скачать книгу бесплатно
Qədim türklər
Lev Qumilyov
Kitabda qədim türk dövlətinin yaranması, inkişafı və süqutu tarixi tədqiq edilir. Müəllif türklərin siyasi həyatını, onların məişətini, dini görüşlərini və mədəniyyətini zəngin materiallar əsasında araşdırır, iki dövrün qovşağında – qədim və orta əsrlərdə Orta Asiyada köçərilərin həyat tərzini işıqlandırır.
Lev Qumilyov
Qədim türklər (böyük xalqın tarixi)
«QƏDİM TÜRKLƏR» ÜZƏRİNDƏ DÜŞÜNCƏLƏR
Bəşəriyyət tarixində elə xalqlar mövcuddur ki, onların təşəkkül və inkişaf tarixi, dünya sivilizasiyasında tutduğu qanuni mövqe başqa xalqların, dövlətlərin, qədim mədəniyyətlərin tarixinin araşdırılması ilə müqayisədə çox az öyrənilmişdir:
Tarixi ədəbiyyata dərin marağın artdığı və gücləndiyi bir dövrdə qədim xalqların təşəkkül və inkişaf tarixini tədqiq edib oxuculara çatdırmaq, hər bir xalqın dünya xalqları ailəsində mənsub olduğu layiqli obyektiv mövqeyi açıb göstərmək, nəhayət, xalqların, dövlətlərin, mədəniyyətlərin ümumdünya sivilizasiyasına əsl təsirini üzə çıxarmaq, hamının malı etmək bütövlükdə keçmişin düzgün, təhrif olunmadan öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Çox təəssüf ki, müxtəlif subyektiv mülahizələr əsasında az öyrənilmiş xalqlardan biri də qədim dövlətçilik və mədəniyyət tarixinə malik olan türk xalqlarının tarixidir:
Əslində, vaxtilə nəhəng bir əraziyə malik olan qədim türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin müəyyən obyektiv səbəbləri vardır. Türk xalqlarını bir- birindən təcrid etmək, onların qədim dövlətə, mədəniyyətə malik olduğunu göstərməmək, yeni yaranmış nəslin dünyagörüşündə bu qədim xalqın qədimliyinin tarixi köklərinə aid baxışların dərin kök atmasına yol verməmək Sovet milli siyasətinin başlıca tendensiyalarından biri idi. Çünki vaxtilə çox böyük ərazidə yaşayan və əsrlər boyu bu ərazilərdə türk mədəniyyəti və tarixinin qalıqlarını sübut edən xalqın böyüklüyünü, mənəvi zənginliyini qəbul etmək imperiyanın milli siyasətinə qətiyyən uyğun gəlmirdi. Lap yaxın vaxtlara qədər, əgər mütəxəssisləri nəzərə almasaq, əhalinin böyük əksəriyyəti türk xalqlarının qədim tarix və mədəniyyəti, dövlət quruluşu ilə, keçmiş SSRİ ərazisində xeyli türkdilli xalqın yaşadığını və onlar ilə azərbaycan türkləri arasında tarixən mənəvi yaxınlıq olduğunu yəqin ki, bilmirdilər. Başqa xalqlar öz qədim tarixlərini qondarma üsullarla sübuta yetirmək üçün dəridən-qabıqdan çıxdıqları halda, bütün dünyaya car çəkib «biz qədim xalqıq» deyib hay-həşir saldıqları halda türk xalqlarının başı elə qarışdırılmış, hakim milli siyasətin qurduğu tor elə möhkəm toxunmuşdu ki, biz öz tariximizi, dövlətçilik qurumumuzu gah farslarla bağlayır, uzun illər boyu, elə bu günün özündə də bu siyasətə xidmət edən tarixi ədəbiyyatı təbliğ etməklə məşğul olur, gah da öz milli tariximizin köklərini ümumtürk dünyası tarixindən təcrid olunmuş şəkildə öyrənir və araşdırırıq. Bu isə, məlum olduğu kimi, əleyhdarımızın türk xalqlarının, tarixinin təhrif olunmasını, vahid öyrənilmə məcrasından uzaqlaşdırılmasını güdən, yetmiş il ərzində bu siyasəti yeritməklə türk övladlarının mənəviyyatını dəyişdirməyə çalışan qüvvələrin başlıca qayəsidir. Məhz bu tendensiyanı əsas götürərək ittifaqda çapdan buraxılmış külli miqdarda tarixə aid dərslik və tədqiqatlarda gah türk xalqlarının tarixən təşəkkül tapdığı ərazilər, arxeoloji qazıntılar, daş salnamələr, qədim mədəniyyət nümunələri, dünyanı lərzəyə gətirən güclü axınları barədə danışılmır, gah da başqa xalqlara, dünya tarixində dövlət qurumu türklərə nisbətən çox az qədim olan xalqlara daha geniş yer ayrılır. Çoxcildli «Vsemirnaya istoriya», «İstoriya drevneqo mira» (3 cilddə), «İstoriya srednix vekov» (2 cilddə), «Sovetskiy ensiklopediçeskiy slovar», habelə yüzlərlə dərslik və tədqiqat əsərlərinin adını sadalamaq olar ki, bu kitablarda türk xalqlarının qədim tarixi oxucu diqqətindən kənarda qalır, bəzən də ona çox səthi məlumat verilir.
Beləliklə, başqa xalqların tarixi yaxşı tədqiq olunduğu, şişirdildiyi, dünyaya ən qədim bir xalq, tarix kimi tanıdıldığı halda, süni maneələr tətbiq etməklə türk xalqlarının ümumi tarixi arasında qəsdən uçurumlar yaradılır, bir-birindən təcrid olunmuş halda tədqiqat məcrasına yönəldilir, öz kökündən uzaqlaşdırılaraq başqa xalqların tarixinə calaq edilir, eyniləşdirilir, bu məkrli, uzaqgörən siyasətdən baş çıxardıqda isə mövcud tədqiqatların nəşri, üzə çıxarılması və yayılmasını qadağan edirdi.
Ümumtürk tarixindən təcrid olunmuş şəkildə araşdırılan Azərbaycan tarixi də bu vəziyyətdədir. Buna görə də qədim dövrdən başlayaraq əsrimizin iyirminci illərinə qədər Azərbaycan tarixində ağ səhifələr, təhriflər çoxdur. Ümumtürk tarixindən ayrı təsəvvür edilməyən Azərbaycan tarixinin düşdüyü vəziyyəti Ə. Əliyev çox yaxşı səciyyələndirir: «Uzun illərlə ya hökm edilib, ya da milyonlar buraxılıb ki, Azərbaycan tarixində nədən danışırsan, danış, yazırsan yaz, söy, dağıt… ancaq elə et ki, bu Dərbənddən Həmədana, Qəzvindən Trabzona qədər olan bir ölkədə türk adı çəkilməsin, çəkilsə də «gəlmə» olsun, «talançı», «düşmən», «vəhşi», «başkəsən», daha nə cür mümkünsə.: dalğalar hazırlansın! Azərbaycan tarixini yaradan biz türklər qələm əlində olan düşmənlərimiz tərəfındən nə qədər ki, yazılardan çıxarılırıq və danılırıq – Azərbaycan tarixi düzgün yazılmayacaq».
Buna görə də biz qəti bilməliyik: ümumi qədim türk tarixi öyrənilməyincə, Azərbaycan tarixi düzgün araşdırıla bilməz:
Lakin müxtəlif vaxtlarda imperiyanın bu bədnam milli siyasətinə qarşı çıxan elə şəxslər olmuşdur ki, onlar heç bir maneəyə, çətinliklərə baxmayaraq, bütün məhrumiyyətlərə öz zəkaları, fıziki imkanları hesabına sinə gərmiş və keçmiş Sovetlər birliyinin nəhəng ərazisində vaxtilə qədim türk xalqlarının məskunlaşdıqlarını geniş oxucuya çatdırmış, bu sahədə samballı tədqiqat əsərləri yazıb ortaya çıxarmışdır.
Belə görkəmli şəxslərdən biri də türk xalqlarının yaxın dostu sayılan Lev Nikolayeviç Qumilyovdur. Əsrimizin iki böyük tanınmış şairinin – N.S.Qumilyovun və A.A. Axmatovanın övladı olan bu böyük tarixçi insan bütün həyatını türk xalqlarının qədim dövr tarixinin araşdırılmasına həsr etmişdir. Onun elm aləmində böyük əks-səda doğuran monoqrafiyaları, tədqiqat xarakterli məqalələri, bu məcrada elmi fəaliyyəti türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi və təbliği sahəsində mühüm addım kimi qiymətləndirilməlidir. Çünki bu faydalı fəaliyyət ölkədə türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsi sahəsində mövcud olan boşluğun doldurulmasına, bütövlükdə həm oxucu, həm də geniş ictimaiyyətin bu problemə nəzər-diqqətinin cəlb edilməsinə zəruri imkan yaratmış və sonrakı mərhələlərdə yeni tədqiqatların yaranmasına cığır açmışdır. Bu böyük və qədim xalqın soykökünün, tarixinin araşdırılmasına icazə verilmədiyi bir vaxtda, o bu gün belə əhəmiyyətini itirməyən, bir çox tədqiqatçıların dönə-dönə oxuyub bəhrələndiyi, gündəlik stolüstü kitabına çevrildiyi iri həcmli, elmi-kütləvi səpkidə yazdığı «Qədim türklər» kitabını ortaya çıxarmışdır.
Bu kitab həqiqətən elm aləmində çox böyük əks-səda doğurdu. Ömrünün otuz iki ilini yalnız bu kitabın – son dərəcə dəyərli tədqiqat əsərinin yaranmasına həsr etmiş müəllif, əsərin adından göründüyü kimi, qədim türklərin dövlətinin yaranması, inkişafı və süqutu qanunauyğunluqlarını zəngin tarixi faktlar əsasında araşdırır.
Onu da qeyd edək ki, kitabda qədim türklərin V—IX əsrlərdə inkişaf tarixi öz əksini tapmışdır. Bu dövr türk tarixinin ən maraqlı və zəngin dövrlərindən biri olsa da, bütövlükdə türk xalqlarının ən qədim dövrü haqqında heç də təsəvvür yaratmır. Türklərin hələ eradan əvvəl dövlət qurumlarının mövcudluğu, Sibir və Altay çöllərində, Çin ətrafında, habelə müxtəlif vaxtlarda zəfərli yürüşlər zamanı Asiyanın və Avropanın bir çox regionlarına geniş yayılması, məskunlaşması, zəngin mədəniyyət və məişətə malik olmaları bu kitabda tədqiqatdan kənarda qalmışdır.
Bundan əlavə, əsərdə yalnız Şərqdə, Sibir və Altay, habelə müasir Asiyanın ərazilərində yaşayan qədim türklər barədə danışılır. Qərb regionunda, o cümlədən Qafqaz, İran, müasir Azərbaycan ərazisində qədim dövrlərdən bəri məskunlaşmış, daha doğrusu, aborigen əhali olmuş türklərin tarixi, həyat tərzi, mədəniyyəti və dünyagörüşü məsələlərinə toxunulmur.
Bu da təbiidir. Çünki müəllif yalnız müəyyən bir dövrdə, həm də özünün qeyd etdiyi kimi Şərq regionunda yaşayan türk xalqlarının tarixini araşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur.
Təəssüf ki, hələ bu günə qədər Azərbaycan ərazisində yaşayan, ümumiyyətlə Şərq regionunda məskunlaşmış qədim türk xalqlarının tarixi lazımi səviyyədə araşdırılmayıb. Qədim türk xalqlarının hələ lap qədim zamanlarda, eramızdan çox-çox qabaq yaratdığı mədəniyyət nümunələri, onların dünyagörüşü, məişəti, bütövlükdə tarixi qədim İrana aid yazılmış tədqiqatlarda farsların adına çıxılır. İran tarixindən danışan tədqiqatçıların əksəriyyəti bu ərazidə türk xalqlarının məskunlaşmasının üzərindən çox vaxt sükutla keçirlər. Tarixi saxtalaşdıraraq başqa xalqları, o cümlədən türk xalqlarını da fars xalqı kimi qələmə verirlər. Halbuki İran tarixinə nəzər saldıqda, aydın görünür ki, bu möhtəşəm dövlətin başında duran şahların əksəriyyəti milliyyətcə türk olmuşdur. Deməli, bu adi həqiqətə göz yumulması, qəsdən tarixin qeyri-düzgün məcrada yazılması göz qabağındadır.
Tarixi saxtalaşdıran bir çox tədqiqatçılar elmdə öz istədiklərinə qismən, müəyyən nəslin dünyagörüşünü, ictimai fikri əsl həqiqətdən azdırmağa, uzaqlaşdırmağa nail olmuşlar. Buna görə də Azərbaycan xalqının etnogenezi, yəni soy kökü ilə əlaqədar yazılmış tarixi araşdırmalarda bu günün oxucusu itib batır, ona lazım olan məlumatları tam, müfəssəl ala bilmir. Bəzi araşdırmalarda isə ictimai fikir başqa məcraya yönəldildiyindən milli zəmindən uzaq düşür.
Bu əsəri oxuyan hər bir şəxs dərin mənəvi zövq alacaq, eyni zamanda oxucuda belə bir yanlış fikir yarana bilər ki, müasir Azərbaycan, eləcə də İran ərazisində yaşayan türk xalqı L. Qumilyovun böyük məhəbbətlə tədqiq etdiyi türklərin varisləridir, başqa sözlə desək, Sibir və Altayda yaşayan türklər tarixin sonrakı çağlarında köçüb bu ərazidə, yəni Azərbaycan və İranda məskunlaşmışlar.
Əlbəttə, belə düşünmək kökündən səhvdir. Azərbaycan, eləcə də İran ərazisində, ümumiyyətlə Şərq regionunda türklər hələ lap qədim zamanlardan yaşayırlar. Tarixin atası hesab olunan Heradot 2500 il bundan əvvəl bu ərazidə türklərin yaşamasından xəbər verirsə, deməli bu xalq hələ çox-çox əvvəl Azərbaycanda yaşayıb məskunlaşmışdır. Görkəmli tarixçi Z. Yampolski də bu fıkirdədir. O, «Azərbaycandakı türklər barəsində – qədim mənbələr» adlı tədqiqat əsərində bu haqda yazır: «Mixi yazıların, habelə ilk mənbələrin məzmunu bunu deməyə əsas verir ki, türk dili Azərbaycanda eramızdan əvvəlki dövrlərdə peyda olmuşdur». VII əsr ərəb tarixçisi Cürhumi isə qətiyyətlə bildirir ki, Azərbaycan lap qədim çağlardan türklərin vətəni sayılır. Türklər çoxdan bu ərazidə məskunlaşmışdır.
Türklərin bu ərazidə lap qədim çağlardan yaşamasına aid tarixi mənbələri çox gətirmək olar. Bir neçə tarixi fakta müraciət etməklə fikrimizi tamamlayaq. Tarixi mənbələrdə belə bir məlumat vardır ki, xəlifə Müaviyə bir dəfə qədim tarixin mahir bilicisi yəmənli Abid ibn Şoriyədən soruşur: «Türklər və Azərbaycan nə deməkdir?» Abid cavab verir: «Azərbaycan qədimdən burada məskunlaşmış türklərin ölkəsidir».
Eyni fikrə 1126-cı ildə fars tarixinə aid bir mənbədə də rast gəlmək mümkündür: «Azərbaycan – lap qədimdən türklərin əlində olan bir ölkədir…
Beləliklə, tam qətiyyətlə belə bir fikrə gəlmək olar ki, Azərbaycan tarixində adları çəkilən Manna, Midiya, Atropaten, Albaniya, Arran dövlətlərinin ərazisindəki tayfa ittifaqları arasında türk-mənşəli etnoslar həmişə aparıcı mövqedə durmuşlar.
Bu tarixi həqiqəti danmaq mümkün olmadığı kimi, Azərbaycan tarixini də ümumtürk tarixindən, kontekstindən ayırmaq onu saxtalaşdırmaq, milyonlarla insanın ictimai fikrini azdırmaq deməkdir.
Bu cəhətdən L. Qumilyovun «Qədim türklər» əsərinin çox böyük əhəmiyyəti vardır. Azərbaycan oxucuları öz ərazimizdə yaşamış qədim türklər haqqında burada heç bir məlumat almasalar da, bütövlükdə ümumtürk tarixində böyük bir dövrü əhatə edən, tarixdə nəhəng əraziyə öz qəhrəmanlıq yürüşləri ilə yiyələnmiş qərb türkləri haqqında ətraflı məlumata yiyələnə biləcəklər.
Lev Qumilyovu belə ağır, çox zəhmət tələb edən bir əsəri yazmağa, saysız-hesabsız tarixi məlumatları, tədqiqatları araşdırmağa sövq edən hansı fövqəl-təbii hisslər, qüvvələr olmuşdur? O, «Xəzərətrafı xalqların minillik tarixi» əsərinin əvvəlində bu suala özü cavab verir. Görkəmli tarixçi bildirir ki, Avropa tarixçilərinin elmi fikri uzun müddət monomərkəzin dəmir halqası tərəfindən sıxılmışdır. Hələ Fridrix Hegelin dövründən məlum idi ki, sivilizasiyanın inkişafı qədim İudey, Ellada, Romadan keçmiş və «qeyri-tarixi» yaxud «geridə qalmış xalqlar»la əhatə olunmuş Qərbi roma-alman Avropası ilə başa çatmışdır. Çin tarixçiləri də qismən belə fikirləşirdilər, lakin onlar istisna kimi sivilizasiyanın mərkəzini Böyük çölün ayırdığı «Orta düzəngahı» hesab edirdilər.
Lev Qumilyov tarixçilərin müxtəlif konsepsiyalarını təhlil edərək bu qənaətə gəlir ki, Qərbi Avropa və Çin arasındakı nəhəng ərazi tarixçilərin diqqətini cəlb etməmiş, buna görə də tədqiqat mərkəzindən kənarda qalmışdır. Bu ərazini qədim dövrlərdə yunanlar Skifistan, farslar Turan, çinlilər isə «şimal barbarları» adlandırmışlar.
Göründüyü kimi, böyük bir ərazinin, müxtəlif xalqların və dünya ictimaiyyətinin xəbəri olmadığı orijinal mədəniyyətin mühüm tədqiqat mərkəzindən uzaqda qalması müəllifi dərindən düşündürmüş, belə bir əsərin yazılmasına başlamağa zəmin olmuşdur.
Müəllif kitabın əvvəlində haqlı olaraq göstərir ki, bu əsərin uzun illər müddətində yazılmasına baxmayaraq, heç də onu düşünməyə əsas vermir ki, burada qədim türklərin tarixinə aid bütün materiallardan istifadə edilmiş, bu mövzu, xalqın tarixi daha tədqiq olunmamalıdır. O, bu mühüm tədqiqatın bundan sonra da davam etdirilməsini çox zəruri hesab edir. Müəllif göstərir ki, bəşəriyyət tarixində çox böyük rolu olan bu xalqın tarixinin lazımi səviyyədə öyrənilməməsi yalnız təəssüf hissi doğurur.
«Qədim türklər»in yazılıb oxucuya çatdırılmasından keçən dövr ərzində bu mövzuya aid bir sıra tədqiqat əsərləri meydana çıxsa da, açıq etiraf etmək lazımdır ki, bu faydalı monoqrafiya indiyədək türk tarixindən bəhs edən əsərlər arasında özünəməxsus əhəmiyyətli yer tutur.
Kitabda türk xaqanlıqlarının yaranması, inkişafı, qonşu dövlətlər və tayfalarla münasibəti, mədəniyyəti və dünyagörüşü, ümumdünya tarixinin inkişafı fonunda bu qəhrəman xalqın rolu, məskunlaşdıqları ərazinin tarixi, coğrafi mühiti, təsərrüfat, məişət həyatı çox geniş faktiki materiallar, salnamələr, sənədlər əsasında işıqlandırılır. Müəllif kitabın yazılmasında külli miqdarda onomastika, toponimika, dilçilik materiallarından da geniş istifadə etmişdir. Ayrı-ayrı tayfaların həyat və mübarizəsi, bir-birinə qaynayıb-qarışması, Çin əsarəti altında yaşamaları və yeni xaqanlıqda birləşmək meylləri tədqiqatda inandırıcı şəkildə açılıb göstərilir. Müəllifin bu tarixi sənədlər və tədqiqatlarla bərabər Orxon-Yenisey abidələrindən də geniş istifadə etməsi əsərin tarixi əhəmiyyətini daha da artırır. Oxucular bu kitabda türk tarixində çox böyük xidmətləri olan Qapağan xan, Qütlü, Kültigin, Bilgə xaqan kimi sərkərdə və hökmdarların həyat yolu, mübarizəsi ilə yaxından tanış olurlar.
Türklərin lap qədim zamanlardan başlayaraq eramızın V—VII əsrlərinə qədər ən çox müharibə apardıqları dövlətlərdən biri Çin olmuşdur. Hələ Mete dövründə Çin üzərinə edilən hərbi yürüşlər hər iki xalqı, dövləti bir-birinə qarşı ən qorxulu düşmən səviyyəsinə qaldırmışdı. Əslində Çin imperatorları azlıqda yaşayan türk tayfalarının üzərinə hücumlar təşkil etməklə onların bir xalq kimi Çində yaşayan bir çox tayfaların arasında itib-batmasına, əriyib-yox olmasına geniş imkan və şərait yaradırdı. Bu soyqırımı xüsusilə eramızın V-VI əsrlərində daha da güclənmişdi. Hətta türklərin adı belə dəyişdirilib çinliləşdirilmişdi. Bu mənfur siyasəti dərk edən qüdrətli türk oğulları azadlığa çıxmaq, müstəqil xaqanlıqlarını yaratmaq məqsədilə mübarizəyə ayağa qalxdılar. Çox güclü müqavimətə, dəhşətli, amansız soy qırğınlarına baxmayaraq öz xaqanlıqlarını, türk dövlətlərini qurub türkün əvvəlki şam-şöhrətimi, adımı özümə qaytardılar, bir çox tayfaları özlərinə birləşdirdilər.
Görkəmli tədqiqatçı alimim zəngin tarixi məlumatlar əsasımda oxucuya təqdim etdiyi bu qiymətli monoqrafiyada türklərin əsarət buxovundan azad olunmaq üçüm qurtuluş uğrunda apardıqları mübarizə çox gözəl öz əksini tapmışdır. Kitabı mütaliə edib vərəqlədikcə tarix meydanında türk xalqlarının nə qədər qovğalara, əsarətə, soy qırğınlarına düçar olduğunu, həm də kənardan heç bir kömək olmadan öz qüvvəsi ilə, böyük qırğınlar hesabıma azadlığa cam atdıqlarının qüdrətli bir xalq kimi, daim qonşu dövlətlər tərəfindən təhlükəli bir düşmən kimi qəbul edildiklərinin şahidi oluruq.
Kitabda türk anlayışının yaranması, bu ifadənin formalaşmasında mühüm rolu olam türk tayfalarının ictimai-iqtisadi vəziyyəti, bir çox türkdilli tayfalar arasında tutduqları mövqe də diqqəti cəlb edir. Qədim türk tayfaları olam türkyutlar, doqquz-oğuzlar, türkeşlər, karluklar, kidanlar, uyğurlar, qırğızların və Altay, Sibir çöllərində yaşayam bir çox türk tayfalarının ictimai vəziyyəti, bir-birilərinə qarşı apardıqları bədnam siyasətləri də tədqiq edilib göstərilir.
Müəllif öz tədqiqatında qədim türklərim dünyagörüşünün formalaşmasına təsir göstərən amillər üzərində də ayrıca dayanmışdır. Orxon-Yenisey abidələri, habelə qədim Çin salnaməçilərinin, şairlərinin şeirləri əsasında qədim türklərin ideologiyasını, əski baxışlarını araşdıran tədqiqatçı bu qənaətə gəlir ki, Tibetdə, Çində, Altayda və böyük Sibir çöllərində yaşayam türklərin dini dünyagörüşü arasında böyük fərqlər vardır.
VII əsrim ortalarından başlayaraq qədim türk xaqamlıqlarının zəifləyib parçalanmalara məruz qalması onun süqutunu daha da sürətləndirdi. Türk xaqanlığı süquta uğrasa da, bu heç də türk xalqının məhv olması demək deyildi. Türklərin yenidən əsarət altına düşməsi, ayrı-ayrı vaxtlarda Çin sərhəd qoşunlarına qarşı üsyana qalxmaları onlarım kütləvi surətdə qırılmasına gətirib çıxartdı. Türklər artıq möhtəşəm bir xalq kimi deyil, ölüm pəncəsindən qurtulmaq üçün hara gəldi başını götürüb qaçmış bir köçəri zəif tayfa kimi Sibirin, Tibetin, Altayın düzəngahlarına səpələnməyə başladılar.
Yenidən başqa xalqlara qaynayıb-qarışmaq, içlərində ərimək təhlükəsi yaramdı. Lakim artıq bu elə bir dövr idi ki, tarix meydanına yeni dövlətlər çıxmışdı. Onların güclü axınları qarşısında dayanmaq üçün isə nə türklərin, nə də qonşu dövlətlərin lazımi qüvvələri var idi. Ərəb xilafətinin qoşunları müsəlmanlığı yaymaq üçün hər tərəfə güclü axınlar təşkil etmişdilər. Orta Asiyada, Sibir və Altayətrafı regionlarda köçəri tayfalarla qarşılaşan ərəblər bu xalqların mübarizliyini, döyüş meydanında göstərdikləri şücaəti görüb valeh olurdular. Onlar türklərin qəhrəman xalq olduğunu yüksək qiymətləndirirdilər. Elə buna görə də bütün köçəri tayfalara türk adı verərək, daha doğrusu bu tayfaların türk olduğunu bilərək onların şücaət və qəhrəmanlıqlarını vəsf edirdilər. Beləliklə, vaxtilə türk xaqanlığına daxil olmayan bir çox köçəri tayfalar həmin vaxtdan etibarən türk adı ilə tarixdə tanınmağa başlandı.
Görkəmli türkoloq, tarixçi alim Lev Qumilyov bu məsələləri öz qiymətli tədqiqatında elə bir incəliklə araşdırır və fikir yürüdür ki, onun elmi, ensiklopedik təfəkkürünə heyran qalmamaq olmur. Bu kitabı oxuyam hər bir şəxs türk xalqının böyüklüyünü, həm də onun özü qədər tarixdə ikinci başı bəlalı bir xalqın olmadığını aydın görür.
Lakin tarix, həyat mübarizə meydanıdır. Təbiətin amansız qanunları cəmiyyət həyatında da özünü göstərir. Hansı xalq bu qanunların mahiyyətini dərk edib dünya meydanında həmin qanunlara qarşı öz qarşılıqlı tədbirini görürsə, onun məhv edilməsindən ötrü min cür fitnə-fəsadlara, soyqırğınına qarşı çıxırsa, mübarizə aparırsa o xalq ölməzdir, əbədidir.
Müxtəlif dövrlərdə bir xalq kimi başının üstümü ölüm, yox olmaq təhlükəsi almış türklər sanki silkinib qəflət yuxusundan oyanaraq ağlayıb-sızlamaqdan, yadelli xalqların kəramətinə, insanpərvərliyinə bel bağlamaqdan bezikərək ayağa qalxmış və türkün əzəmətli adını və bayrağını göylərə qaldırmış, öz azadlığını, müstəqilliyini böyük itkilər hesabına olsa da təmin etmişdir.
Bir neçə əsr sonra türklər yenidən dirçələcək, əsarətdə olduqları xalqların pəncəsindən qurtulub yeni türk imperiyasını yaradacaq və bütün dünyada türk adını əbədi yaşadam tarixi işlər görəcəklər.
VƏLİ HƏBİBOĞLU
Fəlsəfə elmləri namizədi
GİRİŞ
Mövzu və onun əhəmiyyəti. Bəşəriyyətin tarixi son dərəcə qeyri-bərabər öyrənilib. Avropa və Yaxın Şərqdə hadisələrin ardıcıllığı və ictimai formasiyaların bir-birini əvəz etməsi hələ XIX əsrin sonlarında ümumun başa düşdüyü əsrlərdə öz əksini tapdığı, Çin və Hindistanın isə XX əsrin əvvəllərində təsvir edildiyi halda, Avrasiya çöllərinin böyük bir ərazisi hələ də öz tədqiqatçısını gözləməkdədir. Bu, xüsusən Çingiz xanın tarix səhnəsinə gəlməsindən əvvəlki dövrə aiddir. Həmin dövrdə Mərkəzi Asiya çölündə iki diqqətəlayiq xalq – hunlar və qədim türklər, habelə adlarını şöhrətləndirməyə imkan tapmayan bir sıra digər xalqlar yaranmış və məhv olmuşlar.
Onların hamısının bir-birini təkrar etdiklərini düşünmək səhv olardı. Doğrudur, bu xalqların istehsal üsulu – köçəri heyvandarlıq, həqiqətən də heç bir təkmilləşdirməyə uyuşmayan ən sabit təsərrüfat formasıdır. Lakin məişət xüsusiyyətləri, təsisatlar, siyasət və dünya tarixində yerləri baxımından hunlar və qədim türklər tamamilə fərqlənirdilər. Onların taleləri də eyni dərəcədə fərqli olmuşdu.
Dünya tarixi fonunda qədim türk xalqının və onun yaratdığı dövlətin tarixi belə bir sual doğurur: türklər necə meydana gəlmişdilər və adlarını əslində onların varisləri olmayan bir sıra xalqlara verərək necə yoxa çıxdılar? Bu problemi yalnız siyasi tarixin təhlili, yaxud ictimai münasibətlərin araşdırılması yolu ilə həll etməyə dəfələrlə təşəbbüs göstərilib, lakin həmin təşəbbüslər heç bir bəhrə verməyib. Bəşər tarixindəki cahanşümul əhəmiyyətlərinə baxmayaraq, qədim türklər azsaylı xalq idilər, Çin və İranla yaxın qonşuluq onların daxili işlərində əz əksini tapmaya bilməzdi. Başqa sözlə desək, bu ölkələrin ictimai və siyasi tarixi bir-biri ilə sıx çulğalaşmışdı və hadisələrin gedişini bərpa etmək üçün biz həm bu, həm də digər tərəfi diqqətdən qaçırmamalıyıq. İqtisadi konyukturanın dəyişməsi, xüsusən də Çin mallarının daşınmasının yüksək, yaxud aşağı səviyyədə olması, habelə İran hökumətinin maneçilik xarakterli tədbirləri də burada az rol oynamamışdır.
Türk xaqanlığının sərhədləri VI əsrin sonlarında qərbdə Bizans, cənubda İran və hətta Hindistanla, şərqdə isə Çinlə kəsişdiyinə görə bu ölkələrin tarixindəki gözlənilməz dəyişikliklər nəzərdən keçirilən dövrdə türk dövlətinin taleyi ilə bağlı idi. Həmin dövlətin yaranması müəyyən mənada bəşər tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Çünki o vaxta qədər bir-birinin mövcudluğundan xəbərdar olsalar da, Aralıq dənizi və Uzaq Şərq mədəniyyətləri əslində ayrı düşmüşdülər. Ucsuz-bucaqsız çöllər və dağ silsilələri Şərqlə Qərbin əlaqələrinə mane olurdu. Yalnız çox qoşqularının kəşfi karvanlara dağ zirvələrini və sonralar metal üzəngilərin və arabanı əvəz edən yük düzənləri nisbətən asan keçməyə imkan yaratdı. Buna görə də VI əsrdən etibarən çinlilər Konstantinopol bazarlarındakı qiymətlə hesablaşmağa, bizanslılar isə Çin imperatoru nizəçilərinin sayını öyrənməyə məcbur oldular.
Belə bir vəziyyətdə türklər nəinki vasitəçi rolunu oynayır, həm də Çin, Hindistan, İran, Bizans mədəniyyətləri ilə qarşı-qarşıya qoymağa layiq bildikləri spesifik mədəniyyətlərini yaradırdılar. Bu özünəməxsus çöl mədəniyyətinin qədim ənənələri və dərin kökləri vardı, lakin oturaq xalqların mədəniyyəti ilə müqayisədə o, bizə çox cüzi məlumdur. Bunun səbəbi türklərin və digər köçəri tayfaların qonşularla müqayisədə az istedadlı olmasında deyildi; səbəb onların maddi mədəniyyət qalıqlarının keçə, dəri, ağac və xəzin daşa nisbətən pis qorunub saxlanmasındadır; elə buna görə də Qərbi Avropa alimləri arasında belə bir səhv fikir yaranmışdır ki, köçərilər «bəşəriyyətin eşşək arılarıdır» (Violle de-Lyuk). Cənubi Sibirdə, Monqolustanda, Orta Asiyadakı arxeoloji qazıntılar bu fikri təkzib edir və tezliklə elə vaxt gələcək ki, biz qədim türklərin mədəniyyəti, incəsənəti haqqında danışmaq imkanına malik olacağıq. Lakin tədqiqatını maddi mədəniyyətdən daha çox türklərin sosial təsisatlarının və ictimai mövcudluq formalarının mürəkkəbliyi heyrətə salır – el, qohumluq bölgüsü sistemi, rütbə ierarxiyası, hərbi intizam, diplomatiya, habelə qonşu ölkələrin ideoloji sistemlərinə qarşı qoyulan dəqiq işlənmiş dünyagörüşünün mövcudluğu bu qəbildəndir.
Lakin bütün bunlara baxmayaraq qədim türk cəmiyyətinin qədəm basdığı yol məhvə aparırdı, çünki çöldə və onun sərhədlərində baş verən ziddiyyətləri dəf etmək mümkün olmamışdı. Böhran məqamlarında çöl əhalisinin böyük əksəriyyəti xanlara yardımdan boyun qaçırırdı, bu isə 604-cü ildə xaqanlığın Şərq və Qərb hissələrinə parçalanması, 630 və 659-cu illərdə isə müstəqilliyini itirməsinə (doğrudur, həmin müstəqillik 679-cu ildə qaytarıldı) və 745-ci ildə qədim türk xalqının məhvinə gətirib çıxardı. Əlbəttə, xalqın məhvi onu təşkil edən adamların hamısının aradan götürülməsi demək deyildi. Onların bir hissəsi çöldəki hakimiyyətin varisi kimi çıxış edən uyğurlara tabe oldular, böyük əksəriyyəti isə Çinin sərhəd qoşunlarında özlərinə sığınacaq tapdılar. 756-cı ildə bu sonuncular Tan sülaləsi imperatoruna qarşı üsyan qaldırdılar. Türklərin qalıqları bu üsyanda çox fəal iştirak edirdilər. Onlar da üsyanın digər iştirakçıları ilə birlikdə parça- parça edildilər. Bu artıq xalqın və epoxanın (eləcə də bizim mövzunun) həqiqi sonu idi.
Lakin «türk» adı tarix səhnəsindən silinmədi. Əksinə, o, Asiyanın tən yarısına yayıldı. Ərəblər Soqdianadan şimalda yaşayan bütün döyüşkən köçəriləri türk adlandırmağa başladılar. Onlar bu adı qəbul etdilər, çünki həmin adın ilkin daşıyıcıları tarix səhnəsindən getdikdən sonra çöllülər üçün igidlik və qəhrəmanlıq simvoluna çevrilmişdilər. Sonralar bu termin bir daha dəyişikliyə məruz qaldı və dil ailəsinin adına çevrildi. Beləliklə, VI—VII əsrlərdə böyük xaqanlığa daxil olmayan bir çox xalqlar «türkə» çevrildilər. Onların bəziləri – məsələn, türkmənlər, osmanlılar, azərbaycanlılar hətta monqoloid deyildilər. Başqaları – yakutların əcdadları kurıkanlar və xakasların əcdadları kırqızlar xaqanlığın ən qəddar düşmənləri olmuşdular. Üçüncülər – məsələn, balkarlar və çuvaşlar türklərin özündən əvvəl formalaşmışdılar. Lakin hətta indi «türk» termininə verilən geniş yayılmış linqvistik şərh də müəyyən əsasa malikdir: qədim türklər çöl mədəniyyətinin hələ hun dövründə yetişən və III—V əsrlərin çətin şəraitində anabioz[1 - Xarici şəraitin təsiri ilə orqanizmdə həyat fəaliyyətinin müvəqqəti olaraq dayanması və ya ağırlaşması.] vəziyyətində qalan başlanğıclarını parlaq şəkildə həyata keçirdilər.
Bir sözlə, bəşər tarixində qədim türklərin əhəmiyyəti cahanşümuldur, lakin indiyə qədər bu xalqın tarixi yazılmayıb. Həmin tarix ötəri və müxtəsər şərh olunub, bu isə mənbəşünaslıq, onomastik, etnonimik və toponomik xarakterli çətinliklərdən yan keçməyə imkan yaradıb. Həmin çətinliklər o qədər böyükdür ki, təqdim olunan əsər tamamilə dürüst şərhlər vermək iddiasında deyil. Müəllif ümid edir ki, o, problemin həllində yalnız növbəti pillə rolunu oynayacaq. Kitab tarixi analiz və sintez metodlarının uyğunlaşdırılması təcrübəsi kimi düşünülüb. Qədim türklərin, onlarla bağlı olan, yaxud onlardan əvvəl gələn xalqların tarixinin ayrı- ayrı hadisələri təhlilə cəlb edilib. Mənbələrə tənqidi baxış, onomastika və etnogenez problemləri də bura daxildir. Türkyutların[2 - Birinci xaqanlığın (546-658-ci illər) türkləri.], göytürklərin[3 - İkinci xaqanlığın (678-747-ci illər) türkləri] və uyğurların[4 - Yalnız köçəri uyğurların (747-847-ci illər) xanlıqları nəzərdə tutulur, sonrakı dövrlərin oturaq uyğurları burada nəzərdən keçirilmir.] tarixinin vahid proses kimi dərki (dövrləşdirmə baxımından burada bir bütövlük yaranır), habelə təsvir edilən hadisənin dünya tarixi məcrasına salınması isə əsərin sintez xüsusiyyəti kimi üzə çıxmışdır.
BİRİNCİ HİSSƏ
BÖYÜK TÜRK XAQANLIĞI
I fəsil
ƏRƏFƏ
(420—546-cı illər)
Sarı çay üzərində dəyişikliklər. V əsrdə əprimiş Romanın süqutuna gətirib çıxaran xalqların Avropadakı böyük hicrəti Şərqi Asiyada yüz il əvvəl baş vermişdi. Çin tarixində «beş barbar tayfanın epoxası» adlandırılan dövrdə (304— 399-cu illər) Şimali Çin hunlar və syanbiylilər tərəfindən tutulmuş və itaət altına alınmışdı. Onlar burada qotların, burqundların və vandalların barbar krallıqlarını xatırladan bir sıra qısa ömürlü dövlətlər yaratmışdılar. Avropada, Balkan yarımadasında Şərqi Roma imperiyası zərbələrə davam gətirdiyi kimi Çində də böyük Yantszı çayının sahillərində Xan imperiyasının varisi olan müstəqil Çin imperiyası möhkəmləndi. Erkən Bizans çiçəklənmə vaxtındakı Romaya oxşadığı kimi bu imperiya da öz böyük sələfinə bənzəyirdi. O da Şərqi Roma imperiyası kimi özündə yalnız şimaldan və qərbdən üstünə gələn barbarlardan qorunmaq üçün qüvvət tapa bilirdi. Tez-tez bir-birini əvəz eləyən sülalələrin zəif və bacarıqsız imperatorları «Orta düzənliyin» (həmin dövrdə Xuanxe vadisi belə adlanırdı) Çin əhalisini vəhşi tayfa başçılarının talanına vermişdilər. Lakin yadellilərin amansız zülmünə və fasiləsiz ara müharibələrində çoxlu qan axıdılmasına baxmayaraq, çinlilər Şərqi Çində say etibarı ilə onlara qalib gələn xalqlardan çox idilər və bu da VI əsrdə Çinin dirçəlişini şərtləndirdi.
Özünün bütün rəqibləri üzərində qələbə çalan Toba tayfası Çin mədəniyyətinin sehrinə düşdü. Tobalıların yaratdıqları ilkin feodal dövləti 420-ci ilə qədər artıq bütün Şimali Çini bir imperiyada birləşdirirdi. Bu dövlət Çin adı ilə Vey (386-cı il) adlandırılırdı. Həmin ad Toba xanının təbəələrinin böyük əksəriyyətini təşkil edən çinli əhali ilə kompromisi yolunda ilk addım idi. Köçərilərin tədrisi assimilyasiya prosesi ona gətirib çıxardı ki, V əsrin sonlarına doğru artıq tobalıların xələfləri hörüklərini kəsirdilər, itaətə gətirdikləri xalqla ünsiyyət isə onların güc və ənənələrini zəiflətmişdi. Tobalılar hətta ana dillərini də yaddan çıxarmış və Çin dilində danışmağa başlamışdılar. Dilləri və geyimləri ilə yanaşı onlar bir zaman qələbələr qazanmağa imkan verən cəsurluqlarını və birlik hissini də qeyb etmişdilər. Lakin buna baxmayaraq tobalılar inadla öz dövlətlərini yaratmağa can atan çinlilərin içərisində əriyib itməmişdilər.
Saray çevrilişləri və bunun ardınca gələn cəza tədbirləri Vey sülaləsini zəiflədən kimi Syanbi imperatorlarının xidmətindəki Çin sərkərdələri öz ağalarından daha güclü və cəsarətli olduqlarını göstərdilər. 531-ci ildə şimal-şərqdə Qao Xuan üsyan qaldırdı, toba qoşunlarını darmadağın edib paytaxtı – Loyanı ələ keçirdi. Əvvəlcə o, guya imperiyanın mənafelərinə uyğun hərəkət edirdi. Buna görə də devrilmiş imperatorun oğullarından biri yeni imperator elan olundu. Lakin yeni hökmdar öz sərkərdəsindən qorxaraq Çanana qaçdı və burada başqa bir qoşun başçısı – çinliləşmiş syanbi Yuyvının himayəsinə sığındı. Qao Xuan Vey sülaləsindən olan başqa bir prinsi taxta çıxardı. Beləliklə, imperiya Qərbi Vey və Şərqi Vey olmaqla iki hissəyə parçalandı, lakin onun hər iki hissəsində faktiki hökmdarlar syanbi imperatorlarını hələlik şirma kimi saxlayan Çin sərkərdələri idilər. Bu vəziyyət uzun müddət davam edə bilməzdi. Syanbilərin sərt hökmranlığı çinliləri o qədər amansızlaşdırmışdı ki, hakimiyyət əllərinə keçən kimi onlar məğlubların nazı ilə oynamaq fikrini başlarından çıxardılar. Yuyvın Tay bir neçə yapma imperatoru zəhərlədi, onun oğlu isə 557-ci ildə artıq özünü o qədər qüdrətli sayırdı ki, hamının nifrət bəslədiyi sülaləni ləğv etdi və yeni – Bey-Çjou[5 - Şimali Çjou deməkdir.] sülaləsinin əsasını qoydu.
Şimali-Şərqi Çində syanbilərlə daha amansız rəftar etdilər. 550-ci ildə Qao Xuanın varisi – Qao Yan axırıncı syanbi imperatorunu taxt-tacdan öz xeyrinə əl çəkməyə məcbur etdi və onu zəhərlədi. İmperatorun 721 nəfər qohumu öldürüldü, dəfn mərasimi keçirilməməsi üçün hamısının cəsədi çaya atıldı. Yeni sülalə Bey- Tsi adını aldı.
Hər iki şimal hökmdarlığı həm iqtisadi, həm də siyasi cəhətdən kifayət qədər güclü idi. Yadellilərin ağalığından azad olmuş çinlilər öz mədəniyyətlərini dirçəltmək üçün coşqun fəaliyyət göstərirdilər. Lakin Bey-Çjou ilə Bey-Tsi arasında başlanan rəqabət onların əl-qolunu bağlayır və fəal siyasət yürütməyə imkan vermirdi.
Cənubda Lyan imperiyasının son hökmdarları hakimiyyət özbaşınalıqları və cinayətlərlə ad çıxarmışdılar, onları əvəz edən Çen sülaləsi də bu ənənələri davam etdirirdi. 557-ci ildəki saray çevrilişi və sonuncu Lyan imperatorunun edamı süquta uğrayan sülalə tərəfdarlarını silahlı üsyana vadar etdi. Üsyançılar Çen qoşunlarını dəf edərək Çinin mərkəzində Xou-Lyan adlı kiçik dövlət yaratmağa müvəffəq oldular.
Çin bir-biri ilə düşmənçilik aparan dörd dövlətə parçalandı. Ölkənin əl- qolunu bağlayan bu gərgin vəziyyət iki kiçik və nisbətən zəif köçəri dövlət – Jujan ordası və Toqon (Tu-yu-xun) çarlığı üçün xilas yoluna çevrildi. Şimaldan təzyiqin zəifləməsi nəticəsində onlar Şərqi Asiyanın aparıcı dövlətləri sırasına çıxdılar. IV əsrin ortalarında yaranan çöl xanlığı Jujan VI əsrin əvvəllərində az qala onun məhvi ilə nəticələnən böhran keçirirdi.
Lakin bu haqda bir qədər sonra.
Toqon hökmdarlığı Tsaydamın düzən ətəklərində yerləşirdi. Hələ 312-ci ildə kiçik syanbi tayfası Muyun nəslindən olan knyazlarla Cənubi Mancuriyadan qərbə köçmüş və Kukunor gölü yaxınlığında məskən salmışdı. Burada syanbilər bir-birindən təcrid olunmuş Tibet tayfaları ilə müvəffəqiyyətlə döyüşürdülər, lakin onların tobalılarla mübarizəsi tam uğursuzluğa düçar olmuşdu. Nəticədə Toqon Vey imperiyasının vassalına çevrildi, lakin həmin imperiyanın süqutu toqonluların azadlığını yenidən özünə qaytardı. VI əsrin ikinci rübündə knyaz Kualyuy özünü xan elan etdi, 540-cı ildə isə Qao Xuanın yanına elçilər göndərərək əslində Yuyvın Tayın düşməninə çevrildi. Bu fakt Toqonun sonrakı xarici siyasətini müəyyənləşdirdi. Həmin xarici siyasətlə biz yenə üzləşəcəyik. Toqonun hətta şəhərlər yerləşən (aydın məsələdir ki, söhbət möhkəmləndirilmiş yaşayış məskənlərindən gedir) böyük ərazi tutmasına və çox güman ki, tobalılardan götürülmüş mütəşəkkil idarə sisteminə malik olmasına baxmayaraq, o, güclü dövlət deyildi. Silah gücünə itaətə gətirilmiş Tibet tayfaları azadlıq və intiqam haqqında düşünürdülər, iqtisadiyyat ekstensiv heyvandarlıq təsərrüfatı əsasında qurulmuşdu; mədəniyyətin səviyyəsi aşağı idi, xanların özbaşınalığı daim sui- qəsdlərin, xəyanətlərin və cəza tədbirlərinin rəvasına imkan yaradır və beləliklə də, elə bil, alovun üstünə yağ tökürdü. Bütün bunlar öz növbəsində Toqonun imkanlarını məhdudlaşdırırdı və sonralar onun şərəfsiz aqibətinə səbəb oldu.
Jujanlar və teleutlar. Jujan xalqının mənşəyi ilə bağlı məsələ dəfələrlə qaldırılsa da, özünün qəti həllini tapmayıb. Güman ki, burada problemin qoyuluşu düzgün deyil, çünki həmin xalqın mənşəyi deyil, formalaşması haqqında danışmaq lazımdır. Bir xalq kimi jujanların vahid etnik kökü yox idi. Onun mənşəyi bir qədər özünəməxsus xarakter daşıyırdı. Qarışıq dövrlərdə həmişə yəhərdən salınan və nüfuzlarını itirən çoxlu adamlara təsadüf edilir. VI əsrin ortalarında da belələri az deyildi. Toba xanının düşərgəsində, yaxud hun şanyuyunun paytaxtında qala bilməyənlərin hamısı çölə qaçırdı. Qullar amansız ağalardan, başıpozuqlar – ordudan müflisləşmiş kəndlilər xaraba kəndlərdən çölə üz tuturdular. Onların mənşəyi, dili, dini deyil, hamısını dilənçi həyatına məhkum etmiş taleləri eyni idi. Elə həmin tale də onları birləşməyə məcbur edirdi.
IV əsrin 50-ci illərində əvvəllər Syanbi süvarisində xidmət etmiş Yuqyulyuy adlı keçmiş qul edama məhkum olunmuşdu. Lakin o, dağlara qaça bildi, tezliklə başına yüzə yaxın özü kimi qaçqın topladı. Qaçqınlar yaxınlıqdakı köçərilərlə dil tapdılar və onlarla birlikdə yaşamağa başladılar.
Yuqyulyuyun xələfi Qyulyuxoy Toba xanları ilə əlaqə yaratdı. Qyulyuxoy hər il onlara at, samur və dələ xəzindən ibarət xərac verirdi. Onun ordası Jujan adlanırdı. Jujanlar Xalxudan Xinqana qədər köç edirdilər, xanın düşərgəsi isə Xanqay yaxınlığında idi. Jujanların məişəti və təşkili həm son dərəcə primitiv, həm də tayfa quruluşundan çox uzaq idi. Min nəfərlik alay, döyüş və inzibati vahid sayılırdı. Alay xanın təyin etdiyi başçıya tabe idi. Alayda ətrafına yüz adam toplaşan on bayraq vardı. Hər bayrağın da öz başçısı olurdu. Jujanlarda yazı yerli- dibli yox idi, hesab aparmaq üçün qoyun qığından, yaxud üzərində kəsiklər çərtilən ağac parçalarından istifadə olunurdu. Qanunlar müharibə və soyğunçuluğun tələblərinə müvafiq idi: qənimətin çox hissəsini cəsurlara verir, qorxaqları isə kötəkləyirdilər. 200 illik mövcudluğu ərzində Jujan ordasında tərəqqidən heç bir əsər-əlamət görünməmişdi, onların bütün qüvvələri qonşular üzərinə soyğunçu basqınlara sərf edilirdi.
Jujanlar öz aralarında hansı dildə danışırdılar? Çin mənbələri bu barədə tamamilə fərqli məlumatlar verirlər: «Veyşu» jujanların dunxu qoluna mənsubluğunu bildirir. «Sunşu», «Lyanşu» və «Nanşu» onları hunlara qohum tayfa sayır, nəhayət, Bey-şi (?) Yuqulyuyun qaoqyuy mənşəli olduğunu göstərir. Cənubi Çin tarixçilərinin məlumatları dolayısı mənbələrdən götürülmüşdür, Yuqyulyuyun mənşəyinin isə burada heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Aydın məsələdir ki, onun başına toplaşanlar həmtayfaları deyildilər. Çox ola bilsin ki, jujanlar syanbi ləhcəsində, yəni monqol dilinin dialektlərindən birində danışırdılar, çünki jujan xanlarının titularını Çin dilinə tərcümə edən Çin tarixçisi həmin titulların orijinalda – «Vey dövlətinin dilində», yəni syanbi ləhcəsində necə səsləndiyini də göstərir. Jujanlar özlərini tobalılarla eyni kökdən sayırdılar, lakin jujan xalqının müxtəlif tayfalardan ibarət olduğunu nəzərə alsaq, düşünmək lazımdır ki, bu cür qənaət üçün əsası onların dumanlı şəcərəsi deyil, dillərinin bənzərliyi verirdi.
Jujan xanlığının əsas qüvvəsi teles tayfalarını itaət altında saxlamağı bacarmasında idi. Öz tarixlərinin başlanğıcında, yəni bizim eranın III əsrində teleslər Ordosdan qərbdəki çöllərdə yaşayırdılar. 338-ci ildə onlar Tobas xanına tabe oldular və IV əsrin sonlarında şimala, Cunqariyaya köçüb Selenqa çayına qədər bütün Qərbi Monqolustana yayıldılar. Dağınıq yaşadıqlarından teleslər jujanlara müqavimət göstərə bilmir və buna görə xərac verməli olurdular.
Teles tayfaları jujanlara çox lazım idi, jujan ordası isə əksinə, teleslərə gərək deyildi. Jujanlar elə adamlar idilər ki, hər vasitə ilə yorucu əməkdən qaçırdılar, onların övladları isə, ümumiyyətlə xərac almağı işləməkdən daha üstün tuturdular.
Teleslər isə heyvandarlıqla məşğul olurdular, onlar mal-qaraları otarır və heç kimə bac-xərac vermək istəmirdilər.
Hər iki xalqın siyasi sistemləri də bu meyllərə uyğun surətdə formalaşmışdı: jujanlar hərbi güc sayəsində qonşuların hesabına yaşamaq üçün ordularda birləşirdilər; teleslər isə tayfaların zəif əlaqələndirilmiş konfederasiyası kimi qalmaqda davam edir, lakin bütün qüvvə və bacarıqları ilə müstəqilliklərini qoruyurdular.
Teleslər jujanlarla qonşuluqda yaşayır, lakin heç bir cəhətdən onlara bənzəmirdilər. Onlar öz patriarxal quruluş və köçəri məişətlərini saxlamaqla Xunnu imperiyasının tərkibindən erkən çıxmışdılar. Çinliləşdirmə uzaq çöllərdə yaşayan sadə köçərilərə toxunmamışdı. Çinlilərin özlərini də həmin çöllərdə cəlb edən elə bir şey yox idi. Teleslərin ümumi təşkilati strukturu mövcud deyildi. 12 nəslin hər biri başçı – ağsaqqal tərəfindən idarə olunurdu, həm də «qohumlar sülh və sakitlik şəraitində yaşayırdılar».[6 - Н. Я. Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. I, М. – Л. 1950, с. 215.]
Teleslər hündür təkərli arabalarla çöldə bir yerdən o biri yerə köçürdülər. Onlar təbiətcə döyüşkən və azadlıqsevər adamlar idilər, heç bir mütəşəkkilliyə meyl göstərmirdilər. Onlar özlərini «tele» adlandırırdılar, bu ad «telsut» şəklində indiyə qədər Altay etnonimində yaşamaqdadır. Teleslərin nəsilləri yakutlar, telenqutlar, uyğurlar və başqalarıdır. Onlardan çoxu dövrümüzə qədər gəlib çatmamışlar.
Jujan xanlığı. V əsrin əvvəllərində Xinqandan tutmuş Altaya qədər bütün çöllərdə jujanların xanı, Deuday – «at çapa-çapa ox atan» ləqəbli Şelun təkbaşına hökmranlıq edirdi. O tele köçlərini özünə tabe edib İl çayı boyunca məskən salmış Orta Asiya hunları ilə qarşılaşdı. Hunların başçısı Jibaeqi adlı bir nəfər idi. Onqin çayı üzərindəki inadlı vuruşda Jibaeqi Şelunun qoşunlarını darmadağın etdi, lakin buna baxmayaraq jujan dövləti ilə bacarmadı və «tabe olmaqla sülh qazandı.»[7 - Н. Я. Бичурин. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена, т. I, М. – Л. 1950, с. 249.]
Şelunun əsas vəzifəsi Toba-Vey imperiyasının güclənməsinin qarşısını almaq idi. Bu imperiyanın gücü jujan xanlarının gücündən qat-qat artıq idi. Yalnız Çinin cənubundakı aramsız müharibələr Toba-Vey imperatoruna itaətdən çıxmış təbəələrinə divan tutmağa mane olurdu, ona görə də Şelun Tobanın bütün düşmənlərinə kömək edirdi. 410-cu ildə Şelun öldü, xanlıq taxtına onun qardaşı Xulyuy çıxdı.
Xulyuy Tobanı sakit buraxdı. O, öz nəzərlərini şimala çevirdi. Burada Yenisey qırğızlarını (iequ) və xeveyləri (naməlum Sibir tayfası) özünə tabe etdi. 414-cü ildə o, sui-qəsdin qurbanı oldu, lakin qəsdçilərin başçısı Buluçjen də həmin il həyatla vidalaşdı. Xanlıq Şelunun əmisi oğlu Datana keçdi. Onun hakimiyyətinin başlanğıcı çinlilərə qarşı yürüşlə tarixə düşdü, lakin istər jujanların yürüşü, istərsə də onlara qarşı göndərilən cəza dəstələrinin səfəri nəticəsiz qaldı. Vəziyyətdə heç bir dəyişiklik baş vermədi.
418–419-cu illərdə jujanlarla Orta Asiya hunları və yueçjalar arasında müharibə təzələndi.[8 - Bu müharibənin tarixi belə müəyyən edilir: Yuebanla vuruşan Datan taxta 414-cü ildə çıxmışdı. 415-ci ildə, Çinə yürüş etmişdi. Deməli, başı Şərqdə qarışmışdı. Çinə növbəti yürüş 424-cü ildə keçirilmişdi. Deməli, Yuebanla müharibə bu iki tarix arasındakı dövrə təsadüf edir. Numizmatikaya dair məlumatlar həmin tarixi daha da dəqiqləşdirməyə imkan verir. 417-ci ildə üzərində Kidaranın adı həkk edilmiş sikkə buraxılmışdı.] Jujanlar Tarbataqaya soxuldular və hamının canına elə qorxu saldılar ki, yueçjaların başçısı Tsidolo (Kidara) təhlükəli qonşuluqdan uzaqlaşmaq niyyəti ilə cənuba keçdi və Karşı vadisindəki Bolo şəhərini tutdu.[9 - Kidaritlərin paytaxtının Bəlxdə yerləşməsi haqqında R. M. Qirşmanın ehtimalı özünü doğrultmadı.] Burada o, farslar və eftalitlərlə toqquşmalı oldu. Kidaranın silahdaşları – kidaritlər tarixə öz etnik adları ilə deyil, rəhbərlərinin adları ilə düşdülər.
II fəsil
ƏCDADLAR
Jujan xanlığının Vey imperiyası ilə müharibəsi. 420-ci il jujanların qüdrətinin zirvəsi idi. Şimal və qərb tayfaları üzərində asan qələbələr jujanları Böyük Çölün hegemon qüvvəsinə çevirdi, lakin bu qətiyyən xanlığın sakitliyini və çiçəklənməsini təmin etmədi. Jujanların başlıca düşməni Toba-Vey imperiyası idi və jujan xanı Datan öz təbii rəqibinin qüvvətlənməsinin qarşısını almaq üçün əlindən gələni əsirgəmirdi.
424-cü ildə Datan 60 min atlı ilə Çinə soxuldu, paytaxta qədər gedib çıxdı və imperatorun şəhər kənarındakı sarayını dağıtdı. Toba qoşunlarının səfərbərliyə alınması və jujanlar arasında intizamsızlıq onu döyüşə girmədən geri qayıtmağa məcbur etdi. 425-ci ildə tobalılar jujanları Qobinin o biri tərəfinə qovdular. 430-cu ildə imperator Tay-u-di (Toba Dao) Cənubi Çində əl-qol açmaq üçün jujanları aradan götürmək qərarına gəldi. Böyük qoşun Çölə hücum etdi, jujanlar qaçıb dağıldılar. Datan özü qərbə tərəf qaçdı və xəbərsiz itkin düşdü. Teleslər onun adamlarını öldürürdülər. Datanın oğlu Udi mübarizəni davam etdirməkdən əl çəkdi və Vey imperiyasına xərac verməyə başladı. Lakin bu sülhü 437-ci ildə imperiyaya qarşı yürüşə çıxan Udinin özü pozdu. Görünür, jujanlar öz həyatlarını qarətsiz təsəvvür edə bilmirdilər. Toba imperatorunun 439-cu ildəki cavab yürüşü heç bir nəticə vermədi, qoşun dərələrdə gizlənmiş jujanlarla qarşılaşmadan geri dönməli oldu.
440-cı ildə Tobanın Xesiyə qarşı müharibəsindən istifadə edən Udi yenə sərhəddə hücuma keçdi, lakin pusquda durmuş dəstələr onun qoşununun ön hissələrini əsir götürdülər. Jujanlar yenə qaçmalı oldular. Eyni hadisə 445-ci ildə də təkrar olundu. Bundan sonra Udi öldü və taxta oğlu Tuxeçjen (445—464) çıxdı.
İndi rollar dəyişilmişdi. Toba-Vey imperiyası öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı, onun qoşunları tez-tez Çölə hücuma keçir, jujanları dağlarda gizlənməyə məcbur edirdilər. Əslində bu müharibə yox, cəza yürüşləri idi.
Tuxeçjenin oğlu və varisi Yuyçen (464-485) mübarizəni davam etdirməyə çalışdı. Lakin 470-ci ildə darmadağın edildi və xərac vermək şərti ilə sülh xahiş etməli oldu. Jujan zəiflədi, artıq Çin üzərinə yürüşlər qeyri-mümkün idi. İndi qarət obyekti kimi daha kasıb və zəif olan Qərb ölkəsi seçildi. 460-cı ildə jujanlar Turfan vahəsini ələ keçirdilər və qalib tobalıların əlindən burada sığınacaq tapmış keçmiş müttəfiqlərinə – cənub hunlarına divan tutdular. 470-ci ildə jujanlar Xotanı çapıb-taladılar, lakin eftalitlərin qüvvətlənməkdə olan dövləti jujan işğalına son qoydu. Tyan-Şan Jujanın sərhədinə çevrildi.
Jujanların yeni xanı Doulun (485—492) «qətllərə meylli olan amansız adam»[10 - Н. Я. Бичурин. Собрание сведений… т I, с 196.] idi. O, taxta çıxmasını əyanlardan birini bütün nəsli ilə birlikdə qırmaqla «tarixə saldı». Bu, ölkədə böyük qəzəb doğurdu. Xanın Çinə hücum etmək cəhdi daha böyük narazılıqla qarşılandı. Hamı yaxşı başa düşürdü, hətta ən uğurlu talandan sonra da, Çin ordusunun yürüşü başlanacaq. Onun qarşısını almaq isə imkan xaricində idi.
Tele ağsaqqalı Afuçjilo xana təkidlə məsləhət görürdü ki, Çinlə müharibəyə başlamasın. Lakin dəlillərinin təsirsiz qaldığını gördükdən sonra o, öz xalqı ilə birlikdə üsyana çıxdı. Həmin dövrdə telelər sayca o qədər də az deyildilər (Çin məlumatlarına görə onlar 100 min araba idilər). Afuçjilo köçünü qərbə, İrtış çayı vadisinə çəkdi. O, burada «Səmanın Böyük oğlu» titulunu qəbul etdi. Bu özünü Jujan xanı ilə eyni səviyyəyə qoymaq idi. Müharibə odu yenidən alovlandı.
490-cı ildə Çin qoşunları Çölə şərq tərəfdən hücuma keçdilər və telelərlə birlikdə jujanları iki tərəfdən sıxışdırmağa başladılar. Jujan əyanları bütün məsuliyyəti fərasətsiz xanın üzərinə yıxdılar və onu öldürdülər.
Telelərin qərbə keçməsi fövqəladə əhəmiyyətə malik hadisə idi – qərbdə bu dağınıq köçərilər öz dövlətlərini yaratdılar.[11 - Qərbi teleləri teleut adlandırmaq daha rahat və düzgündür, çünki Altay teleutları onların varisləridir. Dağınıq Şərqi tele tayfalarını isə sovet tarixşünaslığında qəbul edildiyi kimi teleslər adlandırmaq lazımdır.] Asiyada yenidən etnogenez prosesi başlandı. Eyni dövrdə Altay dağlarında türk xalqı, Braxmaputra vadisində tibet xalqı formalaşırdı, Çində isə Suy və Tan sülalələrinə əzəmətli orta əsrlər mədəniyyəti bəxş edən dirçəliş başlanmışdı. Şərqi Asiya tarixinin antik dövrü başa çatırdı, bu dövrün eybəcər qalığı olan Jujan dövləti məhvə məhkum idi.
Teleut xanlığı – Qaoqyuy. Teleutların ayrılması və 492-ci ildəki dövlət çevrilişi Jujanın tarixində dönüş nöqtəsinə çevrildi. O, Mərkəzi Asiyada öz hegemon rolunu itirmişdi və artıq hakimiyyət yox idi, mövcudluq uğrunda vuruşmağa məcbur idi. Öldürülmüş Doulanı əvəz edən Naqay yalnız bir il hakimiyyət sürdü. Onun hakimiyyət devizi belə idi: «Tam sakitlik». Başqa sözlə desək, Naqay öz sələfinin hərbi niyyətlərindən əl çəkmişdi. Naqayın oğlu Futu da imkan daxilində atasının siyasətini davam etdirirdi.
Bu müddətdə teleutlar öz yeni vətənlərinə uyğunlaşırdılar və hun epoxasının sonuncu qalığı olan Yuebanı aradan götürdülər. Teleutlar köçüb gəldikləri yerdə öz dövlətlərini yaratmaq istəyirdilər. Bu məqsədlə də onlar xalqı iki yerə ayırdılar – şimal hakimi Afuçjilo «Böyük imperator», cənub hakimi isə «Varis hökmdar» titullarını qəbul etdi. Onların öz dövlətlərini necə adlandırdıqları məlum deyil, çinlilər isə bu dövlətə Qaoqyuy deyirdilər. Çin dilindən tərcümədə bu sözün mənası «hündür araba» deməkdir. Teleutların dövləti elə bu ad altında da tarixə daxil olmuşdur.
Siyasi baxımdan Qaoqyuy Çinə meyl edirdi. Bu meylin arxasında Çindən ipək almaq niyyəti gizlənirdi. Lakin həmin ipək Qaoqyuya heç bir fayda gətirmədi. 494-cü ildə eftalitlər İranla haqq-hesablarını çürütdülər və arxalarını bərkitdikdən sonra üzlərini şimala çevirdilər. Qaoqyuy dövlətinin cənub hissəsi ildırım sürəti ilə darmadağın edildi, «Varis hökmdar» öldürüldü, onun ailəsi əsir götürüldü, xalq isə qaçıb dağıldı. Qaçqınların bir hissəsi jujanlara tabe oldu, bir hissəsi isə Çinə üz tutdu. Növbəti 496-cı ildə şimal dövləti də eyni sürət və asanlıqla işğal edildi. Eftalitlər əsirlərin içərisindən knyaz Mivotunu ayırıb onu sağ qalan teleutlara başçı təyin etdilər. Beləliklə, Qaoqyuy jujanların düşməni və Çinin müttəfiqi (bu ittifaqa görə çinlilər 60 topa ipək parça verirdilər) olan eftalitlərin vassalına çevrildilər. Görünür, elə həmin dövrdə (497-ci il) eftalitlər Karaşarı tutmuşdular, Turfan vahəsindəki Qaoçan knyazlığının hakimi çinli Ju onun təbəələrini qəbul etməyi və Çin ərazisinə köçürməyi Çin hökumətindən xahiş etmişdi. Jujanın ətrafında polad dairə yaranırdı. Lakin qaoçanlılar abad yerlərini tərk etmək istəmirdilər, ona görə də öz hakimlərini öldürüb Jujana birləşdilər. Bu iqtisadi gərginliyi bir qədər zəiflətdi; əkinçiliklə məşğul olan Qaoçan Jujanı taxıl, meyvə və parça ilə təmin edirdi. Lakin əvəzində siyasi gərginlik gücləndi, çünki qaoçanlıların hərəkəti Çin imperatoru Syuandini bərk qəzəbləndirmişdi. Xan Futunun sülh xahişi müqabilində imperator bildirdi ki, o, yalnız Cənubi Çinin fəthi ilə məşğul olduğuna görə hələlik şimala diqqət yetirmir, ümumilikdə isə Futunu və jujanları üsyankar təbəələr sayır, həmin dövrdə (500-cü il) Qaoçandakı çinpərəst qüvvələr bayram edirdilər. Jujanla bağlanmış ittifaq pozulmuşdu.
Qərb ölkəsində Çin mənafeyinin müdafiəsinə yardım məqsədi ilə ora Mın Veyin komandanlığı altında üç min nəfərlik nizami ordu dəstəsi göndərildi. Mın Vey Xamidə möhkəmlənərək jujanları sıxışdırmağa başladı. Futunun Çinə göndərdiyi yeni səfirlik heç nəyə nail ola bilmədi. Teleutlar da jujanların əleyhinə qaldırıldı. Onlar çinlilərdən aldıqları 60 top ipəyin dəyərini qanları ilə ödəməli idilər. Puley gölü yaxınlığında Mivotu jujanları əzdi. Onlar cənuba qaçdılar, lakin Beyşen dağlarında Mın Veyin çinli dəstələri ilə üzləşdilər. Vahimə içərisində geriyə dönən jujanlar bu dəfə teleutlarla qarşılaşdılar və yenidən darmadağın edildilər. Bəxti gətirməyən xan Futu bu qırğında da həlak oldu. Mivotu onun başının dərisini Mın Veyə göndərdi. Bunun müqabilində çinlilər Mivotuya musiqi alətlərinin tam dəstəsini 80 nəfər musiqiçi, 10 parça al-qırmızı qumaş və altmış top güllü ipək parça hədiyyə verdilər.
Həlak olmuş Futunun varisi Çeunu iki dəfə Çinlə razılığa gəlməyə təşəbbüs göstərdi, lakin tezliklə başa düşdü ki, onu yalnız qüvvə xilas edə bilər. 516-cı ildə o, Qaoqyuya hücum edib Mivotunun dəstəsini əzdi, dəstə başçısını isə əsir götürüb özünəməxsus üsulla öldürdü. Onun ayaqlarını yabının qarnının altına sarıyıb Mivotu ölənə qədər atı o yan bu yana qovdular. Kəllə sümüyündən isə qədəh düzəltdirdilər. Jujanlardan xilas olmuş teleutlar eftalitlərlə yaxınlaşdılar. Bundan sonra Jujan xanının səfirliyini imperator Vey Syaomin-di qəbul etdi (518-ci il).
Vassal təəhüdlərin dəqiq yerinə yetirmədiklərinə görə onları məzəmmətlədilər. Bu cür münasibət istənilən güzəştə yol açırdı və elə görünürdü ki, Jujan düşdüyü ümidsiz vəziyyətdən çıxacaq.
Jujanda çəkişmələr. Çeunu, Jujanın xilası üçün mümkün olan hər şeyi elədi. Teleutları əzdikdən sonra o, qərbdə müharibəni davam etdirmədi, eftalitlərlə sülh bağladı. İttifaq Jujan şahzadə qızlarının eftalit əyanları ilə nikahı nəticəsində daha da möhkəmləndirildi.[12 - Aydındır ki, jujan-eftalit ittifaqının bağlanması eftalit hökmdarlığı ilə Vey imperiyasının dostluq əlaqələrinə son qoydu. 516-520 və 526-cı ildə eftalit elçiləri artıq Cənubi Çinə deyil, Lyan imperiyasına gedirdilər. Onların apardıqları danışıqların Toba əleyhinə koalisiya yaratmaq olduğunu güman etmək mümkündür.] Şərqdə jujanlar Koreya (Qao-Qyuili) ilə dil tapıb onunla birlikdə mancur tayfalarından olan dideuqanları əzmək və bununla da Mancuriyada Bey sülaləsinin mövqelərini zəiflətmək istəyirdilər. Turfan məsələsi də eyni dərəcədə uğurla həll olundu. 518-ci ildə Çin hökuməti Turfan vahəsinin əhalisini Daxili Çinə köçürmək fikrindən rəsmi şəkildə imtina etdi və Qaoçan knyazlığını tanıdı. Ehtimal ki, turfanlıların jujanlarla ticarət əlaqələri kəsilməmişdi. Onlar fasiləsiz surətdə buğda və parça ilə təchiz edilirdilər. Dəmir məmulatlarını jujanlara Altaydakı vassalları – türkyutlar (türk-tukyu) gətirirdilər.