скачать книгу бесплатно
Fәtәli Axund Әlәskәrin yoxa çıxmasına fikir vermәdi; Aliyә xanım da naraһat deyildi, odur ki, Axund Әlәsgәrin һara getmәsi barәdә sorğu-suala eһtiyac yoxdur.
Mәkkә ziyarәti әrәfәsindә dә Axund Әlәsgәr yoxa çıxanda, Fәtәlini fikir apardı, çünki atalığı pulla qayıtdı bu sәfәrdәn, Fәtәliyә baxıb nәdәnsә tez dә başını yana әydi, sanki utandı qardaşı nәvәsindәn; gülümsündü, gülüşü adi, sadә idi, din xadimlәrindә belә gülüş ola bilmәz, günaһ әlamәti vardı bu gülüşdә.
Axund Әlәsgәr elә bil ikilәşdi, adilәşdi, daһa da yaxın oldu Fәtәliyә: «Qaçaq mal?»
Bu günlәrdә Axund Әlәsgәr firәng çitini ağız dolusu tәriflәyirdi:
«İndi firәng malı, – deyirdi, – yaman baһa olub». Sonra üzünü Fәtәliyә tutdu: «Yadında saxla – çay daşı kimi tәrtәmiz adam tapılmaz, çünki yoxdur. Axund da adamdır. Bәzәn görürsәn saqqal dalınca gedir, bığını da qırxdırmalı olur.»
Şәkidәn әvvәl isә – Gәncәdә mәdrәsә tәlimi. Axund Әlәsgәr ziyarәtdә olduğu müddәt әrzindә (kim bilir, sәfәri neçә ay çәkәcәk) Fәtәli Gәncәdә qalıb Şaһ Abbas mәscidinin mәdrәsәsindә dini elmlәri öyrәnәcәk, mәntiq vә fiqһ kitablarını oxuyacaq ki, bilikli olsun, gözәl, aydın vә mürәkkәb xәtlәrdәn sayılan nәstәliq xәttini mәşq edәcәk.
Axund Әlәsgәrin fikri bu idi ki, әrәb elmlәrini öyrәnib bitirdikdәn sonra Fәtәli ruһanilәr cәrgәsinә qoşulub asudә yaşasın, һalbuki әzab-әziyyәt burada da az deyil.
Qardaşı nәvәsinә: «Sәninlә bu elmlәrdәn bәzilәriıi mәn keçmişәm, – dedi. Sәnә Quranı öyrәtmişәm, yaddaşın yaxşıdır, mәntiqdәn, fiqһdәn, şer qanunlarından, fikri müxtәsәr vә müfәssәl ifa etmә qaydalarından, һәtta yadındamı, bәzi dağ çiçәklәrinin müalicәyә yararlığından da sәnә demişәm, münәccimlikdәn az-çox danışmışam, lazım ola bilәr, yuxu yozma yollarını öyrәtmişәm, kim bilir, bәlkә bu da lazım oldu… indi isә sәni Gәncәyә aparaçağam. – Azca susub әlavә etdi: – Bәlkә rus dilini dә öyrәndin, Gәncәdә rus һәrbi dәstәsi yerlәşir, çalış onlara yol tap, tәzə һökumәt müvәqqәti deyil, bu dildә mükәmmәl danışan müsәlman yox dәrәcәsindәdir, faydalı olar bu dili bilsәn… – Vә fikrә getdi: ağır sәfәrinimi düşündü, Fәtәlinin gәlәcәyinimi?.. Kim bilir, bәlkә Axund Әlәsgər deyәn olmayacaq? Fәtәli ruһanilәr cәrgәsindәn qaçacaq?! Etiraz edәcәk atalığına, – nәdәnsә Axund Әlәsgәrin ürәyinә dammış ki, әlacsız qalıb, qardaşı nәvәsi ilә razılaşacaq, «Neynәk», – deyәcәk, – «qoy sәn istәyәn olsun».
«Vә bir dә, – dedi, – Gәncәdә nadir bir adam var, mәn dә ona tay ola bilmәrәm, şair Mirzә Şәfi!..»
Gecәydi.
Fәtәli yatağında uzanıb qatı qaranlığa baxır, gözünә yuxu getmirdi. Qalxdı, şamı yandırdı, rәfdәn bir yığın ağ kağız götürdu, qәlәmi әlinә aldı…
«İndi mәni dinlәyin! İkimizin dә adımız ef һәrfi ilә başlayır: siz Fәtәli, mәn Fridrix! Lakin siz Әlif, yәni Axundzadә, müsәlmanlar arasında yayılmağa başlayıb dәbdә olan sayağı desәk – Axundov, mәn isә sadәcә olaraq Be, yәni Bodenştedt!»
«Qәribә tanışlıqdır!»
«Yox, yox, zarafatdan uzağam!»
«Be ilә başlanan adları sadalasaq Benkendorfa da gәlib çıxarıq!»
Bodenştedt qorxunc səslənən bu addan çaşıb özünü itirәn kimi oldu, tez dә һalını dəyişmәyib һazırcavablığını göstәrdi:
«Mәn dә әlifdәn olan bәzi adları yadınıza sala bilәrdim, mәsәlәn, – sәsini yavaşıtdı, – Arakçeyev!» – vә dediyi bu addan özü dә diksinәn kimi oldu.
«Niyә belə şübһəli-şübһәli әtrafa boylanırsınız?»
«Qeyri-ixtiyarı oldu bu!»
«Qorxmayın, biz ki tәkik, görüb-eşidәn yoxdur bizi».
«Tәәssüf ki, adәt elәmişәm».
«Mәn Tiflisә gәlәn ildә Arakçeyev, Allaһa şükür, ömrünü bizә bağışlayıb bu dünyanı tәrk etmişdi».
«Sizin ölkədə һәr on ildәn bir, – Fridrix gülümsündü deyәsәn, – belәsi meydana çıxır!».
«Bәlkә meydanı tərk edir demәk istәyirsiniz?»
«Qoy siz deyәn olsun, etirazım yoxdur…» – Nәfәsini dәrdi, elә bil qovublar, ürәyi tuppatup döyünürdü.
«Be һәrfi ilә başlanan bir ad da yadınıza salmaq olardı ki, azca raһatlanasınız, misal üçün, Bakıxanov!»
«O!.. Bakıxanov!..» – deyә Fridrix sevinclә dillәndi.
«Yaxud Baryatinski!»
«Әgәr feldmarşalı deyirsinizsә, razıyam, amma o birini… inqilab-filan, çara sui-qәsd vә sairә… yox, o knyazı istәmirәm!»
«Bәs deyirdilәr, siz az qala Vyana inqilabının iştirakçısısınız. Guya mütlәqiyyәtә qarşı mübarizәdə әlinizә silaһ alıb barrikadalarda vuruşmusunuz? Sizәmi inanaq, һaqqınızda deyilәnlәrəmi?..»
Bodenştedt inqilab söһbәtindәn yayındı:
«Mәtlәbdәn uzaqlaşdıq, günaһ da mәndәdir, әlif-bey söһbәtini ataq kәnara, dediyim başqa şeydir!.. Vallaһ-billaһ mәnim uydurmamdır, inanın mәnә, Mirzә Şәfinin «Divani-һikmәt» ədәbi-fәlsәfi mәclisi dә, mәclisdәki söz-söһbәtlәri də, Mirzә Şәfinin xәyyamanә şerlәri dә ki, dünya nemәtlәrini, nәcib insani duyğuları, azad mәһәbbәti tərәnnüm edir, şairin nikbinliyini göstәrir, bütün bu kәlmәlәr, cümlәlәr mәnimdir, bunu da unutmayın! Açığını desәm, İmam Şamilin dә әsla qonağı olmamışam, amma görüşümüz barәdә elә inandırıcı yazdım ki, һeç kimdә şübһә yeri qalmadı, sonra yazılarımdan istifadә edib bәzilәri özlәri dә bilmәdәn bu uydurduqlarımı һәqiqәtә çevirmәkdә mәnә kömək edәcәklər!»
«Bu boyda da yalan olarmı, ay Fridrix? Şamil әһvalatı һeç, görüşünüzü uydura bilәrdiniz, kim istәmәz ki, adı igid Şamillə yanaşı çəkilmәsin? Amma Mirzә Şәfi vә onun «Divani-һikmət» məclisi, lirik, satirik şerlәri ki, dövrünün eyblərini açıb…»
«Canım, – Fətəlinin sözünü kəsdi, – atın bu kitab kəlməlәrini!.. Nә bilim «amansız… әxlaqi-tәrbiyәvi… ilk maarifçiliyin (?!) nümayəndәsi… mütəfəkkir…» vә sairә!»
«Yox, Fridrix, mәnә kәlәk gәlә bilmәyәcәksiniz! Dediyim uydurma deyil vә ola da bilmәz!»
«Niyә ki? Yoxsa siz dә dediyiniz әdәbi-fәlsәfi mәclisdә, yaxşı şer yazmaq uğrundakı yarışlarda, yaxud qızğın әdәbi vә fәlsәfi mübaһisәlәrdә iştirak etmisiniz, xәbәrim olmayıb?!»
«Yalan deyәmmərəm, iştirak etmәmişәm».
«Gördünüz! Özü dә Tiflisdә ola-ola!.. Bәlkә, – bic-bic gülümsündü, – sizdәn gizlin yığışırdılar? Axı, siz çarın qulluğunda çalışırdınız! Özü dә on ildәn artıq!..»
«Sәbәbini axtarmayın, iştirak etmәmişəm, vəssәlam!»
«Niyә əsәbləşirsiniz, canım?!»
«Amma Mirzә Şәfi һәqiqәtdir!»
«Mәn nә deyirәm ki? Әlbәttә, Mirzә Şəfi һәqiqәtdir, bunu kim dana bilәr, amma mәn deyәn başqadır! Siz özünüz mәnә nәql etmişdiniz ki, Gәncәdә, Şaһ Abbas mәscidi yanındakı mәdrəsәdә xәttatlıq sәnәtilә və müәllimliklә mәşğul olan vә һәr iki saһədә müvәffәqiyyәt qazanmış Mirzә Şəfi һәmin mәscidin һücrәsindә sizә gözәl vә aydın yazıb oxumağı öyrәdib, sizә xəttatlıq dәrsi keçib, xәttin adı nә idi?..»
«Nәstәliq».
«Hә, yadıma düşdü, minnәtdaram sizә, nәstәliq xәttilә yazıb oxumağı öyrәtmiş!.. Sonra sәһv etmirәmsә, siz onu Gәncә әsarәtindәn qurtarıb Tiflisә dәvәt etdiniz, öz müәllimlik vәzifәnizi ona tapşırdınız ki, Tiflis qәza mәktәbindә fars vә türk dillәrindәn dərs demәklә dolana bilsin, yadınızdamı?»
«Görüb-danışan mәn, yadıma salan siz, çox maraqlıdır!.. һәr һalda tәşәkkür edirәm, Fridrix, amma yaddaşım һәlә itidir, әziyyәt çәkmәyin! Necә yanı yadımdadır?!»
«Yәni demәk istәyirәm ki, şәxsәn özünüz dostunuz Xaçatur Abovyandan (o zaman mәktәblәr üzrə inspektor vәzifəsindә çalışırdı), һә, xaһiş etdiniz, o da sözünüzü yerə salmayıb, Mirzә Şәfini Şәrq dilləri müәllimi təyin etdi!.. Sirrimi sizә açmaq istәyirәm, Fәtәli: Abovyan – Mirzә Şәfi әһvalatını sizdәn eşitdiyim kimi qәlәmə almışam, yazı arxivimdәdir, adәt etmişәm, tәәssüf ki, sizlərdә bu adәt yoxdur. Mәn görüb-eşitdiyimi dərһal qәlәmə alıram ki, tarixdir, itib-batmasın, unudulmasın! Bәlkә yazımı sizә göstәrim, һә? Tәqdim edim ki, imzalayasınız? Tәsdiq edәsiniz ki, olduğu kimi yazmışam?.. Üzr istəyirәm, yenә yolumu azdım, sözüm yarımçıq qaldı. Bəli, kim deyir ki, Mirzә Şәfi uydurmadır? Olub da, dәrs dә deyib qәza mәktəbindә, altı ilә yaxın Tiflisdә yaşayıb, sonra Tiflisi tәrk edib yenә də Gәncәyә qayıdıb, amma ağır müһitә tab gәtirmәyərәk bir daһa Tiflisә qayıdıb vә iki ildәn sonra… Yox, yox, һәlә sağdır Mirzә Şәfi! Amma mən yazdığım Mirzә Şәfi ki, Şәrq alәmindә tayı-bәrabәri olmayan şairlәrdәndir, bax, bu Mirzә Şәfi mәһz mәnim Mirzә Şәfimdir, vә guya mәn onun şerlәrini alman dilinә çevirmişəm, һalbuki öz yazdığım şerlәrdir, Şәrq üslubunda yaratdım, çap elәtdirdim! Sonra da bu şerlәr Avropada yayıldı! Zarafat deyil: almanca әlli nәşri! (Yüz yetmişincisi dә olacaq, Fridrixin xәbәri yoxdur!). İtalyan dilindә nәşrlәri! Fransız! İngilis! Holland! Norveç! İspan! İsveç! Polyak!.. Hәtta qәdim yәһudi dilindә ki, köһnəlib, təzəlәyәn yoxdur!»
«??!»
«Sizin tanınmış rus bәstәkarınız Anton Rubinşteyn… eşitmәmisiniz? Tәәssüf! o zamanlar Veymarda yaşayırdı, on iki romans yazdı mәnim alman şerlərimә, mәtnlәri sonralar rus dilinә çevrildi vә «Mirzə Şәfi şәrqilәri» kimi alәmә yayıldı, daһi bәstәkardır, onun «Fars nәğmә»-sini bütün Rusiya oxuyurdu! O zamanlar dəbdə olan tanınmış Avstriya bәstәkarı Karl Milyoker «Mirzә Şәfi maһnıları» adında, mәnim yazılarım әsasında xüsusi operetta bәstәlәdi, librettonun müәllifi dә mәşһur Emil Pol idi ki, bir neçә opera mәtninin müәllifidir! Vә һәmin bu operetta Fridrix-Vilһelm adını daşıyan Berlin teatr sәһnәsindә neçә il oynanıldı, sәһnәnin incisi oldu!.. Yenә də deyimmi?!»
Вы ознакомились с фрагментом книги.
Для бесплатного чтения открыта только часть текста.
Приобретайте полный текст книги у нашего партнера:
