Nağıllar Diyarına Səyahət

скачать книгу бесплатно

Nağıllar Diyarına Səyahət
Knut Hamsun

Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatçısı, oxuculara "Aclıq", "Həyat davam edir", "Torpağın bərəkəti" kimi əsərləri ilə tanış olan Knut Hamsunun "Nağıllar diyarında" əsərini 1899-cu ildə samballı səfər təqaüdünü alıb Qafqazlara səfər etdikdən sonra yazıb. Yazıçı son dərəcə maraqlı və oxunaqlı dildə Rusiya, Gürcüstan, Azərbaycan, Türkiyə və İran səfərlərini ardıcıllıqla oxucuya təqdim edir.

Kitabın Azərbaycanla bağlı bölümü xüsusiylə diqqətçəkən və maraqlı məlumatlarla zəngindir. Həmin dövrün Bakısını, insanların məşğuliyyətini, gündəlik həyatını incə yumor və düşündürücü təhkiyə ilə qələmə alan dahi yazar bəzi məqamlarda gördükləri ilə bağlı ikrahını və dərin təəcübünü də gizlədə bilmir.

Alatoran nəşriyyatı ""Həyat davam edir"" trilogiyasından sonra yenidən bu zidiyyətli Nobel mükafatçısı ilə oxucuların görüşünə gəlir.

Kitab birbaşa orijinaldan- Norveç dilindən tərcümə edilib.

Knut Hamsun

Nağıllar Diyarına Səyahət

Copyright © Gyldendal Norsk Forlag AS

Tərcüməçi: Anar Rəhimov

Redaktor: Nurlanə Rəhimova

Kompüter dizaynı: Turqut Q.

Alatoran Publishing House www.alatoran.org (http://www.alatoran.org/)

e-mail: qaraca.tur (mailto:%20qaraca.turqut@gmail.com)qut@gmail.com (mailto:%20qut@gmail.com) Tel.:+994503163082

ISBN:978-9953-8069-9-1

This translation has been published with the financial support of NORLA

I Bölüm

Sentyabrın əvvəlidir. Sankt-Peterburqdayıq. Hələ məni dövlət təqaüdü ilə gedəcəyim Qafqaza, Şərqə, İran və Türkiyəyə səfərlər gözləyir. Axırıncı bir ili keçirdiyimiz Finlandiyadan buraya gəlmişik.

Düz 200 il bundan qabaq Böyük Pyotr 19 bataqlıq adası üzərində bu şəhəri inşa edib. Təmtəraqlı Qərbi Avropaya xas kazarmaların Bizans tikililərini və əcaib daxmaları əvəz etdiyi, qəribə şəkildə hissələrə bölünmüş bu qarışıq şəhəri hər yerdən Neva çayı kəsib keçir. İri muzeylər, qalereyalar, köşklər, çardaq və qeyri-adi evlər günəşin şüaları altında mürgüləyir. Ruslar şəhəri daha quru bir əraziyə köçürmək hazırlığındadır, ancaq Rusiyanın özünün köçürülməsindən də bu cür asanlıqla danışmaq olar. Sankt-Peterburqda yerindən qaldırılması, sadəcə, mümkün olmayan şeylər var: Qış Sarayı, Ermitaj, Petropavlovsk Qalası, İsanın Dirilməsi kilsəsi, İsakiyev məbədi. Rusiyanın başqa yerə köçürülməsi ancaq elə Sankt-Peterburqun köçürülməsi deməkdir, çünki şəhər getdikcə genişlənir və böyüyürdü.

Peterburqda çox az qaldıq. Tutqun və soyuq hava hakim idi, 10 dərəcə istilik vardı, parklar və bağlar çılpaq görünürdü. İlk dəfə həyatımda vəsiqəmi götürüb Birləşmiş Krallıq səfirliyinə getməli idim. Vaxtında gəlməmişəm. Kontor bağlıdır. Səfirliyin qabağında dayanan cavan bir oğlan məktub oxuyur. Əlində qızıl başlığında tac olan əsa var. Xarici görünüşündən rus olmadığı bilinir, şlyapamı götürüb ona norveç dilində müraciət edirəm. O isə isveç dilində səfirliyin qəbul saatlarını mənə izah edə biləcəyini deyir.

Deyildiyi vaxtda qayıdıram. Həmin cavan oğlan da buradadır. Oğlan burada hərbi attaşe kapitanı Berlinqdir; sonradan adı qəzetlərdə polkovnik Börnşernlə münasibəti ilə əlaqədar olaraq tez-tez hallanacaq.

Öz günahım ucbatından pasportu vaxtında almadığıma görə səfirlikdə bir sıra çətinliklər yarandı. Lakin məni vəziyyətdən baron Falkenberq çıxardı. O, qırmızı rəngdə üstündə gerb olan iri bir pasport yazdı. Daha sonra bütün Asiya səfirliklərini gəzib yazdığı kağıza qəribə, müxtəlif işarə, nişan və möhürlər vurdurdu. Həmin gün baronun köməyi olmasaydı, heç cür yola çıxa bilməyəcəkdik, bu səbəbdən ona hədsiz minnətdaram.

Dünya necə balaca imiş! Mən Peterburqun küçələrindən birində qəfildən tanışlarımdan biri ilə qarşılaşıram.

Axşam düşəndə zamanından öncə Nikolayev vağzalına gəlirik. İlk dəfə burada ikonaların qarşısında yanan şamlar görürəm. Qapılar açılanda həm lokomotivlərin fısıltı, həm də təkərlərin gurultu səsi gəlir, amma bu səslərə rəğmən ikonaların qarşısında şamlar gecə-gündüz yanır. Onlar sakitcə sayrışaraq ikipilləli kiçik səcdəgaha bənzəyirlər.

Ruslar onların qabağında dayanıb xaç çəkirlər. Xaç çəkir, əyilir, təzim edir və yenidən xaç çəkirlər; bunu adət etdikləri üçün cəld icra edirlər. Deyilənə görə, ruslar bu ayinlər yerinə yetirilməmiş səfərə yollanmır, analar övladlarını müqəddəslərin yanına gətirirlər, sinələrində ordenlər düzülən zabitlər uzun müddət təzim edir, xaç çəkir, yaxşı yol üçün dualar edirlər.

Bayırda isə lokomativ və təkərlər guruldayır; bağıran Amerika.

Qvardiyaçılar daxil olur; onlar qırmızı haşiyəli papaq geyiniblər. Onlar Rusiyanın fərqli bölgələrindən gələn zadəganlardır. Peterburqa gəldikləri ilk gündən tövlədə dördatlı qoşqu, evdə isə xeyli nökər saxlayırlar. Bu yolla hərbi mükəlləfiyyətlərini yerinə yetirir və adi zabitlərdən uzaq gəzirlər. Cavan bir qvardiyaçı daxil olur, eyni cür geyinmiş 3 nökər isə onun əşyalarını stansiyaya daşıyır. İşləyərək qocalan bir nökər limitsiz qayğısı ilə gənc ağasını bezdirir, onu tərif edən isimlərlə çağırır. Sahibi hər dəfə təkəbbürlü gülümsəmə ilə cavab verir və işləri digər nökərlərə gördürərək onu qayğılardan xilas edir. Yol üçün nökərlərdən yalnız birini seçir.

Biz sol əl barmaqlarına brilyant qaşlı üzüklər taxan gənc və gözəl xanıma diqqət edirik. Onun hər barmağında 3–4 üzük var, bu heyranedicidir, bütün oynaqları üzüklərlə örtülüb. Əsilli olduğu bilinən bu xanım girişdə faytonları dayanan 2 yaşlı xanımla sağollaşır. Qatar yola düşməyə hazırlaşır; xanımı isə 2 xidmətçisi müşayiət edir.

Beləliklə, Peterburqu böyük sevinclə tərk edirik. Həyat yoldaşım plaşından başqa bir şeyi unutmayıb.

Yol yoldaşlarımız fin mühəndis və arvadıdır – Bakıda Nobelin yanında xidmət etsələr də, uzun illər Rusiyada yaşamış ən mehriban və gülərüz ailə. Onlar bakılı olsa da, ana dilləri rus dilidir. Kiçik bir qızları da var.

Qatarın bölmələri hamısı yataqlıdır. Sərnişinlərin sayı çoxdur, yol yoldaşlarım qatara dağılışır, məni isə aralarında içkili bir almanın olduğu 3 nəfərin güclə yerləşdiyi dar bir kupeyə salırlar. Vaqonun hər iki tərəfində qapısı olsa da, dəhliz elə dardır ki, üz-üzə gələn iki insan güclə keçə bilir.

Biz böyük Rus diyarına ayaq basırıq.

* * *

Təəssüf ki, gecənin bir yarısı oyanıram və sərxoşun xorultusu məni yuxuya getməyə qoymur. Dikəlib ona tərəf öskürürəm. O isə yuxudan durmadan tənbəl kimi digər tərəfə çevrilib xorultusuna davam edir. Ayağa durub oyatmaq üçün yatmış adama yaxınlaşıram, amma anidən xorultu kəsildiyinə görə yenidən yerimə qayıdıram. O xoruldamağa yenidən başlayır.

Xeyli müddət hərəkətsiz gözlərimi belə qırpmadan uzanıram, amma nə qədər uzandığımı bilmirəm, ona görə ki, balışımın altındakı saatımı çıxarıb baxmaq üçün əməlli əziyyət çəkməliyəm. Sonra yuxuya gedirəm.

Oyanıram. Qatar dayanıb. Hava artıq işıqlanıb, kupenin isti havası məni boğur, ona görə pəncərəni bir qədər açıram. Qəfildən bayırdan heyranedici səs eşidilir. Məndə bu səs zərif duyğular oyadır, bu səbəbdən sürətlə geyinib bayıra çıxıram. Bu, bir-birinin səsinə səs verən sığırçınlardır. Başa düşə bilmirəm ki, ilin bu vaxtı sığırçınlar buraya necə gəlib düşüb, cənuba qayıdarkən bəlkə də yolüstü dayanıblar və buranı bəyəniblər?

Hava xoş olsa da, çiskin yağış yağır. Qatar tərpənir və sərnişinlər yuxudan durur. Biz kəndlilərin daxmalarının yanından keçib gedirik, mən ancaq köynək geyinmiş kişilərin qapılarının qarşısında dayandıqlarını görürəm, eynən vətənimdə olduğu kimi. Bir stansiyada saat 7-də qatardan düşüb qəhvə içirəm; mənə frak və ağ pambıq parçadan əlcək geyinmiş, ağ qalstuk taxan xidmətçilər xidmət göstərir. "Neçəyədir?" soruşmağı öyrənirəm. Amma cavabı yaxşı başa düşə bilməsəm də, heç nə olmamış kimi xırdalanması vacib olan sikkəni uzadıram. Qalığı alıb ciddi şəkildə sayıram ki, düz olub-olmadığını yoxlayım, baxmayaraq ki, puldan heç başım çıxmır. Sonra başqalarının etdiklərini görüb mən də çay pulu kimi siniyə 20 qəpik qoyuram və vaqona daxil oluram. Özlüyümdə düşünürəm ki, Rusiyaya səyahətdə ağıllı iş görmüşəm. Tanışlarımdan qəhvə içmək istəyən birinə rast gəlsəydim, necə etməli olduğunu başa salar və "neçəyədir?" deməyi öyrədərdim. Ümumiyyətlə, həmin adama köməklik göstərərdim.

Mənə Parisdə Brede Kristensen yaxşı kömək etmişdi. Fransız dilini mənə öyrətməli idi. Deyirdi ki, fransız dilini öyrənəndən sonra italyan və ispan dillərini öyrənmək asan olacaq. Birdən-birə 3 dil deyə fikirləşirdim. “Bundan sonra portuqal dilinə keçmək bir az çətin olar” deyib məni qızışdırmaq istəyirdi, hətta baskların dilini öyrənmək üçün belə qismən də olsa məni ümidləndirmişdi. Ancaq fransız dilini heç bir vəchlə öyrənə bilmədim, digər dillər isə öz-özünə sıradan çıxdı. Məndən ikiqat az çalışsa belə Brede Kristensen hazırda Leydendə misirşünaslıq üzrə professordur. Rusiyada olsaydı isə əlbəttə aciz vəziyyətə düşər və məni çağırmağa məcbur olardı.

Yol yoldaşlarım hələ də yuxudan durmamışdı. Biz düzənliklə irəliləyir, bataqlıqlar və çovdar zəmilərini ötürdük. Bəzən düzənliklərdə yarpaqlı meşələrə rast gəlirdik, eynən vətənimdə olduğu kimi, tozağacları və qızılağaclar, ağacların budaqlarında isə kiçik quşlar görünür. Kişilər və qadınlar çınqıl karxanalarında külüng və bellə işləyirlər. Bunların slavyan olduğunu düşünürəm, həmçinin özlərini germanlardan fərqli apardıqlarını görmürəm. Onlar bizim kimi geyinib, bizim qədər zəhmətsevəndirlər, sadəcə nəzər yetirərək qatarı müşahidə edir, yenidən işlərinə davam edirlər. Kərpic zavodunun yanından ötdüyümüz zaman kərpicləri qorumaq üçün günün altına düzdüklərini görürəm. Burada da fəhlələr durmadan çalışır, əli şallaqlı nəzarətçi isə ortalıqda yoxdur.

Hər yan geniş və açıqlıqdır. Sol tərəfdə meşələr uzanır, oraya gedən cığırla bir adam irəliləyir. Necə də doğma mənzərədir mənim üçün, uzun müddətdir vətənimdə olmadığıma görə hər şeyi fərəhlə izləyirəm. Yarıyacan ot basmış cığırla irəliləyən adam çiynində kisə daşıyır. “Səhər-səhər haraya gedir görəsən?” – deyə düşünürəm; ola bilsin, meşənin digər tərəfində işi var. Elə asta və düzgün addımlayır ki, bir müddət keçəndən sonra artıq onu görmürəm.

Geniş düzənlik yenidən başlayır, burada qoyun sürüsü otlayır. Uzun çomağına söykənib çoban bizə baxır. O qocadır, mən düz üzünə baxaraq ona platformadan əl yelləsəm də, cavab vermir. Bəlkə də elə bizim qədər xoşbəxtdir, ona da yeməyə bir tikə çörək, əyninə geyinməyə paltar, bir də ikona lazımdır. Amma dünyada onun üçün ən qiymətli şey kənddə kiçik səsvermə hüququna malik olmaq olardı. Bilmək istəyərdim; görəsən, mənim burada oturub onu yada saldığım kimi, o da qatardan əl yelləyən yolçunu xatırlayırmı?

Peterburqdan yola çıxandan 15 saat sonra nəhayət ki, yol yoldaşlarım ayağa dururlar. Artıq biz Moskvadayıq.

II Bölüm

Bu günə qədər dünyanın beşdə dördündə olmuşam. Hər yerdə olmamışam əlbəttə, Avstraliyada heç olmamışam, ancaq bu geniş dünyanı kifayət qədər gəzib çox şey görmüşəm. Buna baxmayaraq Moskva Kremlinə tay ola biləcək heç bir şey görməmişəm. Gözəl şəhərlər çox görmüşəm və hesab edirəm ki, Praqa və Budapeşt ən gözəllərdəndir; ancaq Moskva əfsanəvidir. Yeri gəlmişkən, rusların özlərinin də belə dediyini eşitmişəm: Maskva. Amma bunun doğru olub-olmadığını bilmirəm.

Arabaçı Spassk darvazalarının qarşısında qozlada dönərək papağını çıxarır, bizə də həmin şeyi etməyi təklif edir. Bu qaydanı çar Aleksey qoyub. Papaqlarımızı çıxarırıq, digər piyadalar da qapıdan başıaçıq keçir, arabaçı irəli sürür. Biz Kremldəyik.

Moskvada böyüklü-kiçikli 450 kilsə var, zəng qüllələrinin hər birində zənglər çalınanda milyonluq şəhərin üstündə hava titrəyir. Kremlin yüksək nöqtəsində bütün əzəməti ilə şəhəri görmək mümkündür. Yer üzərində belə bir şəhərin olduğunu təsəvvür etmirdim; hər yanda yaşıl, qırmızı, qızılı rəngdə qüllə və günbəzlər ucalır. Bu qızılı və göy rənglər xəyallarımı tünd rəngə bürüyür. Aleksandrın heykəlinin yanında dayanıb, sürahidən tutub uzaqlara baxırıq, bu anda nə desəm artıqdır, sadəcə gözlərimiz yaşarır.

Sağ tərəfimizdə topxananın qabağında Çar Topu qoyulmuşdur. Onun nəhəngliyi lokomotiv korpusunu xatırladır. Ağzının diametri düz 1 metr, mərmisi isə 1 tondur. Oxumuşam ki, ondan istifadə olunub, ancaq dəqiq tarix deyə bilmərəm, üzərində tarix kimi 1586-cı il yazılıb. Moskvalılar çox döyüşüb müqəddəs şəhərlərini dəfələrlə müdafiə ediblər. Digər bir yerdə torpağın üzərindəki kilsə zənginin yanında qənimət kimi götürülən yüzlərlə top nəzərə çarpır. Hündürlüyü 8 metrə yaxın olan Çar Zənginin içinə 20 nəfər yerləşər. Uspenski kilsəsi Kremlin yüksək nöqtəsində yerləşir.

Yer üzündə ən çox qiymətli daş-qaşa malik kilsə olsa da, bu kilsə elə də böyük deyil. Çarların tacqoyma mərasimi burada keçirilir. Qızıl, gümüş, hər tərəfdə qiymətli daş-qaş, ornamentlər, yerdən qübbəyə qədər mozaika, yüzlərlə ikonalara, patriarxların təsvirləri, İsanın surətləri, nəqqaşlıq. Kilsənin azca boş qalan bir güşəsi var ki, hər yeni çar kilsəyə hədiyyə etdiyi öz dəyərli daşını oraya bərkidir. Orada yeni çarların daşlarını gözləyən balaca bir boş hissə qalıb. Hal-hazırda divarlarda brilyantlar, zümrüdlər, sapfir və yaqutlar bərq vurur.

Kilsə gözətçisinin göstərdiyi daha bir neçə xırda şey də oradadır. Mömin moskvalılar fərqli səcdəgahların qabağında dua edirlər, ruhani səslə bunun İsanın cübbəsinin bir parçası olduğunu, şüşənin altındakı mıxın İsanın çəkildiyi çarmıxdan əldə edildiyini, ağzı bağlı yeşikdə isə Müqəddəs Məryəmin paltarının bir hissəsinin qorunduğunu izah edirlər. Böyük məmnuniyyətlə ruhaniyə və qapının ağzında dayanan dilənçilərə pul verib, kilsəni bu hekayələrə valeh olaraq tərk edirik.

Nəyisə şişirtdiyimi hiss etmirəm. Kilsə haqqındakı xartirələrimdə bir sıra yanlışlıqlar olması mümkündür, çünki orada olarkən heç bir zaman görmədiyim bu qeyri-adi sərvətə o qədər heyran olmuşdum ki, yerində qeydlər aparmaq yadıma düşməmişdi. Hər yan parlayırdı, bəzi yerlərdə zəif işıq müəyyən detalları görməyimə mane olurdu. Ancaq kilsə olduqca zəngin bir sərvət idi. Bahalı bəzək-düzəyin bolluğu həmişə xoş təsir bağışlamır, xüsusilə də divarlarda olan iri, ağır çar daş-qaşı mənasız və zövqsüz gəlirdi mənə. Sonralar papaqlarında bircə brilyant qaş olan farsları (yazıçı Bakıda yaşayan farsdilli xalqların nümayəndələrini nəzərdə tutur) görəndə isə mənə xoş təsir bağışladı.

Puşkinin heykəlinə baxdıq, bir neçə kilsəni, bir-iki sarayı, Qranovit palatasını, Tretyakov qalereyasını və bəzi muzeyləri ziyarət etdik. Moskvanı 450 pilləli Böyük İvan zəng qülləsindən seyr etdik. Şəhərin böyüklüyünü və bənzərsizliyini məhz buradan görmək lazımdır.

Dünya necə də kiçikdir. Bircə günün içində Rusiyanın mərkəzində ola-ola kapitan Tavasşternlə rastlaşıram.

Yola çıxma zamanımız müəyyən olunub. Bir gün gec getmək üçün yalvarmaq mənasızdır, hələ burada görməli o qədər şey var ki. Moltken belə bu şəhərdə başını itirib, o yazır: Moskva elə şəhərdir ki, “onu təsəvvür etmək olsa da, həqiqətdə görmək heç vaxt mümkün deyil”. Amma o özü də Moskvanı Böyük İvan qülləsindən seyr edib.

Mehmanxananın qapısı qarşısında dayandıqda qəfildən gödəkçəmin düyməsinin boşaldığını hiss edirəm. Onun ən vacib düymə olduğunu düşündüyümdən çəkib bağlamaq istəyirəm, amma lap pis olur. Əlbəttə, iynə-sap götürmüşəm, sadəcə hansı çamadanda olduğunu dəqiq bilmirəm. Məsələ də elə burasındadır. Qısacası, şəhərə dərzi tapmaq üçün yollanıram.

Getdikcə gedirəm. Rusca dərziyə nə deyildiyini bilmirəm, ancaq fincə bilirdim, Finlandiyada bir ildə artıq sərbəst danışırdım, burada isə yox. Küçələri 15 dəqiqə fırlandıqdan sonra kimin oturub tikiş tikdiyini görmək ümidi ilə dükan pəncərələrindən içəri boylanıram, ancaq bəxtim gətirmir.

Bir qapıda yaşlı bir qadın dayanıb. Bir söz demədən yanından ötüb keçmək istəyirəm, amma o, nə isə deyir, başı ilə salam verib tərpənən düyməmi göstərir. Mən başımla təsdiq edirəm: problem elə budur ki, düyməm boşalıb və dərzi axtarıram. Ona dərzi axtardığımı işarələrlə başa salıram. Başını tərpədən qadın qabağa düşüb göstərməyə başlayır. Bir neçə dəqiqə yol gedirik və qadın bir qapının qarşısında dayanır. Burada binanın yuxarısını göstərərək məni tək qoymaq istəyir və özündən razı şəkildə başını endirir. Cibimdən gümüş pul çıxarıb qadına göstərirəm və mənimlə birlikdə pilləkənləri qalxmasını istəyirəm. O ya bunu başa düşmür, ya da səhv başa düşür, ona görə də qalxmaq istəmir. Bu halda özüm birinci gedib arxamca onu da aparmaq istəyirəm. Düşünürəm ki, onun köməyi olmasa, dərzini bu böyük binada axtarıb tapmaq ağlasığmazdır. Gümüş pulu yenidən göstərib arxamca gəlməsi üçün işarə edərək özüm pilləkənləri qalxıram. Bu anda o qəribə şəkildə gülsə də, arxamca gəlir, ancaq gəlsə də başını bulayır. Qoca kələkbaz!

Elə birinci qapının qarşısında dayanıb barmağımla işarə edib sualdolu baxışlarla ona baxıram. Bu zaman həqiqətən də dərzi axtardığımı başa düşür, gülümsəməsini saxlayır, məsələnin nə yerdə olduğundan məmnun halda qabağa düşərək təşəbbüsü ələ alır. Ən yuxarı mərtəbəyə qalxıb üzərində bir neçə qəribə hərf yazılan karton lövhə olan qapını döyür. Bir kişi qapını açır. Qadın gülə-gülə uzun-uzadı bir şey danışıb məni ona təhvil verir; bu müddətdə qadınla mən bayırda idim, kişi isə qapının arxasında dayanmışdı. Sonda, kişi düyməni tikdirməkdə fikrimin ciddi və qəti olduğunu anladıqda, çünki, tikiş ləvazimatlarımı tapa bilmirəm, qapını taybatay açır. Qadına pul verəndə qəpiyə baxaraq başı ilə razılıq edir və məni general, ya da knyaz adlandırır. Bir daha təzim edərək pilləkənlərlə aşağı düşür.

Dərzinin otağındakı əşyalar bir stol, iki stul, divan və bir ikonadan ibarətdir, divarlardan dini məzmunlu rəsmlər asılıb.

Döşəmədə iki uşaq oynayır. Göründüyü kimi dərzinin arvadı evdə yoxdur, ata uşaqlarla təkdir. Mən uşaqların başını sığallayıram, onlarsa mənə göy gözləri ilə baxırlar. Dərzi düyməni tikən zaman uşaqları ilə dost oluram, onlar oynadıqları qırıq kasanı göstərərək mənlə danışırlar. Mənsə əllərimi bir-birinə vurub kasanın əla olduğunu bildirən görkəm alıram. Onlar bir çox şey axtarıb tapır və daşıyıb yanıma gətirirlər, biz başlayırıq döşəmənin üstündə ev tikməyə.

Düymə hazır olduqda soruşuram: – Nə qədər?

Dərzi bir şey desə də anlamıram.

Bildiyimə görə, dərzilərdən düymənin tikilməsinin neçəyə başa gəldiyini soruşduqda onlar bir şey lazım olmadığını deyirlər. Yaxud da nə versəniz olar. Bu, bir fənddir. Qiymət vermək özümə qalsa, düymə mənə baha başa gələcək. Özümü qraf kimi göstərib çox ödəməli olacağam. Ancaq dərzi açıq, dürüst şəkildə 25 öre tələb edib ala bilər; əgər özüm verməli olsam, 50 ödəməliyəm. İndi bu rus dərzi də “Nə versəniz olar.” deyərək fənd işlədir. Mən Rusiyadakı qiymətləri haradan bilim? Bu isə onun vecinə deyil.

Mən barmağımı sinəmə dayayıb əcnəbi olduğumu bildirdim. O gülümsünərək başını tərpətdi və cavab verdi.

Mən də təkrar etdim.

O, bu dəfə daha ətraflı cavablasa da, “qəpik” sözünü tələffüz etmədi.

O zaman yenidən özümü qraf kimi tanıtmalı oldum. Adi vətəndaş kimi istənilən qədər səyahətə cəhd etmək olar, amma heç bir əhəmiyyəti olmayacaq.

Küçəyə çıxıram və mehmanxanaya konkada qayıtmaq istəyirəm. Bir qədər gedəndən sonra konduktor yaxınlaşıb nəsə deyir. Böyük ehtimalla haraya getdiyimi soruşur deyə düşünürəm; mehmanxananın adını deyirəm. Vaqondakılar məzəmmət dolu nəzərlərlə mənə baxmağa başlayır, konduktor isə uzağı – əks tərəfi göstərir, yəni ki, mən tamamilə əks istiqamətə gedirəm, mehmanxana isə oradadır. Məcburən düşürəm.

Küçədə gəzişərkən insanların bir binaya daxil olaraq ikinci mərtəbəyə qalxdıqlarına diqqət yetirirəm. Deməli, orada baxmalı nəsə var. Mən də binaya girirəm. Pilləkəndə kimsə mənə nəsə deyir. Mən papağımı çıxarıb gülümsünürəm. Bu anda o da gülümsünür və birlikdə gedərək məni qapını açıb içəri buraxır.

Bura restorandır, içəridə yığıncaq var. Həmin adam məni təqdim edir, ətrafdakılara nəsə deməyindən mənimlə pilləkəndə necə qarşılaşdığını izah etdiyini anlayıram. Mənsə hər kəsə təzim edib iri pasportumu çıxarıram. Ancaq ondan heç kimin başı çıxmır. Adımın harada yazıldığını göstərib filankəs olduğumu deyirəm. Onlar yenə heç nə anlamır, ancaq hər şeyin qaydasında olduğunu zənn edərək məni alqışlayır. Sonra bir nəfər səhnəyə yaxınlaşıb musiqi sifariş edir. Orqan qəfildən çalmağa başlayır. “Bu, sənin şərəfinədir!” deyə fikirləşirəm və ayağa durub ətrafa təzim edirəm. Özümdən asılı olmayaraq kefim açılır, şərab istəyirəm, birlikdə içməyə xeyli adam yığılır. Zalda Moskvaya əcnəbi gəldiyi barədə şayiə dolaşmağa başlayır mənlə bağlı, odur ki, fransızca danışan bir nəfər tapıb gətirirlər; ancaq düşünürəm ki, işlər rusca da pis deyildi, hələ bir də fransız dilini o qədər də yaxşı bilmədiyimə görə bu tapılan adam heç ürəyimcə olmadı. Lakin biz ona da şərab süzüb yanımızda oturtduq.

Həyat burada rəngbərəngdir, çoxlu qəribə geyimlər var, gözəl və sadə libaslar sıra-sıra düzülüb. Yaşlı qadınla gənc bir qız piştaxtanın arxasında dayanıb. Fürsət tapan kimi cənablardan biri gənc qıza nəsə deyir və məndə elə təəssürat oyanır ki, ona ilk dəfədir belə bir təklif olunur. Bir anlığa qız duruxur, heç nə başa düşmür, sonra isə qızarır. İlk dəfə nədən qızarmaq olar?! Əlbəttə ki, xoşbəxtlikdən. İlk dəfəyə bərabər olan heç nə yoxdur həyatda! Sonra isə ancaq xəcalətdən qızarırsan.

Gedəndə pilləkənlərlə cəld aşağı düşərək iki xidmətçi çıxış qapısını üzümə taybatay açır və məni əlahəzrət adlandırır.

Yenə küçələrdə fırlanmağa başlayıram, amma harada olduğumu və evin yolunu necə tapacağımı bilmirəm. Bu müqayisəyə gəlməz hissdir, başına gəlməyən bunu bilməz, mən yolu azmışam. İstəyimə uyğun olaraq qanuni dolaşmaq hüququmdan istifadə edirəm. Nə isə yemək üçün yaxınlaşıb restorana girməyə qərar verirəm, çünki bunda da istədiyim kimi hərəkət edə bilərəm. Ancaq bura xüsusilə dəbdəbəlidir, üstəlik sarısaç, əynində frak olan lakey mənə yaxınlaşır. Elə bu dəqiqə yanından keçdiyim ilk yeri münasib bilib orada otururam.

Bura da geniş restorandır, ancaq avropasayağı olmadığı görünüşündən bilinir, qonaqlar özünəməxsus formada geyiniblər, xidməti isə gödəkçə geyinmiş iki lakey edir. Lap içəridə salonun əvəzinə bağça var.

Mən həm sərbəst, həm də məmnunam. Özüm üçün sığınacaq tapmışam və tələsmədən xeyli burada qala bilərəm. “Şi” deməyi də öyrənmişəm artıq. Bəziləri hələ öyrənir, ancaq mən artıq öyrənmişəm. Odur ki, şi – mal əti şorbasıdır deyə almanlar yazan kimi yaza bilmərəm. Çünki bu adi mal əti şorbası deyil, müxtəlif cür mal əti, yumurta, xama, və göyərtidən hazırlanan mükəmməl rus yeməyidir. Beləliklə verdiyim şi sifarişimi gətirirlər. Xidmətçi qulluğuna davam edir və fərqli təamlar gətirir. Bundan əlavə, kürü də istəyirəm, bunun doğru olub-olmadığını bilmirəm. Sonra da pivə istəyirəm.

Uzun saçları olan ruhani üzlü biri qəfildən qapıda görünüb xaç çəkərək bizə xeyir-dua verdikdən sonra yoluna davam edir. Xoşbəxtəm ki, bu yeri tapmışam; bir qədər qıraqda bir neçə yaşlı, mehribanüzlü adam sakit-sakit söhbət edərək yemək yeyir. Üzləri digər qocalar kimi çirkin və bədheybət deyil, əksinə səmimi və sağlam görünür, saçları da olduqca qalındır. Slavyanlar! Onlara baxıb fikirləşirəm: gələcəyin xalqı, germanlardan sonrakı dünya fatehləri! Ancaq belə bir xalqın rus ədəbiyyatı kimi ədəbiyyatı ola bilər, sonsuz, coşub-daşan mənbəyi ilə ərşə qalxan səkkiz nəhəng şairin sayəsində. Bizə, yəni digərlərinə onlardan öyrənmək, onlara bir az yaxınlaşmaq gərək idi. Amma teatral məsuliyyəti başqa şairlərə yükləyiblər.

Camaat gəlib-gedir. Alman dəstəsi stolumun yaxınlığında oturur və öz dillərində bərkdən danışmağa başlayırlar. Onlar üçün gətirilən yemək və içkilərdən anladım ki, hələ çox oturacaqlar, xidmətçiyə priborumu zalın içərilərinə, bağçaya aparmağı işarə edirəm, lakin o anlamır. Onda almanlardan biri nə lazım olduğunu məndən nəzakətlə xəbər alır, mən də məcbur olub onun köməyindən istifadə edirəm. Masamı dəyişirlər, amma almana təşəkkür etməyi yaddan çıxardığım üçün bütün salonu bir daha keçməli oluram.

Mənim üçün xidmətçi qızartma gətirir. Doyurucu şidən sonra nə isə yemək çətin gəlir. Buna baxmayaraq, xidmətçi kişilərin uzun müddət tab gətirmək üçün daha çox yeməli olduğu düşüncəsi ilə düzgün hərəkət edir; bu, normal insan düşüncəsidir. Siqarət çəkmək və qəhvə içmək istəyirəm və bir işarə ilə hər ikisini gətirirlər.

Qıraqda ata, ana, iki oğul və bir qızdan ibarət ailəyə bənzəyən bir neçə nəfər bir masa ətrafında əyləşib. Tünd gözləri gənc qızı daha sirli və dərin göstərir; gözəldir. Əlləri isə uzun və iridir. Öz masamdan qızı izləyirəm, onun xarici görünüşünü və varlığını təsvir edəcək bir ifadə axtarıram: yəqin ki, bu zəriflikdir. Sakit şəkildə əyləşməsi, qırağa əyilməyi, kimsəyə nəzər yetirməsi də çox zərifdir. Baxışları cavan dayçanı xatırladacaq qədər sadəlöhv və mərhəmət doludur. Slavyanlarda qabarıq almacıq sümükləri haqda məlumatlı idim, doğrudan da belə imiş. Belə ki, iri almacıq sümüyünə sahib olmaq üzdən ata oxşatsa da, onları izləmək xeyli maraqlıdı. Bir qədər sonra ailə başçısı hesabı ödəyir və ailə çıxıb gedir.

Mənsə dolu süfrə arxasında əyləşməkdə davam edirəm, xidmətçi də stoldakı heç bir şeyə toxunmur. Belə yaxşıdır; çünki artıq istədiyim zaman bir parça ət yeyə bilərdim və mənə xoş olardı. Arada yeməyə nəzər salmağa başlayıram, yeməyin ortasında qəhvə ilə siqaretin yaxşı fikir olmadığını kimsə deyib. Qısacası, burada tək qərarı mən verə bilərəm. Ət yeməyə iştaha ilə başlayıram.

Burada özümü evimdəki kimi, daha düzgün desəm, çox yaxşı hiss edirəm. Bu günə qədər oturduğum ən rahat restorandır. Masadan qalxıb ikonaya yaxınlaşır və digərləri kimi xaç çəkirəm. Nə müştərilər, nə də xidmətçilər arasında buna reaksiya verən var. Bu səbəbdən də, stoluma qayıdanda kiçik bir narahatlıq hissi də olmur. Barəsində xeyli oxuduğum bu böyük ölkədə qəlbimə dolan sevinc mənim üçün yeganə hissə, qarşısını almaq istəmədiyim daxili çılğınlığıma çevrilir. Oxumağa başlayıram, bu təhqir etmək mənası daşımır, sadəcə əylənmək məqsədilə.

Masamın üzərindəki yağda iki barmaq izi görürəm, kiminsə toxunduğunu anlayıram. Nə olsun deyə fikirləşirəm. Qafqazda daha pis olacaq, yağ – incə məhsuldur. Fürsət düşmüşkən bıçağı yağın içinə salıb onun əvvəlki halından əsər qoymuram. Özümü psixoloji cəhətdən bunun düzgün olmadığına inandırıram, bundan sonra hissiyyatlı olmuram. Bayaqkı alman gəlib məni “qovmasaydı”, hələ burada çox oturacaqdım. Almana bağçada üstübağlı bir yer lazımdır, əgər ehtiyacım olarsa, gələcəkdə köməyini də təklif edir mənə. Bu adama minnətdaram, çox nəzakətlidir. Ancaq o, məni torpağa oxşadaraq alçaldır. O getdiyi zaman bir vaxtlar Finlandiyada öyrəndiyim bir sözü axtarıb tapıram: Faytonçu. Knyaz üçün xidmətçi faytonçu çağırır.

Faytoçuya vağzala sürməsini deyirəm. Moskvada beş dəmiryol stansiyası olduğuna görlə faytonçu hansı olduğunu soruşur. Özümü xatırlamağa çalışırmış kimi göstərirəm. Bu, uzun müddət davam etdiyi üçün faytonçu siyahını saymağa başlayır. Ryazan vağzalına çatdıqda təsdiqləyirəm. Hər kilsənin və üstündə ikona gözə çarpan hər darvazanın yanından keçərkən xaç çəkə-çəkə məni vağzala çatdırır.

Yol boyu vağzalın adını düzgün xatırladığım barədə tərəddüdə düşürəm. Amma Ryazan vağzalına çatan kimi haqlı olduğumu anlayıram, çünki mehmanxananı asanlıqla tapıram.

III Bölüm

O günü yola düşmək artıq gec idi, bu səbəbdən növbəti gün çıxdıq. Kaş bir də görəydim Moskvanı!

Necə qəribə görünsə də, yenidən barmağına saysız-hesabsız üzük taxan həmin xanımla stansiyada qarşılaşdıq. Yenə bizim qatarla gedirdi. Bu qəribə görüşün bəzi məqamları Don kazaklarına məxsus bölgələrdə açılacaqdı. Bu qadın gənc qvardiyaçı ilə birlikdə idi, onlar heyranlıqla bir-birinə baxıb söhbət edirdi. Sinəsində Georgi xaçı vardı. Fikrim qızıl portsiqarındakı gerbə və taca gedir. Necə olur ki, bu iki nəfər bir-birindən ayrılmır, hətta heç kəsin girə bilmədiyi kiçik kupeləri belə var; bunu anlaya bilmirəm. Çox güman ər-arvaddırlar, təzə ailə qurublar, Moskvada əyləncə üçün yubanıblar. Ancaq onlar deyəsən Peterburq vağzalında tanış deyildi. Xidmətçiləri də vağzalda bir yerdə deyildi.

İndi Moskvanın bağ qəsəbəsindən keçirik. Saysız-hesabsız müasir İsveçrə üslubunda tikilmiş darıxdırıcı evlər nəzərə çarpır. Moskvadan çıxdıqdan 3 saat sonra artıq Rusiyanın qaratorpaq zolağına hakim ucu-bucağı görünməyən buğda və çovdar zəmiləri ilə keçirik.

Artıq payızın tarla işləri başlanıb. Şumlama qatarla düzülərək həyata keçirilir, 2 ya 3 at düzülüb şum edir, arxada isə 1 atla mala çəkilir. Amerikada Qırmızı çay boyunca 10 kotanla günlərlə, həftələrlə sonsuz çölləri şumladığımız yadıma düşür. Kresloda oturduğumuz kimi kotanın üstündə əyləşib oxuyaraq tarla sürürdük, təkərləri olan kotan idi.

Həm orada, həm də burada bacarığı olan hər kəs düzənlikdə işləyir, kişi və qadınlar əkib-becərmə ilə məşğuldur; qadınlar qırmızı üst köynəyi, kişilər isə ağ və boz rəngdə kobud köynək geyinir, gödəkçələri yoxdur, bəzilərinin əynində kürk də olur. Üstü küləşlə örtülmüş daxmalı kəndlər də yol uzunu nəzərə çarpır.

Kupedə yol yoldaşlarımız mühəndis ailə hesabına məlum oldu ki, Qafqaza getsək də, dili ikimiz də bilmirik. Mühəndis birinci Dərbəndə, sonra buxar gəmisi ilə Bakıya getməlidir. Biz isə dağları aşaraq Tiflisə yollanacağıq. Bələdçi biletlərimizi kəsən zaman yaxınlıqda zabitlərdən biri Vladiqafqaza getdiyimizi eşidib gedərək bir müddət sonra başqa bir zabitlə qayıdır. Dağlardakı aşırımı keçməkdə məmnuniyyətlə kömək etməyi təklif edərək həmin zabit mənə müraciət edir. Onun da yolu oraya olacaq, ancaq ilk əvvəl kükürd ehtiyatı ilə zəngin olan, kübar cəmiyyəti və çimərlikləri ilə məşhur şəhəri – Beşdağı ziyarət etməlidir. Həmin şəhərdə bir həftə qalmalı olan zabiti biz bu müddətdə Vladiqafqazda gözləməliyik. Zabitə minnətdarlığımı bildirirəm. Yaşlı və dolu bədən quruluşuna sahib bu şəxs həm də kənardan qəribə və lovğa görünür; bir neçə dildə qeyri-səlis olsa da, bərkdən və rahat danışır. Həmçinin, xoş olmayan yəhudi fizionomiyasına sahibdir.