скачать книгу бесплатно
Әй кешеләр! Нигә онытабыз соң
Китәселәр барын дөньядан…
Беркем белми гомер йомгагының
Кайчан, кайда сүтелеп бетәсен.
Тик шунысын телик: беркемне дә
Онытылган зират көтмәсен!
Ә хәзер мин догалар укып алырмын. Сез машина янына чыга торыгыз! – дидем мин, шигырьне укып бетергәч. – Калганнары турында икенче килгәндә сөйләшербез. Әле безнең авыл зиратына да керәсебез бар бит.
Мин, намазлыгымны тигез урынга җәеп куйгач, кыйбла ягына карап, үзем белгән догаларны укырга керештем…
…Ашап-эчеп алганнан соң, машина авыл зиратына таба элдерде.
Комлы Ызан зиратында
Авылымның зиратында йөрим,
Вакыт шундый әкрен, тын ага.
Мин йөримен якты җир өстендә,
Ярты авыл – теге дөньяда.
И. Юзеев
Авылым зираты. Комазан тавының көнчыгышка караган ягында үзе бер авыл булып утыра ул. Авыл читендәге тауның сөзәк өлешендәге каберләр иле – авылдашларымның иң нык сакланган, иң нык кадерләнгән урыны. Әллә кайдан күренеп торучы сагыш-хәсрәт дөньясына чумган карт өянке-тирәкләр, йөзәр яшьлек чыршы-каеннар, миләш-баланнар соклану өчен утыртылмаганнар. Монда ата-бабаларыбызның, әбиләребезнең, кадерле туганнарыбызның рухлары яши…
Машинабызны зиратның өске ягында калдырып, аласы әйберләребезне алып, сөйләшми-нитми, зират капкасы аша эчкә үтәбез. Кайчан кермә, монда һәрвакыт сине салкын һава, күңелне айкый торган моңсулык, авыр хисләр каршы ала. Күзгә тагын бер нәрсә ташлана: зиратның ике өлештән торуы. Аның түбәнге өлешендә берсеннән-берсе биек карт агачлар менә авам, менә егылам дип торалар. Ярый әле алар кул бармакларына охшаган яфраксыз калган ботаклары белән күккә тотынганнар. Кайчандыр агач тактадан ясалган чардуганнар инде күптән череп беттеләр, зиратны чистартканда, учакта яндырылдылар. Бүгенге көндә чардугансыз калган каберләр янында утызга якын гарәпчә язылган таш кына тырпаеп тора. Дөрес, сынып-уалып кабер өстендә аунап ятучы ташларны да күрергә мөмкин әле. Ярый әле ул ташлардагы язуларны вакытында язып алган идем!..
Зиратның өске өлешендәге каберләр исә тимердән ясалган чардуганнар белән әйләндереп алынган, яннарына заманча эшләнгән ташлар куелган. Араларында мәрхүмнәрнең портретлары ясалган мәрмәр ташлар да күренгәли.
Без үзебезнекеләр күмелгән каберләр янына килеп бастык. Розалия белән мин биредә еш булабыз. Чардуганнарны буяганда балаларыбыз, оныкларыбыз да килгәләп торалар. Әле көз көне генә буяп киткән идек чардуганнарны яшел төскә. Быелга буямаска да була.
Розалия өч яшендә якты дөньядан киткән улыбыз Наил кабере янына килеп басты һәм, чардуганга тотынган хәлдә, «Улы-ы-м!» диде дә елап җибәрде. Минем күзләрдән дә яшь тамчылары сытылып чыкты. Алтынчы бала булып туган төпчек улыбыз күрше кызы янына уйнарга кергәч, алардан исән чыкмады. Каты бәрелүдән, башына кан сауган иде. Урыны җәннәттә булсын бер гөнаһсыз сабыебызның. Быел аңа, исән булса, егерме бер яшь тулган булыр иде.
Радик һәм Лилия әбиләре белән бергә каберләрне көзен калган үлән-яфраклардан чистартырга керештеләр. Мин үз уйларыма бирелдем.
Әти-әниемнең каберләре янәшә торалар. Менә аларның тормыш юллары, кино кадрлары кебек, тиз-тиз күз алдымнан үтә.
Кечкенәдән ятим калып, дөньяның әчесен-төчесен күреп үскән әтием егерме яшендә үз куллары белән чыршы агачыннан яңа йорт, каралты-кура җиткерә. Бер елдан ул әнием белән тормыш корып җибәрә. Бер-бер артлы ике уллары туа. Әтием, яхшы тормышка өметләнеп, «ВИЛком» колхозын төзүдә катнашкан. 1930 елны беренчеләрдән булып колхозга кергән, ферма мөдире, балта остасы булып эшләгән. Тагын бер уллары һәм ике кызлары дөньяга килгән. 1939 елның май аенда, көчле янгын чыгып, йортсыз, каралты-курасыз калганнар (1912 елны да бер янгынны кичергән булган әти). Җитмәсә, июнь башында үпкәсенә суык тидерүдән олы уллары Раим үлеп китә. Бу исем җирдә ятмасын дип, тутасы Бибигалиянең өченче улы тугач, малайга шул ук исемне кушалар.
Җиде кешедән торган гаилә урамда калгач, әти, хөкүмәттән кредит акчасы алып, яңадан йорт җиткерергә керешә. Малмыжка авылыннан дүрт тәрәзәле иске өй һәм яңа бура сатып ала. Аларны туганнары ярдәмендә такта, салам түбәләр астына урнаштыргач, әти калдык-постык агачлардан җылы лапас эшләп куя, иске өйгә мич чыгара. Иске өй яшәрлек хәлгә килгәч, үзе Урал ягындагы Югары Түрә шәһәренә китә. Хәрби заводка эшкә керә.
