Дараванне

І сапраўды, ёй дык што за справа да гэтага старога, былога нямецкага салдата? Ці не яна яшчэ нядаўна хацела кінуць мужа, каб ніколі больш не бачыць Ганса бегаючым па дому ў мілітарысцкай кашулі, не чуць яго «Auf Wiedersehen… Auf Wiedersehen…»? Яна ж марыла здаць яго ў багадзельню! Няўжо яна даравала яму, былому акупанту? Насустрач Ларысе лядашчы стары старанна круціць рукамі колы інваліднай каляскі. Бачна, што намаганне даецца яму з цяжкасцю: маршчастая скура на шыі боўтаецца, як пустыя трыбухі, на руках успухлі жылы, па падбароддзі сцякае цурок сліны… Можа, дарэмна яны з Ральфам паспяшаліся? Трэба было для пачатку паспрабаваць прывязваць Ганса на ноч да ложка поясам. Бо яны ж купілі пояс, прызначаны спецыяльна для такіх хворых. «Паварочвацца з боку на бок ён зможа, нават сесці, калі вельмі пастараецца, але ўстаць – ні ў якім выпадку, – сказаў уладальнік магазіна. – Можна, дарэчы, зрабіць і так, каб хворы ляжаў і не мог варухнуцца, пояс прадугледжвае і гэтую магчымасць. Крычаць, вядома, пояс яму не перашкодзіць, але на гэты выпадак у нас ёсць цудоўныя берушы – зразумела, не для яго, а для вас, ці жадаеце зірнуць?» «Не, не трэба», – сказала яна тады, а ўяўленне (яе клінічна абвостраная ўразлівасць) адразу ж намалявала ёй гэты пояс як прадукт удасканалення традыцыйных прылад катавання. Хвароба Альцгеймера зараз вельмі распаўсюджана, уздыхнуў уладальнік магазіна, мае бацькі – абое, і маці маёй жонкі таксама… зразумела, усе яны ў дамах састарэлых, іх там добра даглядаюць.

Узгадаўшы тую размову (вось, немцы аддаюць сваіх блізкіх, а ён табе хто?), яна крыху супакоілася і ўпэўнена ўвайшла ў маленькі пакойчык з драўляным ложкам і стракатымі фіранкамі на вокнах. Цяпер гэта будзе Гансаў пакой. Магчыма, апошні ў яго жыцці. Іншага ён не ўбачыць. Яна ўзяла старога за руку і павяла, і ён паслухмяна пацягнуўся следам, шоргаючы тапкамі. Перад дзвярыма спыніўся, зірнуў на яе запытальна, а яна, схаваўшы збянтэжанасць, усміхнулася яму падбадзёрваюча – навошта ж палохаць хворага? «Ну вось, Гансік. Уладкоўвайся, адчувай сябе, як дома. Тут ты будзеш цяпер жыць. Тут добра. Цябе будуць даглядаць. Бачыш, які прыгожы краявід за акном? Ты зможаш любавацца кветкамі, вось толькі за агароджу выходзіць табе нельга. Ніякіх далёкіх прагулак! Мы з Ральфам будзем часта цябе наведваць. Не сумуй!» І яна абняла і пацалавала старога ў вялую прахалодную шчаку – упершыню за час іх жыцця пад адным дахам. І адчула на губах вільготны след. Дзіўна: сляза Ганса не была салёнай. Яна ўвогуле не мела смаку, як дыстыляваная вада. Пакінуўшы хворага пад наглядам медсястры, якая ўжо сюсюкала з новым жыхаром, як з дзіцёнкам, Ларыса выйшла з пакоя, міжволі адзначыўшы, што ў ім няма люстэрка, так што размаўляць Гансу не будзе з кім. У дзвярах азірнулася, каб яшчэ раз усміхнуцца і памахаць яму рукой.

– Не пакідай мяне! – раптам сказаў Ганс, абсалютна разумна гледзячы на яе, і ад яго позірку адчуўшы ў горле камяк (ну ты даеш! каго шкадуеш?), яна збегла ўніз па лесвіцы, села ў машыну і ўключыла матор, каб сагрэцца. А потым зразумела, што калоціць яе не ад холаду, а ад адчування віны – канечне ж, абсалютна недарэчнага.

Дом набіты нязвыклай цішынёй, як ватай. Цішыня абвалакае думкі, нібыта яе мозг – крохкая ёлачная цацка, надзейна ўпакаваная да наступных Калядаў. У яе чарапную каробку напхалі мяккай задушлівай ваты. Гансава таблетка мелперону, якую Ларыса выпіла гадзіну таму, каб заснуць, зрабіла вату цяжкай, набухлай вільгаццю, і толькі… Як ён там? Учора скардзіўся на галаўны боль. Пакармілі яго або ўвагналі ў вену раствор? Напэўна, ляжыць мокры, прышпілены поясам да ложка, і кліча яе, ён жа не разумее, дзе знаходзіцца… Або разумее? Ці дайшло да яго, што яго пакінулі паміраць? Чаму ён плакаў? А яна, аказваецца, паспела прывязацца да гэтага нямоглага, абсалютна чужога ёй старога. А раптам – гэтая думка прымусіла яе сесці на ложку – раптам ён перахітрыў персанал і збег?

Светлячок электроннага табло паказваў дзве гадзіны з чвэрцю; не запальваючы святла, яна знайшла пантофлі, нацягнула джынсы і швэдар і, сама не ведаючы, навошта, спусцілася ў пакой хворага, – пэўна, каб прыбраць там. Але прыбіраць, уласна кажучы, не было патрэбы: люстэрка стаяла на сваім месцы, ложак быў акуратна засцелены ёю яшчэ ўчора. І яна прынялася сцягваць з падушкі навалачку, здымаць прасціну, каб сёння ж усё перамыць, рэзкім рухам ссунула матрас… На падлогу ўпаў сшытак у скураным пераплёце. Яна адкрыла вокладку з залатым гатычным цісненнем і пачала чытаць, з цяжкасцю разбіраючы почырк.

«12 снежня 2003 года.

Сёння так і не змог успомніць, як завуць прадаўшчыцу з мясной лаўкі, а я ж шмат гадоў тут пастаянны кліент. Затое перажытае калісьці ў той краіне паміж Польшчай і Расіяй усё часцей прыходзіць у снах і бачыцца так яскрава, як быццам бы адбылося ўчора. Вось і хачу ўсё запісаць, пакуль мая памяць не здрадзіла мне канчаткова.

Мне было 17 гадоў, калі я атрымаў павестку з’явіцца ў ваенную камендатуру з усімі дакументамі для праходжання службы па абароне Рэйха ад ворагаў. Так, у сорак чацвёртым пачалі ўжо прызываць семнаццацігадовых. Мой аднакласнік Эрхард атрымаў такую ж павестку на два месяцы раней. Ён не пайшоў у камендатуру, і быў затрыманы супрацоўнікамі службы Імперскай Бяспекі. Яго абвінавацілі ў здрадзе Рэйху. Больш Эрхарда ніхто не бачыў. Зніклі таксама ягоныя бацькі. Я вельмі любіў сваю маці, таму пайшоў у камендатуру.

Падрыхтоўка да фронту не была доўгай. Бянтэжыла, што нават страляць я як след не ўмеў: патронаў на стрэльбы амаль не давалі. Затое маршыраваў выдатна. Фельдфебель, які выдаваў мне форму, уздыхаў: «Надышоў час, калі ў войска прымаюць такіх, як ты, недаробкаў».

12 мая 1944 года я прыбыў у мотапяхотную дывізію, дыслацыраваную ў рэйхскамісарыяце Остланд. Ехаў туды ў асветленым свечкамі вагоне, электрычнасці не было. Мае новыя сябры добра ігралі на губным гармоніку. Вывучыў песню «Вахта на Рэйне»…»

Яна села на ложак Ганса, бо не тольк мазгі, але і ногі раптам зрабіліся ватныя. Стала чытаць далей.

«5 сакавіка 2004 года.

Мой сын Ральф нарэшце ажаніўся. Прывёз жанчыну з той самай краіны. Калі я ўбачыў яе, аслупянеў: яна проста неверагодна падобная да Зосі! Цяпер успаміны наведваюць мяне амаль кожную ноч. Спазмы сціскаюць горла, не даюць дыхаць. Зося, першае і адзінае маё каханне…

… Які страшны тут лес! Чорны, пахмурны. Мне расказалі: восенню 1941-га на гэтым месцы, за два кіламетры ад бліжэйшага горада, за ваенным аэрадромам расстрэльвалі яўрэяў. Пра гэта мне паведаміў радавы Фішар, даўні ўдзельнік Vernichtungskrieg. Як гэта адбывалася? Яўрэяў дастаўлялі з гета на машынах і пешшу. Ля краю ямы яны мусілі распранацца. Усяго тут ляжалі некалькі тысяч «расава непрымальных». Паўгода таму яр раскапалі, трупы спалілі. Фішар лічыць, што фюрэр праявіў незразумелую слабасць, прымусіўшы іх корпацца «ў гэтым смярдзючым дзярме», як ён выказаўся: смурод над раскапаным могільнікам стаяў страшэнны. Трупы палілі па начах на вялізных вогнішчах. Калі яўрэяў знішчылі па загадзе фюрэра, пытаўся я сам ў сябе, дык чаму ліквідацыя могільніка адбывалася ўночы? Ці значыць гэта, што мы – злачынцы? Але задаваць такія пытанні ўслых недапушчальна…»

Адчыніла акно – ёй раптам перастала хапаць паветра. Наступны запіс быў зроблены іншымі чарніламі, почырк яшчэ менш разборлівы.

«19 верасня 2004 года.

І вось я вяртаюся ў свой гарнізон, раскватэраваны ў вёсцы за два дзясяткі кіламетраў ад горада. Вяртаюся да Зосі. «Я кахаю цябе», – сказаў я ёй. Завучыў гэтую фразу на яе роднай, вельмі прыгожай мове. Яна нічога не адказала. У яе вялізныя веі ды шэрыя вочы. Даўгія светлыя валасы. Яна лёгка чырванее. Яе ногі ў драпінах, бо ходзіць яна звычайна без абутку. На правай галёнцы вялізная радзімка. Усё гэта кранае мяне да слёз. «Я хачу ажаніцца з табой». Пахітала галавой і адвярнулася. «Варум ніхт? Вайна хутка скончыцца. Тут будзе Рэйх». Увайшла яе маці з маленькім Зосіным братам на руках, і я замаўчаў».

Многія з напісаных сказаў былі закрэслены, і таму на наступнай старонцы тэкст удалося разабраць толькі часткова:

«…у лесе мне паказалі сляды партызанскага лагера: папялішчы, крэпасці з бярвення. Раніцай бачыў у вёсцы павешанага партызана. На грудзях у яго дошчачка з надпісам: «Я забіваў нямецкіх салдат». Навошта мы прыйшлі на гэтую зямлю? Каб забіваць і быць забітымі?

У лесе за вёскай знайшлі труп радавога Фішара. Да грудзей прымацаваны шматок паперы, на якім яго рукою напісана: «Im Namen des Vaters, des Sohnes und des heiligen Geistes… Amen… Auf Wiedersehen… Auf Wiedersehen… Morgen um 9 Uhr gehen wir nach Hause, nach Hause, zu meiner Mutter…» … «Яны хочуць заўтра ў дзевяць? Што ж, цудоўна! Заўтра сюды прыбудзе паліцэйскі батальён, каб адправіць іх да прабабуль дакладна па графіку!» – пачуў я праз адкрытае акно камендатуры.

Заўтра ў дзевяць гадзін вёска мусіць быць ліквідавана. З усімі жыхарамі.

Не адразу знайшоў патрэбныя словы. «Заўтра тут будзе… айнзацгрупе». Зося зразумела. Твар яе пабялеў. «Давай уцячом… разам… туды, дзе не ваююць… яшчэ засталіся такія краіны…» Пахітала галавой. – «Варум?» – «Цябе заб’юць». Я ўхапіўся за гэтыя словы: «Ты клапоцішся пра маё жыццё. Значыць, ты мяне ўсё ж такі кахаеш?» Зноў маўчанне ў адказ. Тады я знайшоў у кішэні запальнічку, паднёс язычок полымя да свайго левага пляча. Зося ўскрыкнула. «Я цябе ка-ха-ю, – паўтарыў я, зноў на яе мове, і не ўстрымаўся, застагнаў ад болю. – А ты?» Не прымаў агонь, пакуль яна не кіўнула галавой як быццам бы сцвярджальна – усё так жа моўчкі, апусціўшы вочы.

Раніца. У вёсцы ніводнага жыхара. Ноччу ўсе сышлі. У лес. І Зося з імі. Камандзір айнзацгрупы рваў на сабе валасы ад злосці. Калі б ён ведаў, што гэта я іх папярэдзіў, мяне, напэўна, чакаў бы трыбунал».

Галава цяпер па-сапраўднаму балела – пэўна, ад снатворнага, ад намаганняў разабраць незнаёмы почырк на чужой мове. Далей у дзённіку была вырвана старонка, а на наступнай ішлі кароткія адрывістыя фразы, напісаныя каравымі літарамі:

«…трупы ляжалі ля пуні з раскрытымі насцеж дзвярамі… там, дзе іх расстралялі… так я ў апошні раз убачыў Зосю… і яе маці, і маленькага брата… вочы Зосі былі шырока расплюшчаны… і абсалютна пустыя… як неба, якое ў іх адлюстроўвалася… чорнае ад дыму… напэўна, яна нават не паспела спалохацца… або што-небудзь успомніць… мне сказалі, тое заслуга паліцэйскага з мясцовых, ён ведаў, як прабрацца на востраў у балоце, дзе жыхары вёскі звычайна хаваліся… потым я яго ўбачыў… увішны, з прылізанымі валасамі і маленькімі вусікамі, пукатымі вочкамі колеру рэдкае кавы… паліваў бензінам сцены пуні… ён і сёння стаіць перад вачыма… я пакляўся сабе, што высачу яго… я не мог пакараць іх усіх, сваіх і чужых… але я мог забіць аднаго…»

Яна вярнулася ў спальню і затрэсла Ральфа за плячо: «Слухай, я зразумела, чаму Ганс увесь час уцякаў з дому! Твой бацька… давай забяром яго! Зараз жа! Я буду даглядаць яго сама!» Ральф, спрасонку вельмі падобны да бацькі, такі ж ускудлачаны, з памятым тварам, ледзь разляпіў павекі: «Навошта так спяшацца? Вечарам наведаем яго, о’кей?» – і зноў праваліўся ў сон. І яна, пастаяўшы хвіліну ля ложка, кінулася ў гараж. Стары «фальксваген» Ганса завёўся адразу. Яна паехала скрозь попельную імглу, паехала насустрач дажджу, і раптам узгадала, што забыла ўставіць кантактныя лінзы, – ай, як гэта нядобра, улічваючы, што машыну яна водзіць усяго толькі два гады, кіроўца з яе пакуль няважны, ну нічога, як-небудзь абыдзецца… Дождж ліў усё мацней і мацней, дворнікі не паспявалі за ім… паварот, зноў паварот, а цяпер уверх… асцярожна, не спяшайся… І раптам адчула, як задняе кола слізганула кудысьці ўбок, машыну пацягнула ўправа, да абрывістага схілу. Павольна, вельмі павольна, па сантыметры выварочваючы руль, яна вярнулася на шашу, пастаяла крыху і, аблізаўшы перасмяглыя вусны, рушыла наперад.

…Насустрач ёй выкацілася рабаціністая і цемнавокая, падобная да каляднай булкі з разынкамі ды карыцай, медсястра. «Я прыехала да Ганса Краўза». – «Зараз час не для наведванняў, фрау Краўз. Вы можаце пабачыць спадара ўдзень, і ўрач павінен…» – «Я мушу ўпэўніцца, што з ім усё добра! Прапусціце мяне!» – «Руская эмацыянальнасць…» – «Я з Беларусі! Гэта не тое ж самае!» – «Прабачэнні…»

Па калідоры ўжо ішоў дзяжурны ўрач з маскай ветлівага здзіўлення на твары. Зараз ён выслухае яе і не стане пярэчыць. Удвух яны паднімуцца да старога – у гэты час ён звычайна не спіць.

«Паедзем дамоў», – скажа яна Гансу, скажа на сваёй мове.

Олег Ждан

ПОИСК ВЫБОРА

Олег Ждан – один из моих любимых писателей. Есть в его произведениях что-то незримое, что и не требует разговора о теме. Так обычно читаешь настоящую поэзию. Ведь ее пересказать сложно, а порой – и невозможно…

Так и с повестью «Гений», которая дала название одной из книг писателя (сборник прозы «Гений» был отмечен Национальной литературной премией Беларуси). Скажу только, что в «Гении» четко прослеживается вечная человеческая проблема – выбор. Она, эта самая животрепещущая проблема, пришла в нашу жизнь с зарождением самой жизни. Она в сказках, фольклоре, мифологических сюжетах сформировалась в самый главный художественный формат: человек в любых обстоятельствах делает выбор. Или же обстоятельства, высшие силы делают выбор за человека.

Читая прозу Олега Ждана, мысленно выстраиваешь (ни в коей мере не занимаясь ранжированием и даже сравнением) в своем сознании библиотеку, которая всегда должна быть в памяти. В этой библиотеке лично у меня рядом с произведениями Олега Ждана стоят книги Константина Паустовского, Юрия Трифонова, Юрия Нагибина, Янки Брыля, Михася Стрельцова, Алеся Жука – книги писателей, безусловно, разных, но в чем-то и очень близких мне, понятных…

Олег Алексеевич Ждан родился в 1938 году в России, в Смоленске. В школьные годы жил в Мстиславле, на Могилевщине. Окончил историко-географический факультет Могилевского педагогического института (1960 г.). Работал слесарем, инженером-диспетчером на строительстве Карагандинского металлургического комбината в Темиртау (Казахстан). Затем – в Приташкентской геофизической партии, на Братском лесопромышленном комбинате. Первый рассказ – «Санька, Туся и бригадир» – опубликовал в 1963 году.

С 1963 года – в Минске. Трудился на Минском тракторном заводе (1963–1972 гг.). Заочно окончил Литературный институт имени М. Горького. Работал на телевидении, на киностудии «Беларусьфильм». Долгое время был редактором отдела прозы журнала «Нёман». Автор книг прозы «В гостях и дома», «Знакомый», «Черты и лица», «По обе стороны проходной» и др. По сценариям Олега Ждана сняты два художественных фильма. В последние годы написал несколько книг для детей. Их заметили. Даже перевели на белорусский язык. Вот бы сделать, к примеру, по повести «Принцесса» хороший художественный фильм для подростков! Уверен: зритель у такого фильма будет.

Гений

Этот апрельский день начался для него так же отвратительно, как все другие. Во-первых, в автобусе какой-то дружелюбный мужичок раза в два старше уступил место: «Садись, дед», а когда протолкался перед остановкой ближе к двери, кто-то пихнул в спину: «Эй, пацан, сходишь ты или нет?..» Во-вторых, вахтерша на проходной так долго изучала пропуск, сверяя фотокарточку с натурой, поглядывая на его козлиную бородку, что он не выдержал, поднял руки, как копытца, и заблеял, подтверждая сходство. В-третьих… Чтоб добраться до завода к половине восьмого, нужно подняться в шесть, и он в самом деле чувствовал себя кем угодно, только не человеком.

Конец ознакомительного фрагмента.

Текст предоставлен ООО «Литрес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию на Литрес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Примечания

1

«Im Namen des Vaters, des Sohnes und des heiligen Geistes… Amen… Auf Wiedersehen… Auf Wiedersehen… Morgen um 9 Uhr gehen wir nach Hause, nach Hause, zu meiner Mutter…» (ням.) – «У імя Айца, Сына і Святога Духа… Амінь… Бывайце… Бывайце… Заўтра ў 9 гадзін пойдзем мы дамоў, дамоў, да маёй маці…»

2

Швуль (ад ням. разм. Schwul) – гей.

3

Vernichtungskrieg (ням.) – расавая вайна.