş bədii üsuldur. Xatirələrdə bir çox həqiqətlər sətiraltı, bir çox faktlar isə yuxu örtüyü ilə təqdim edilsə də, onlardan belə Ceyhun Hacıbəylinin şəxsiyyəti, yaşadığı həyat, duyğuları, həsrəti və narahatçılığı haqqında aydın təsəvvür əldə etmək mümkündür.
Ceyhun Hacıbəyli
Bir il xəyallarda və
bütöv bir ömür
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 22-ci kitab
VƏTƏN HƏSRƏTLİ CEYHUN HACIBƏYLİ
Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutu təkcə azadlıq ideallarının, istiqlalımızın əldən verilməsi deyildi, eyni zamanda bir çox Azərbaycan ziyalısının, dövlət və millət üçün dəyərli şəxsiyyətin itirilməsi, bir qisminin isə ölkədən çıxması, mühacir həyatı yaşamağa məhkum olması demək idi. Belə ziyalılardan biri də milli ədəbi-ictimai fikir tarixinə böyük töhfələr vermiş, Azərbaycan həqiqətlərinin ölkədən kənarda təbliğ edilməsində əhəmiyyətli rol oynamış yazıçı-publisist, tərcüməçi, naşir və ictimai xadim Ceyhun Hacıbəylidir.
Bu il onun anadan olmasının 125 ili tamam oldu. Çox sevindirici haldır ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev cənabları Ceyhun bəy Hacıbəylinin 125 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam verdi.
Azərbaycan oxucusu təəssüf ki, hələ də Ceyhun Hacıbəyli və onun yaradıcılığı haqqında əsaslı məlumata malik deyil. Bir çox araşdırmaların mövcud olmasına baxmayaraq, onun çoxcəhətli fəaliyyəti hələ ki əhatəli və əsaslı şəkildə tədqiq edilməyib. Halbuki bu istiqamətdə iş aparılmasının zəruriliyi göz önündədir. Bu, təkcə elmi-ədəbi irsimiz deyil, elə dövlətçiliyimizin tarixinin öyrənilməsi istiqamətində də əhəmiyyətli addım ola bilər.
C.Hacıbəyli 1891-ci il fevralın 3-də Şuşa şəhərində anadan olub. Görkəmli ictimai xadim, dünya şöhrətli bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin qardaşıdır. İlk təhsilini Şuşada, sonra isə Bakıdakı rus-tatar məktəbində alan Ceyhun bəyin istedadı elə ilk zamanlardan etibarən ətrafdakı insanların diqqətini çəkib. Dövrün çox əhəmiyyətli və xarakterik xüsusiyyətlərindən biri, eyni zamanda bu gün də qeyd edilməli və davam etdirilməli olan cəhət – milyonçuların, milli burjuaziya nümayəndələrinin ziyalılığımıza və gənclərimizin təhsilinə göstərdiyi diqqət idi. Elə bu diqqətin nəticəsi idi ki, milyonçu Murtuza Muxtarov öz vəsaiti hesabına onu Peterburq Universitetinə oxumağa göndərib. Qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verərək Universitetin hüquq fakültəsinə daxil olan Ceyhun bəy bir il təhsil aldıqdan sonra Fransaya gedir, məşhur Sarbonn Universitetində Siyasi elmlər fakültəsinə daxil olur. Əslində, Ceyhun bəyin də qardaşı Üzeyir Hacıbəyli kimi musiqi istedadı olduğu bəllidir. Hətta onun musiqi təhsili almaq istəməsi də arxivdəki sənədlərdən, qardaşına yazdığı məktublardan görünür. Lakin nə üçünsə Hacı Zeynalabdinin maliyyə dəstəyi ilə Parisə musiqi təhsili almağa getməyə hazırlaşan Ceyhun bəyin bu istəyi baş tutmur. O, 1912-ci ildə Moskvada təhsil alan qardaşı Üzeyir bəyə yazırdı: “O (Hacı Zeynalabdin – red.) mənə musiqi oxumaq üçün Parisə getməyi tövsiyə elədi və dedi ki, mən Həsən ağaya deyərəm, sənə müəyyən məvacib verərlər, Parisdə dolana biləsən”.
Parisdə təhsil aldığı illərdə də, ondan əvvəl də Ceyhun bəy publisistik, elmi fəaliyyətlə məşğul olur, məqalələri “Baku, “Kaspi” qəzetlərində dərc edilirdi. Onun Nəbati, M.F.Axundov, M.Ə.Sabir, Divanbəyoğlu, Həsən bəy Zərdabi, Ə. B. Haqverdiyev, N. B. Vəzirov, İ. Qaspirinski haqqındakı məqalələri var.
Turgenevin “Pulsuzluq” komediyasını 1909-cu ildə ilk dəfə məhz C.Hacıbəyli dilimizə tərcümə edib. O, Azərbaycan klassiklərinin və müasirlərinin yaradıcılığı ilə bağlı məqalələr yazıb, həmçinin gənclik illərindən Qərbi Avropanın bir sıra dövri mətbuatında məqalələrini “Dağıstanlı”, “Ceyhun Dağıstanlı”, “Azəri” kimi imzalarla dərc etdirib. Ceyhun Hacıbəyli felyeton yaradıcılığı ilə də məşğul olmuş, “Pristav Ağa” adlı felyetonu “Proqres” qəzetinin 1907-ci il 6 və 7-ci saylarında “Daqestanskiy” imzası ilə dərc edilmişdir. Ümumiyyətlə, mühacirətdən əvvəl onun “Kaspi”, “Proqres”, “Bakı”, “Azərbaycan” qəzetlərində bir çox publisistik məqalələri işıq üzü görmüşdür. O, “Известия” (Kaspidə), “İttihat” və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin, “Müsəlman milli komitəsinin əxbarı” qəzetlərinin redaktoru olmuşdur.
Ceyhun Hacıbəylinin bədii yaradıcılığı da diqqət doğurur. Belə ki, 1910-cu ildə o, “Hacı Kərim” povestini yazır və əsər 1911-ci ildə kitab şəklində dərc edilir.
Ceyhun Hacıbəylinin Üzeyir bəyin məşhur "Leyli və Məcnun" operasının yaranmasında da yaxından köməyi olduğu bəllidir. Onun şəxsi sənədlərı arasında “İlk Azərbaycan operası necə yaranmışdı” adlı bir xatirə yazısı saxlanılır ki, burada Üzeyir bəyin yazdığı “Leyli və Məcnun” operasının yaranmasında yaxından kömək etməsindən, hətta 12 yanvar 1908-ci ildə göstərilən tamaşada İbn Səlam və Nofəl rolunda ilk dəfə səhnəyə çıxmasından danışır.
Ceyhun bəyin fəaliyyəti təkcə yaradıcılıq sahəsi ilə bitmir. O, siyasi fəaliyyətlə də məşğul idi. Belə ki, 1919-cu ilin yanvar ayının 6-da Parisdə keçiriləcək Versal Sülh Konfransına göndərilən nümayəndə heyəti arasında Ceyhun bəy də var idi. O, yeni qurulmuş Azərbaycan hökumətinin tapşırığı əsasında Əlimərdan bəy Topçubaşovun başçılığı ilə Məmmədhəsən Hacınski, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Məhəmməd Məhərrəmov və Mir Yaqub Mir Mehdiyevdən ibarət heyətlə Versal Sülh Konfransında iştirak etmək üçün Parisə yola düşür. Bir neçə Avropa dilini bilən Hacıbəyli Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti tərəfindən “müşavir” təyin olunur. Ona Sülh konfransında iştirak etmək üçün şəhadətnamə də verilir. Hətta orada iştirak edən Ceyhun bəylə birgə bütün heyətə Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyski və Adil xan Ziyadxanovun imzası ilə “General” mandatı təqdim edilir. Bu fəaliyyət nəticəsində 1919-cu ilin yanvarından 1920-ci ilin yanvarına qədər fasilələrlə davam edən konfransda Antanta Azərbaycan Respublikasının istiqlaliyyətini tanıdı.
Amma Ceyhun bəy Fransadan geri qayıda bilmədi. Bolşeviklərin hakimiyyəti ələ keçirməsi və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu onun vətənə qayıdan yollarını bağladı. Ailəsini də Fransaya gətirdən Ceyhun bəy həyat yoldaşı Zöhrə Hacıqasımova-Hacıbəyli və oğlu ilə öz mühacir həyatına – ömrünün çətin mərhələsinə başladı. Bu tək mənəvi çətinlik – vətəndən uzaqlıq ağrısı deyildi. Eyni zamanda, maddi imkansızlıq, sosial problemlər, işsizlik, ailəni dolandıra bilməmək və s. də var idi. Hətta liseydə oxuyan oğlunun təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün uşağının məktəbdən kənarlaşdırılması faktı da məlumdur. Bununla bağlı Əlimərdan bəy Topçubaşovun 26 fevral 1932-ci il tarixdə Ceyhun bəy Hacıbəylinin oğlunun təhsil aldığı məktəbin direktoruna ünvanladığı bir məktub da var: “Cənab müdir, sizə məlumdur ki, bu şagird lisey üzrə başqa şagirdlərdən bilik və bacarığına, xüsusilə fransız, ingilis, hətta latın dillərini bildiyinə görə fərqlənir… Çox böyük təəssüf hissi ilə qeyd edim ki, valideynlərinin maddi durumu övladının təhsil haqqını vaxtlı-vaxtında ödəməsinə imkan vermir. Ağır yaşayışlarının əsas səbəbi onların siyasi mühacir həyatı sürdüklərindən irəli gəlir. Hələ onların iqtisadi durumunu qeyd etmirəm. …Xahiş edirəm, şərait yaradasınız ki, o öz təhsilini sona qədər başa vursun. Öncədən mən və müstəmləkə altında yaşayan bütün Azərbaycan Sizə dərin təşəkkürünü bildirir”.
Bütün bu faktlar Ceyhun Hacıbəylinin və ailəsinin necə çətin vəziyyətdə yaşadığını sübut edir. Amma bununla belə, o qardaşı Üzeyir bəyin təkidlərinə baxmayaraq vətənə qayıtmır.
Ceyhun bəy Hacıbəyli Parisdə Qafqaz mətbuatının fəaliyyət göstərməsi sahəsində çalışmış, “La revyu du Monde Musulman”, “Le Fiqaro” kimi nəşrlərdə işləmişdir. Parisdə “Qafqaz”, Münxen və Parisdə “Azərbaycan” jurnallarının təsisində və nəşrində əhəmiyyətli rolu olmuşdur. O, “Azərbaycan mətbuatının tarixi”, “Qarabağ dialekti və folklor”, “Azərbaycanda antiislam təbliğatı və onun metodları” əsərlərinin də müəllifidir.
Ceyhun Hacıbəyli “Azadlıq” radiostansiyasının fəaliyyətində yaxından iştirak etmiş, Münxendəki “SSRİ-ni Öyrənən Universitet”in müxbir üzvü seçilmişdir.
C.Hacıbəyli tərcüməçilik fəaliyyətini sonralar da davam etdirmiş, Azərbaycan ədiblərinin əsərlərini fransız, ingilis dillərinə çevirmişdir. 1950-ci illərdə Aşıq Pəri, Xurşud Banu Natəvan, Ağabəyim ağa və Gövhər ağanın həyat və yaradıcılığı haqqında yazdığı “Azərbaycan şairləri” məqaləsi böyük maraqla qarşılanmışdır. Arxiv sənədlərindən o da aydın olur ki, Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” komediyası məhz Ceyhun bəyin tərcüməsində 1925-ci ildə ilk dəfə olaraq Parisin “Femino” teatrında tamaşaya qoyulub.
Ceyhun bəyin həyatında aldığı zərbələr yalnız mühacirliyi, ailə, ana-bacı, qardaş uzaqlığından yaşadığı sarsıntılarla bitməmişdir. Belə ki, o, Bakıda dünyaya gəlmiş, 1937-ci ildə Paris Hərbi Akademiyasını müvəffəqiyyətlə bitirmiş və alman faşizminə qarşı vuruşmaq üçün cəbhəyə gedən oğlunu İkinci Dünya Müharibəsində şəhid vermişdir.
Ceyhun bəy Hacıbəyli 1962-ci ildə Fransada vəfat edib və Parisin Sen-Kulu qəbiristanlığında torpağa tapşırılıb. Fransada çıxan müxtəlif dərgilərdə Ceyhun bəyin vəfatı ilə bağlı nekroloqlar verilib və bu sənədlərin böyük əksəriyyəti S.Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Arxivində saxlanılır. Onlardan biri, Sovetlər Birliyini Öyrənmə İnstitutunun jurnalının 1962-ci ildə çıxan 30-cu sayında yazılır: “Ceyhun bəy Vətənini sevən, hadisələrə həssaslıqla yanaşan bir insan idi. Hamıya yaxşılıq etməkdən və Azəri topluluqlarında olmaqdan böyük zövq duyardı. Allah qəni-qəni rəhmət eləsin. Nur içində yatsın”.
Yeri gəlmişkən, əlamətdar haldır ki, Ceyhun bəy Hacıbəylinin arxivi by gün öz vətənindədir. Bu isə Ramiz Abutalıbovun xidməti kimi xüsusi olaraq qeyd edilməlidir. Belə ki, arxiv sənədlərini məhz o əvvəl Moskvaya, oradan isə Bakıya gətirərək S.Mümtaz adına Mədəniyyət və İncəsənət Arxivinə təqdim etmişdir.
Mühacirət həyatının son illərini daha da ağır nisgillə keçirən Ceyhun Hacıbəyli xatirələrində çox xəfif və kövrək bir şəkildə ötənlərə nəzər salaraq yazırdı: “Doğmalarımdan ayrılmağımın həsrətini bu qırx il ərzində tez-tez çəkirəm. Ən çox da yadıma düşən bacılarımdı. Bəzən də anamın və ortancıl qardaşımın surətləri bacılarımın surətlərini əvəz edir”.
Bu xatirələrin bir qismi Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən tərcümə edilərək çapa hazırlanmışdır. Tanınmış tərcüməçi və şair, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Şamil Zamanın fransız dilindən tərcümə etdiyi Ceyhun bəy Hacıbəylinin “Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür” adlı kitabı Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının qiymətli nümunəsidir.
Bu kitab görkəmli ziyalının ömrünün son illərində qələmə aldığı, həyatının xəyallar-qarabasmalar və yuxu arasında, arzular və gerçəklik içərisində çabalayaraq yaşadığı xatirələrdən və yuxulardan ibarətdir. Bu, uzun illərini vətən həsrəti ilə yaşayan bir ziyalının ahıl çağlarında belə o həsrətin yanğısı ilə qovrulduğunu, yuxularında da, xəyallarında da bundan qaça bilmədiyini göstərməkdədir. Burada yuxu həm də seçilmiş bədii üsuldur.
Xatirələrdə bir çox həqiqətlər sətiraltı, bir çox faktlar isə yuxu örtüyü ilə təqdim edilsə də, onlardan belə Ceyhun Hacıbəylinin şəxsiyyəti, yaşadığı həyat, duyğuları, həsrəti və narahatçılığı haqqında aydın təsəvvür etmək mümkündür.
Bu kitab təkcə onun yaşantılarına deyil, anası, atası, qardaşları, böyüdüyü və yaşadığı mühitə də işıq salır.
Bütün bunlara görə Ceyhun Hacıbəylinin “Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür” adlı xatirələri Azərbaycan mühacirəti haqqında qiymətli mənbədir. İlk dəfə kitab halında oxuculara təqdim edilən bu xatirələr təsirli bir povest təsiri bağışlayır.
İsa Həbibbəyli
akademik
Bir il xəyallarda və bütöv bir ömür
Axırıncı dünya müharibəsi zamanı taleyin sarsıdıcı zərbəsi məni çox çaşdırdı və keçirdiyim sıxıntını azaltmaq üçün daha rahat bir sığınacaq axtarıb tapmağa məcbur etdi. İstəyirdim və indi də istəyirəm ki, gəldiyim bu fəlsəfi qənaət yaşadığım həyatda arzularımın da, rastlaşdığım reallığın da rolunu dəyişdirsin. Beləliklə, özümü inandırmaq istəyirəm ki, bu qədər reallıq əslində, uydurmadan başqa bir şey deyil. Belə bir reallıq ümumiyyətlə, mövcud ola bilməz.
İstərdim ki, ömrümün yerdə qalan hissəsində mənim üçün əlverişli bir şərait yaransın, yaşamaq üçün çox sıxıcı olan bu ağır vəziyyət bir az da olsa yüngülləşsin. Ona görə də bütün şübhələrdən, zamanın və məkanın maneələrindən keçərək keçmişdəki işlərimi geridə qoymaq, qəmgin, kədərli anlardan yayınaraq gecə fantaziyalarına güc vermək istəyirəm. Əlbəttə ki, Morfenin xatirinə. Hər yerdə baş olmaqdansa, belə etmək daha yaxşıdır.
Həyatımızın səlis, düzgün şəkildə göstərilməsi labüddür. Qaçılmaz təhlükə qarşısında qalarkən İnsan hansı hala düşürsə, bu zaman da qeyri-adi və qəribə təəssürat yaşayırsan: sanki bir göz qırpımında bütün həyatınız gözləriniz önündən gəlib keçir. Bəzən eyham şəklində görünür, bəzən isə kaleydeskopda olduğu kimi rəngbərəng naxışlar kimi sayrışır. Xəyal deyilən şey isə onu az, həm də kiçik dövriyyələrlə göstərir – yəni yeganə fərq bundan ibarətdir.
Fikir həyatımızı epizodik, qarmaqarışıq formada, bəzən qabarıq, alleqorik, bəzən eyham, kinayə şəklində, bəzən isə gümanlarla eybəcər formaya salınmış halda əks etdirir. Ağız-burnunu əyir, hətta real həyatdan daha təsirli formaya salır; incəlik, dəqiqlik, təqdimatın müxtəlifliyi, vəziyyətin, dəyişikliyin forması xəyallarımı kiçik detallarına qədər qeyd etməyə vadar edir.
İnanıram ki, bütün bu yazılanlarda marağa layiq olan materiallar, maddələr, diqqətiçəkən, dolaşıq salın-mış, yaxud, insanı fikirləşməyə, düşünməyə vadar edən mövzular var; deyilənlər təkcə yuxuyozma, psixoanali-tika, yaxud hər şeyi bilmək həvəsindən doğan bir şey deyil. Xeyr, bu, bir mədəniyyəti dərindən öyrənməyə çalışan adi oxucunun istəyi, arzusudur. Əslinə baxsan, “fantastik” təhlil belə bu yazılanları “realist” əsərlər cərgəsinə qataraq ədəbiyyat nümunəsi kimi doğrulda bilməyəcək. O, xəyalların böyük hissəsinin mənasını asanlıqla başa düşəcəkdir: Morfe elə müəllifdir ki, tez-tez “İ” hərfinin üstündə nöqtələr qoyur. Yerinə nöqtələr qoyulmuş boş yerlərdə isə arzunun nədən ibarət olduğunu başa düşmək, misralar arasında əlaqə yaratmaq isə oxucunun öhdəsinə düşür.
Beləliklə, o, qarşısında qalaqlanmış, xırdalıqlarla dolu yetmiş illik həyatı tikə-tikə edib orada ötəri bədbəxtlikləri və sübutu olan xoşbəxtlikləri görəcək, taleyin fantaziyası ilə zənginləşdirərək istədiyi kimi göstərə biləcəkdir… Çünki Morfe hər şeyi çılpaq şəkildə qoymuş, aydın göstərmişdir. Heç kimdən heç nə gizlətməmişdir. Özü də mahir övliyadır.
Bu, məxfi saxlanılmış bəzi şərhləri başa düşməyə imkan verir və şərait yaradır. Şərhlər isə bəzən ətraflı olur və hər tərəfə səpələnmiş müəmmaların başa düşülməsi üçün səbəbə çevrilir; Çünki özü başa düşüləndir, bəşəridir: axı həyatın – ömrün süqutuna doğru insan daha çox naqqala çevrilir. Bir qədər sonra isə gözünə keçmişdən başqa heç nə görünmür. Bu gün mövcud olmayan bir şeyə çevrilir.
İndi mənim də həyatımın kart oynanan yerlərə tez-tez baş çəkməkdən və orada qəddar, qaçılmaz reallığı bir müddətlik də olsa aldadıb çaşdırmağa cəhd etməkdən başqa heç bir cazibədarlığı qalmayıb.
Vaxtımın qalan hissəsinə gəlincə, oxucu burada mənim yaşadığım sönük və yeknəsəq günlərdən başqa heç nə tapmayacaq. Heç bir hədəf onun gözünə görünməyəcəkdir. Ola bilsin, kart oynanılan salonlarda qadınlar üstünlük təşkil etdiyi üçün yaranacaq təəssürata öz təsirini göstərəcək, hətta hansısa psixoanalitikin peşəkar baxışlarını bir çox xırdalıqlara cəlb edərək özünə aludə edəcək, şirnikləşdirəcəkdir… Niyə də olmasın? Amma həyatımın bu hissəsi mövcud olan şeyləri nə sıxışdırıb “kənara atır”, nə də maneələri yox edir. Uzaqbaşı, yatmaq ərəfəsində haqqında danışdığım bu cinsdən “əvəz çıxmaq üçün” və öz ruhumu sakitləşdirmək xatirinə istifadə edildiyini anlayacaqdır.
Burada bir şeyi xüsusi olaraq qeyd etməliyik ki, hansısa kişinin ədəbazlığı indiyə qədər təhtəlşüur və instinktiv formada açıqdan-açığa “qadın ətəyi”nə aludə olubsa, artıq şüurlu surətdə onu saxlamaq üçün çoxdan çətin olar.
Siyasi təbəələrə gəlincə, mənim yeniyetmə çağlarımdan belə xəyallara tez-tez baş vurduğumu, elə o zamandan da siyasətlə məşğul olmağa başladığımı göstərmək kifayət edər; bu isə həyatımın ən təhlükəli vaxtlarına aiddir. Haqqında danışdığım siyasət olmasaydı, həyat mənim üçün həddindən artıq səmərəsiz keçərdi.
Ancaq öz aləmimdə həmin ”xəyallara” sitayiş etməyimin başqa bir izahı da var. Siyasət bizim ailədə qədimdən qalma bir rola sahibdir. Hətta demək olar ki, həyatımızda qabaqcadan cızılmış, planlaşdırılmış, yaxud sözsüz-şübhəsiz göstərişlərlə dolu olan gecə seansları hazırlanırdı.
Elə ki səhər yuxudan oyandıq, xəyalən arzuladığımız ehtiyat azuqəni anamızın hazırladığını görər, hər kəs ədəblə davranaraq vaxtı boşa itirmədən hərəkət edərdi. Son dərəcə vacib olan hallarda anamız həddindən artıq incə şəkildə bunu bizə xəbər verər, amma yenə də hər birimizə həmişəki kimi qayğı ilə yanaşardı; Vacib hallar isə atamızın ciddi vəziyyətlərə düşməsi, məsələn, səyahətə hazırlaşması, toya, nişana qatılması, alqı–satqı işi, kimisə işə gətirmək-aparmaq, yaxud işdən azad olunması və s. idi. Belə nadir hallarda atamız ehtiyacımızı təmin etmək üçün başqa cür hərəkət etməli olardı. Onda anamız da maneələri dəf etmək üçün başqa çarə, başqa yollar axtarıb tapmağa çalışardı. Bəzən atamızı hansısa yoldan çəkindirmək üçün çabaladığını, gözlərinin qarşısındakı süni əlamətləri uzaqlaşdırdığını da görərdik… Atamız güclü, diribaş, qorxmaz, cəsarətli kişi kimi, Allahın qarşısında tale ilə, onun buyurduqları ilə barışar, bunu öz arzu və istəyi ilə edər, səbirli davranmağa çalışardı.
Ailənin üzvlərinə və xidmətçisinə adətən gecə vaxtlarında Morfe tərəfindən deyilmiş nə qədər ziyanlı fikirlər var idi ki, boşa çıxmışdır.
Bizim xəyallarımız üçün ən qorxulu elementlər bunlar idi: od, alov, toy, dişin çəkilməsi və s. Eyni zamanda su, at, səfillik, gecə vaxtı baş tutmuş nişanlanmalar da bu sıradandı…
Bununla belə, demək olar ki, mənim istəklərimi maddi cəhətdən təmin etmək, onları həyata keçirtmək üçün imkan, şərait yaratmaq, onların qayğısına qalıb, yüksəklərə qaldırmaq lazım idi. Amma qayğılardan biri mənim fikirləşdiyim bu məsələyə həmişəlik olaraq zərbə endirdi.
Təxminən dörd yaşım olardı. Günlərin bir günü gecə yuxuda gördüm ki, bağımızla qonşu bağ arasındakı çəpərin üstündən qəfil bir alov peyda oldu. Səhərisi gün, obaşdandan yuxumda gördüyüm həmin yerdə Mirzə Süleymanın başı göründü; o, ailəmizin dostu, mömin bir adam idi… Dueldə öldürülən dayımızın faciəvi ölüm xəbərini bizə çatdırmağa gəlmişdi.
Həmin gündən etibarən mən xəyallarımı tamamilə başqa vasitələrlə həyata keçirməyə başladım; yəqin ki, imkan yaransa, bunun haqqında da sizə danışacağam. Bununla belə, 1940-cı ilin iyununda əsil telepatiya
olan bir hadisə haqqında yeni bir xəbər yayıldı.
Kütləvi qaçhaqaçın qırğın çağında mən quru torpağın üstündə yatdığım yerdə baş verənləri gördüm. Yəni haqqında danışılan o telepat adam bədəninin sağ tərəfindən yaranan ağrılardan gileylənərək həbsxana çarpayılarının birinin üstündə uzanmışdı… Bədəni şəffaf idi, kədərli görünürdü…
Bu, xətərli bir gün idi. Mən bunu bir aydan sonra öyrəndim – tarix eyni tarix idi…
Deməli, mənim bu hadisəni hansı səbəbdən izlədiyim aydın olur. Bu, sevimli varlıqlarla birgə keçirilən yeganə inam dolu anlar idi ki, sizə bir çox şeyi rəhmsizcəsinə qadağan edirdi.
Mən spiritizmə
inanmıram: təbiətcə olduqca skeptikəm
. Hər gecə yuxu görürəm və hər zaman mürgülü oluram. Gördüyüm yuxular arasında sizə yalnız qarmaqarışıq olmayanları danışıram ki, təsəvvürünüzdə çaşqınlıq yaranmasın. Danışdıqlarım özümə aydın olan yuxulardır. Onları olduğu kimi qeyd edirəm. Yəni stenoqrafiya üsulu ilə və toxunmadan, heç bir şey artırıb-əskiltmədən yazıram.
Oxucu, bilin ki, bütün hallarda və vəziyyətlərdə yuxuların əleyhinə getmək düzgün deyil, çünki onların içində həqiqət üstünlük təşkil edir.
Yanvar, 1948
Le I
Mən kanal və çay boyunca uzanan kənd yoluyla gedirəm. Yolun hər iki tərəfində boy verən ağaclar eyni hündürlükdədirlər. Budaqları sağa doğru əyilib. Onların altıyla addımlayıram. Çoxlu fındıq yığacağıma ümid edirdim, ancaq burada yalnız gavalı var. Monruj (Qırmızı dağ – Ş.Z.) adlı kəndə çatıram. Elə bu vaxt yağış yağmağa başlayır, daldalanmaq üçün yerim yoxdur. Balaca bir oğlan uşağı məni öz evinə dəvət edir. Bilirəm ki, onu mənim dalımca bayaqdan divarın çat yerindən məni izləyən bacısı göndərib. Bu balaca uşaqla yuxarı – evlərinə qalxmağı çox istəyirəm, ancaq onun bər-bəzəkli bir göyərçin damında yaşadığını görürəm. Geri qayıdır və başqa yola keçirəm.
Açıqlıqda yerləşən şəhərkənarı bir evdə yaşayan D.T.-nin evinə (yaşadığı qonşu ölkənin 10-12 il bundan əvvəl dünyasını dəyişmiş adlı-sanlı bir xadimi) çatıram. Küçədə alay komandiri, polkovnik K.N. və mənim iş yoldaşım C.-ni görürəm. Hər ikisi bürüncəklidir və başlarında təpəsi yumru şlyapa var. İlin bu vaxtlarında onlara adətən baş çəkmədiyimi qəfildən xatırlayaraq, məni səsləyirlər; yayınmaq istəyirəm, ancaq artıq gecdir, görürlər və mənə doğru gəlirlər.
Sonra biz D.T.-ni axtarıb tapmaq üçün nəzərdə tutduğumuz konfransa gedirik. Əməkdaşlardan bir başqası – M. də bizə qoşulur. Onun başında hündür şlyapa var. Süni saqqal taxıb. Bunun özü də siyasi yığıncaqlarımızın yüksək səviyyədə keçirildiyini göstərir.
D.T.-nin şəhərkənarı evinin dəhlizinə daxil oluruq. Yerdə taxtadan hazırlanmış bilyard şarı görür və ayağımla ona bir zərbə vururam.
Bizi bir neçə qadın qarşılayır və gəlişimizin səbəbi ilə maraqlanırlar. D.T.-nin evdə olub-olmadığını soruşuruq. Onlar aşağı mərtəbəyə enməyimizi və daha alçaq səslə danışmağımızı xahiş edirlər.
Aşağıda bizi yeni şəxslər qəbul edir. Nə istədiyimizi onlara pıçıltı ilə deyirik. Dərhal bizə yol göstərirlər və bir mərtəbə də aşağı enirik. Burada yenidən həmin qadınlarla qarşılaşırıq. Bu dəfə də istəyimizi təkrar edirik. Ancaq artıq danışmır, sadəcə dodaqlarımızı tərpədirik… Sonra ordan çıxır, peyin yığınının üstü ilə irəliləyirik…
Ah, bu məşhur konfranslar! Öz hakimiyyətimiz dövründə yüzlərlə belə konfrans keçirmişik. Onların əksəriyyətində də mübahisə etmişik, uduzmuşuq, məqsədimizə nail ola bilməmişik; beynəlxalq demokratiyanın, mədəni dünyanın etinasızlığı, böyük laqeydliyi ucbatından, onu bizdən oğurladılar və s.
Ancaq biz həmişə ümidimizi qoruyub saxlayırıq və hələ də böyüklərin qapısını döyməklə məşğuluq. Onlarsa bizə getdikcə daha çox laqeyd baxırlar. Biz hər şeyi göz qabağındaca itiririk: ölkəsiz varlığımızı qorumaq mümkün deyil. Heç bir şeydə maddi marağımız yoxdur. İnsanlar dəstə-dəstə gəlir, təklifləri ilə zəhləmizi tökür, eyni zamanda, xeyirli mühakimələri ilə bizi başdan çıxardırlar; qızıl təminatlı fransız frakları ilə bizi taundan qoruyurmuş kimi siyasətdən çəkindirmək istəyirlər.
Bununla belə, qısa bir zaman ərzində dönüş baş verdi; tezliklə böyüklərin ümidlərinin ümumi səviyyəsindən də yüksək əhvali-ruhiyyə yarandı. Fəaliyyətimiz inkişaf etməyə başladı. “Uzaqgörən” böyük maqnatlar öz pul kisələrinin ağzını açdılar. Pul yenidən dövriyyəyə çıxdı. Bu elə bir zaman idi ki, dostumuz D.T. həmin zaman üçün heç bir dəyəri olmayan onlarla milyonluq məbləğə əl atdı…
Bu, bizim dostumuz olan adlı-sanlı D.T. idi: o, dərhal öz əvvəlki həyat tərzinə qayıtdı. Xüsusi mehmanxanası, ona qulluq edən xidmətçiləri, üç avtomobili, ziyafətlər, kef məclisləri, toylar, qeyri-adi gecə əyləncələri, yüngül əxlaqlı qadınlarla kef məclisləri və s. onun həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.
Günlərin bir günü o, bir nəfər kömürçüyə “çaypulu” verdi; həmin adam şəhərkənarı evinin zirzəmisinə kömür boşaldırdı… Kömürə 25000 frank xərc çəkmişdi. O, imperiya qvardiyasının zabiti idi və həmin ev əvvəllər, həqiqətən də onun imiş.
D.T.-yə, baş hersoqa 300.000 franklıq bu məbləğ “müvəqqəti” saxlanmaq şərti ilə verilmişdi… Qısası, milyonlar bir ilin ərzində yoxa çıxdı. İşin gedişini ləngidənlər liberallardan gəlir götürməyə nail ola bilmədilər.
Bu münasibətlə hamı qaraçıların məşhur “Heyif ki, səninlə bu qədər gec rastlaşdıq” mahnısının son sözünü yaxşıca dəyişdirib oxumaqla əylənirdi: “en doi”… Bu söz bizim dostumuzun adı idi.
Buna baxmayaraq, dostumuz həmişəki kimi asanlıqla borc götürürdü. Borc verənlərdən yaxasını qurtarmaq üçün hər şeyə əl atırdı. Hətta evin xidmətçisindən belə ehtiyat edirdi – bu, baməzə, olduqca çoxbilmiş, mahir, qətiyyən söz altında qalmayan bir adam idi. Borc verənlərin qəlbinə girmək bacarığında hətta Don Juanı belə ötüb keçmişdi.
Le 2
Anac toyuq bağda balasını gəzdirir. Bir nəfər qadın evin balkonundan hündürdən anac toyuqla danışır. Qadın-toyuqdan nəvə-nəticələrini neylədiyini soruşur. Toyuq vurnuxur, nə isə cavab verir, ancaq mən onun dediklərini anlaya bilmirəm. Onların söhbəti cəmi bir an davam edir. Toyuq mənə acıqlanır, deyəsən, məni balalarını oğurlayan adam hesab edir.
* * *
Oktyabrın 23-də imtahan verməliyəm. İyun ayında buraxdığım imtahandır, bu vaxta qalıb. Çox yaxşı tanıdığım məktəbin qadın direktorunu görməyə gedirəm. Onun katibəsi məni uzaqlaşdırmaq üçün hər dəfə xəstə olduğunu, özünü pis hiss etdiyini söyləyir. Yadımdadır, indi də xatırlayıram, bu qadın direktoru təzəlikcə görmüşdüm axı… O, məktəbdə hansısa skamyada oturmuşdu.
Məktəbdə işləyən qadınlardan biri mənə kömək etmək istəyir. Ancaq katibə qız yenə də soyuq davranır.
Le 3
Enişli küçə ilə aşağı düşürəm. Bu vaxt balaca bir uşağın məni çağırdığını eşidirəm: “Ata!”
Arxaya çevrilirəm və cavan bir qadının öz balaca oğlunu gəzdirdiyini görürəm. Uşaq qaçaraq mənə yaxınlaşır; Onu tutub başımın üstünə qaldırıram. Düzünü desəm, uşaq ağırdır.
Sonra əl ağacımı uşağa uzadıram, dərhal alıb ayaqlarının arasına keçirir, at kimi çapmağa başlayır. Mən “He, dəh-dəh!” – deyə qışqırıram. Balaca əylənir, ancaq tez də öz əməlinə görə çəkindiyi hiss olunur. Anası gəlib bizə qoşulur və balaca oğlunun hərəkətinə görə üzr istəyir.
Sonra küçəni burularaq sağ tərəfə doğru hərəkət edir, mən isə sol tərəfə dönməliyəm. Qadından uşağı gəzdirmək üçün hara apardığını soruşuram. O, cavab verir: “Qəbiristanlığa”. Öz-özümə deyirəm: “Gəzmək üçün qəribə yer deyilmi?”
Uşaq məndən könülsüz ayrılır. Onun, – “Xudahafiz, ata”, – qışqırdığını eşidirəm.
…Dayımgildəyəm. Burada çoxlu qadın var. Dayımla görüşməkdən yayınıram. Hər dəfə onu görəndə özümü itirirəm. Bazarlıq işləri mənim boynuma yükləndiyindən, əlimdə bıçaq dəhlizə daxil oluram. Qaranlıqdır. Orada olan adamlar mənə baxıb, – “İndi hər şeyin axırına çıxacaq!” – deyirlər.
Əmimizin xanımı, yəni əmicanım hamımıza öyüd-nəsihət verərək özümüzü necə aparmaq lazım gəldiyini öyrədir; o, bizimlə təcrübi olaraq məşğul olur. Atamız demək olar, bütün vaxtını kənddə keçirir. Onun üzərimizdə ağır hökmü var idi.
Əmimiz arıq, kövrək, atamızla fikir mübadiləsində ziddiyyətdə olan, güclü, sağlam, şən, safqəlbli, rəhmli bir kişi idi. Dayımıza gəlincə isə, onun sifətində adi quru təbəssüm belə görməzdin. Sərt adətləri vardı, dinməz-danışmaz adamdı. Hər kəsi səbəbsiz-filansız tənqid etməyi xoşlayırdı. Yeri gəlmişkən deyim ki, taleyin qəddarlığı bu bədbəxt insandan xoş xasiyyəti əsirgəmişdi. Üç uşağını itirmişdi – 14, 5, 3 yaşlarında… Üçü də açıq-aydın şəkildə iranlı “təbiblərin” avamlığına qurban olmuşdular. 25.000 əhalisi olan bu məlum yerdə yalnız üç nəfər həkim var idi; onları da camaat xəstələrin son anında – başının üstündə durmağa çağırırdılar. Xalaqızılarım qızılca və çiçək xəstəliklərindən ölmüşdü-lər. Hətta birinin ölüm səbəbi mənim səhvim idi. Mən, hamının bizim yerlərdə sokratsayağı poetik adla “çiçəkcik” adlandırdığı bu xəstəliyə qarşı peyvənd olunmamışdım.
Bu qədər fəlakəti yaşasam da, heç bir tibbi müayinədən keçirilməmiş, orqanizmimin gücü, möhkəm-liyi aydınlaşdırılmamış və 1800 metr dəniz səviyyəsindən yüksəkdə olan gözəl dağ iqlimində yaşadığımın nəzərə alınması ilə kifayətlənilmişdi.
Bəli, əmimizin təyin etdiyi xəstəliyin mənbəyi olduqca kədərli idi. Bu xəstəlikdən biz üç nəfər uşaq itirmişdik; dayımızın bədbəxtliyi burasında idi ki, onun özünə yoldaş kimi seçib götürdüyü qadın fiziki eybəcərliyi ilə bərabər həm də xəsis idi. Vətəndaş Müharibəsinin bu coğrafi məntəqəni dağıtdığı zaman yüzlərlə ev yandı, yüzlərlə insan həyatı məhv edildi. O isə bombanın partlaması ilə küpələrdən birinin tikə-tikə olmasına görə qanlı göz yaşları axıdırdı…
Əmimizin vəfatından bir il keçdiyi gün hüzür yerinə çağırılmış qonaqlar üçün hazırlanmış və boşqablara çəkilmiş plovu yemək mümkün olmadı. Onu kif basmşdı, iy verirdi… Qonaqlar matəm yerindən çıxıb getdikdən sonra baş verən “faciəli” bir səhnəni indi də xatırlayıram; mərhumun oğlu özündə deyildi. O, günahkarı hörmətdən salmaq, anasının miskin rəftarına görə deyilən nalayiq sözlərə qarşı çıxmaq əvəzinə susurdu. Heç bir şeyə fikir vermirdi. Sanki bu adam öz hövsələsini sınaqdan keçirtmək istəyirdi; o, yaxşı “eşidilməyən” söz sahiblərinə müraciətlə onlardan üzr istəyirdi: “Yağ küpəsi səhv salınıb. Plova təzə yağdan istifadə edilib. Gündəlik işlənən yağ küpəsindən süzülsəydi, daha yaxşı olardı”, – deyirdi. O, bu cümləni dayanmadan təkrarlayır, istəyirdi ki, hər kəsin gözündə anası günahsız görünsün və təmizə çıxarılsın. “Mən səhv etmişəm, mən heyvanam”…
Keçmiş haqqında düşünərkən özümdən soruşuram ki, əgər xalamızın bu qeyri-iradi davranışı rəzil xəstəliyin əsasını qoymasaydı, uşaqları ölərdimi? Yoxsa istənilən halda bu xəstəlik patogen olacaqdı?
Çox qısa zaman kəsiyindən sonra o, xatirəmdə əvvəlki görünüşündən məhrum oldu. Mən artıq onu “cəhrəsinə bağlı” təqdim etmirəm. Uşaqları üçün uzun-uzadı aguis-nenies-i
zümzümə edərək ağladığını deyirəm. Deyirəm ki, onun gözyaşları artıq tükənmişdi.
Bir şey məni həmişə maraqlandırırdı: bizim dayımız belə bir addımı necə atmışdı? Pulsuz-parasız, məhkum bu adam olan, tənqidi mühakiməsi inkişaf etmiş dayımız necə olmuşdur ki, belə bir qadını özünə ömür-gün yoldaşı seçmişdi? Sonralar mənə belə bir şeyi başa saldılar: əslində, bu qadın öz bacısını əvəz edərək dayımızla nişanlanmışdı. Yəni dayım onun bacısını istəyirmiş. Sonradan hiylənin üstü açılanda artıq iş-işdən keçibmiş. “Nişanlı qız” ər-arvadlıq “birliyinin” kandarına ayaq qoymuş, dayımız da onu saxlamağa məcbur olmuşdu.
Əmimiz dərd-qəm içərisində dünyasını dəyişmiş, rus qadınından olan, gözünün ağı-qarası yeganə oğlu isə qəza böyüyünün rus qızı ilə evlənmişdir. Eşitdiyimizə görə, bu “evlənmə” xüsusi olaraq heç yerdə qeyd edilmədiyindən əmioğlumuz da özünə yeni ailə həyatı qurmuşdu… Bunun həqiqətən də düzgün olub-olmadığını biz heç zaman bilmədik (hadisə başqa bir şəhərdə olmuşdu). Əmimiz isə bu “namus” məsələsində yalnız öz dini baxışlarına görə heç nəyə qarışmadı, heç mane də olmadı. Amma əvəzində sonralar hücumlara məruz qaldı və bir müddət keçmədi ki, ruhdan düşərək epilepsiya
xəstəliyinə tutuldu. Mən onun bir neçə dəfə yerə yıxılıb qıvrıldığını, ağzından köpük axdığını, ora-bura əl-qol ataraq çabaladığını, tez-tez eyni şəkildə “Mən ömrümün belə sonluqla qurtaracağını arzulamamışdım” cümləsini təkrar etdiyinin şahidi olmuşam.
Günlərin bir günü o, qətiyyən xəstəlik əlaməti göstərmədən yatağa düşdü. Yerli həkimlər xəstənin çarpayısının baş tərəfində dayanıb bildirdilər ki, onun indiki vəziyyətində anormal cəhət görmürlər. Bir neçə gün keçəndən sonra əmimin ayaqları şişdi. İndi də üstünə “Avropalı” bir həkim gətirdilər. O da zəif, əhəmiyyətsiz müalicə təyin etdi, ancaq çıxıb gedərkən dayıoğluma rusca, – “Qorxuram ki, bunun xəstəliyi uzun çəkməsin”, – dedi.
