скачать книгу бесплатно
Шулар барчасы мәгълүм була торып та, кызының өеннән китәр көннәрен күз алдына китерү Зөлхиҗәнең күңелен нечкәртә иде бугай шул. Ул җанында әллә нинди тулышу тойды. Җәйге кояшлы яңгырга охшап, аның елмаюлы йөзе буйлап яшь тамчылары гөрләде, иреннәре мимылдашты.
– Хәерле сәгатьтә булсын, балам! Әүвәле-азагы хәерлегә ашсын, кызым. Ходай тарафыннан сәгате сугылгач, кош та баласын очыра. Синнән генә калган эш түгел. Атабыз Адәм белән анабыз Хавадан килгән эш… Пар күгәрченнәрдәй яшәрсез, Алла кушса, Мидхәт тә төпле күренә. Акылы-фигыле сөбханалла, килер гомерегездә дә шундый илтифатлы да, кайгыртучан да була күрсен, берүк… Тәртипле-низамлы гаиләдә үскән, алма агачыннан ерак төшмәс, иншалла! Сиңа ни диим, балам? Иләс-миләс яшьтә түгелсең, күреп-аңлап торасың, иңнәреңә ир хатыны дигән зур йөк кабул итәсең. Шуны акылыңа киртләп куй, иргә игелекле булсаң, гомерең буе рәхәт күрерсең. Башта иреңне кайгырта торган бул, ул сине үзеннән артык кайгыртыр. Кыек басудан бер Ходай үзе сакласын! Күңел эчкәремнән иң соңгысын әйтим: кияү йорты бусагасын атлап кергәннән алып ләхетеңә кадәр иреңә тугры бул, намусыңны сакла. Әнкәй мәрхүмә әйтә торган иде, хатыннар – кәрәчингә манган мамык, чит-ят ирләр – ут, дип. Моны бел генә түгел, шуны һәр көн иманың итеп яңарт.
Әнисенең шул сүзләре Мәрзияне рухи яктан суйды. Хак әйтә, өзгәләнеп сөйли. Баласын бары тик яхшылык кына теләп үгетли. Тик ул вәгазь барыбер кызының йөрәгенә хәнҗәрдәй кадала. Ана белми бит, белмичә җәзалый…
* * *
Туй матур үтте. Татарда гадәткә кергәнчә, иртәгесен кодагыйлар: «Алланың биргәненә мең шөкер, өстәлдән ялгышып сыңар бал калагы да төшмәде. Яшь кияү белән яшь киленгә тыныч-имин гомер кичерергә булыр!» – диделәр.
Туй мәҗлесенә кияү ягыннан апалары-җизниләре һәм, авылдагы туган-тумачалардан тыш, хезмәттәшләре дә килгән иде. Мәрзия дә мәктәп коллективыннан берничә кешене һәм үзенең дус кызларын чакырды. Өстәлләр ике бүлмәне бер итеп тоташтырган булуга карамастан, кысынрак булса да, туйдагылар күңелләрен бик иркен тоттылар. Кырыктан артык кеше кинәнеп бәйрәм итте. Җыр, бию, музыка өзелеп тормады, мәзәк сүзнең чуты юк иде. Котлау сүзләрен берсеннән-берсе уздырып, тәэсирлерәк, җоррак сөйләргә тырыштылар. Соңгы ярты гасырда татарның туй тантанасына ишек җимереп кергән бер гадәткә генә урын булмады: яшьләрне бөтен халык алдында үбешергә көчләп, «Әче! Әче!» дип каравыл салмадылар. Чакырулы кунаклар дустанә генә итеп алдан кисәтелгән иде. Моны Тәгъзимә ханым теләге дип аңларга кирәк.
Бүләкләр дә мул булды.
Мидхәтнең түбәсен күккә тидергән бүләкне Мәрзиянең танышы, медицина институтының соңгы курсында укый башлаган студентка Миләүшә Фәхриева китергән иде. Ул килешен китереп бар мәҗлескә бүләкне күрсәткәннән соң, Мидхәткә унтугызынчы гасыр азагы – егерменче гасырның беренче чирегендә иҗат ителгән һәм күчмә күргәзмәчеләр дип йөртелгән атаклы рәссамнарның иҗат үрнәкләреннән торган калын альбом бүләк итте. Күп еллар буена рухландыручылары һәм җитәкчеләре Иван Крамской булган ширкәткә кергән Репин, Суриков, Васнецов, Перов, Шишкин, Савицкий, Маковский, Левитан, Серов һәм башкаларның иҗат энҗеләреннән төзелгән бу альбом чит илдә басылган икән. Кәгазе дисеңме, буявы дисеңме – күз нурыңны ала торган!
Бу бүләккә – Мидхәт аның кыйммәтенә тиң юк дип исәпли! – кияү егетенең шатлану чамасын тасвирлавы кыен. Рәссам Миләүшәне үзенә тартып, суырып үпкәнен дә тоймый калды бугай. Барысы бергә шатланыштылар, кул чаптылар, хуплау сүзләре яңгырады. Миләүшә кияүнең кочагына сыенырга әзер иде диярсең. Мидхәтнең кулын кысканда, күзләренә шундый томырылып бакты, ул караш автоген утына тиң иде. Чаткы төшеп яна башлавыннан курыккандай, яшь кияү күзләрен читкә алды. Кулында әйтеп бетерә алмаслык җылылык калды. Сихерле, тылсымлы җылылык!..
Тын алырга, һава суларга дип, өстәлләр артыннан торгач, Мидхәт Миләүшәнең бу затлы бүләкне каян кулга төшерүен сорашты.
– Әтием чит илдән алып кайтты. Ул аграрниклар делегациясе белән чит дәүләтләрдә булгалый, – дип җавап бирде кыз. – Күргәзмәдәге картиналарыгыз белән танышкач, туегызда шуны бүләк итим әле дигән уйга килдем. Мәрзия алып барган иде.
– Рәхмәт! Бик зур рәхмәт, Миләүшә! Гафу итегез, әтиегез кайда, кем булып эшли?
– Колхоз рәисе ул. Аны республикада беләләр, – дип дәвам итте студент кыз.
Туй мәҗлесе шау-гөр килеп дәвам итте. Көзге таң атарга җыенганда гына таралыштылар.
Мәрзия белән Мидхәт Фәезхановларга аксөякләрчә итеп ширбәтле ай сәяхәте кылырга туры килмәде.
Туй үткәннең икенче атнасында ук Тау ягындагы бик мәгълүм «Ватан» колхозы рәисе Бәхтияр Фәхриев рәссам Мидхәт Фәезхановны үзе эзләп килде. Күрешеп таныштылар.
– Сезнең хакта, энем, ишетә торабыз, – диде. – Соңгы араларда газеталардан да хәтсез укыштыргаладым. Беркөнне телевизордан мактыйлар иде. Шуларның барысы өстәвенә кызым кайтып мактап китте. Аны беләсез, туегызда булган. Шуннан бер уй килде башка. Безгә бит, мәйтәм, өлгереп килә торган Мәдәният-спорт сараен заманча бизи торган художник кирәк. Бу егетне карап кайтсак, дим. Үзең генә алынасыңмы, команда туплыйсыңмы?
Әлеге тәкъдим Мидхәтнең күктән көткәненең җирдән калкып чыгуы иде. Ул моңа куануын яшерергә тырышса да булдыра алмады, сөенеч хисе йөзендә чагылды.
– Кайчан башларга дисез?
Күмәк хуҗалык җитәкчесе шундук төшенде: егет риза, бик теләп эшләячәк, хакы дип тә артыгын әрсезләнмәстер.
– Төзелештә эчке эшләр калып килә инде. Җылылык үткәрәләр. Спорт залын да көйләп җиткерәселәре бар. Ә син, озын-озакка сузмыйча, безгә килерсең, энем. Комплексны җентекләп карарсың, кайда нәрсә кирәген ачыкларсың. Эскизларын ясап, безнең колхоз активына күрсәтерсең, фикер алышырбыз, аннары килешү төзербез. Син – үз бәяңне, без – үзебезнекен. – Бәхтияр абзасы хәйләкәр елмаеп куйды һәм ым кагып кына чәркәләргә кагылыйк дигәнне аңлатты. – Зур эш, җаваплы эш, ерып чыгарсың бит?
– Чыгармын дип уйлыйм. Андый масштабта, андый характерда беренче эшем булачак, шулай да башкарып чыгарыма иманым камил. – Мидхәтнең бу атаклы агай алдында малайсынып каласы килми иде. Өздереп сөйләшәсе итте. – Ярдәмгә берәр иптәшне алырга туры килер. Батырып эшли торган егетләр бар безнең.
– Сөйләштек, алайса. Сине кайчан көтик? Мин иртәгә монда булам әле. Берсекөнгә рәхим ит, ә? Корылы йөрү булмасын, буш, дим, кирәге чыгасы әйберләреңне дә ала кил.
– Килештек, Бәхтияр абый. Шундый эшне, ышанып, миңа тапшырырга җыенуыгыз өчен рәхмәт!
– Без дә рәхмәт әйтерлек булсын иде дим инде мин. Алда безнең тагын планнар бар әле. Ул тиклесе аннары. Әйтик, почётлы колхозчыларның, атказанган игенчеләрнең, терлекчеләрнең портретларын ясап, бөтен бер галерея оештыру… Иртәгә күргәзмә залыгызга кереп чыгарга да вакыт урлыйсы иде. Синең «Авыл иртәсе» дигән картинаңны телдән төшермиләр. Бик ошатсак, мәйтәм, яңа дворецка сатып алып куярбыз, бәясеннән тормабыз…
Бәхтияр Фәхриев киткәч, гаиләдә сөенеч уртаклашып алдылар. «Ватан» колхозында эш кимендә ике-өч айга сузылачак. Эскизларны гына эшләү дә байтак вакытны алыр. Аларны Мидхәт ялгызы башкарырга тиеш. Аның каравы тияре әйтүле булачак. Яңа гына гаилә корып җибәргән кешеләргә шунысы үтә тансык, шунысы терәк булачак. Әгәр инде «Авыл иртәсе» н дә ала калсалар, эшләр бер җайга төшәр иде. Юкса татар рәссамы, татар композиторы, язучысы үз әсәрләреннән килгән акчага гына карап торса, кайчан бөтәя ала?..
Мәрзия шатлык аралаш пошынып куйды:
– Ике-өч ай!..
Мидхәт аның ни әйтергә җыенуын аңлап алды да хатынын:
– Ял көннәрендә килгәләп йөрерсең, – дип юатасы булды. – Аларның кунакханәләре шәп, диләр. Аерым бүлмә алырмын. Бер якшәмбедә син килерсең, икенче атнада мин кайтырмын. Ул якка тәүлегенә дүрт-биш поезд йөри. Дүрт сәгатьлек юл.
Яшьләрнең сүзенә колак салып торган Тәгъзимә катнашмый чыдый алмады.
– Көн элгәре ямансулап торма, килен. – Каенана шундый чеметтерүле сүз кыстырды. – Кемдер әйткән бит, әле ярый аерылу бар, ул булмаса, сагынышып күрешүләр дә булмас иде, дигән. Кул сузымы җиргә эшкә китү – бәйрәм генә ул.
Мәрзия каенанасына ләм-мим каршы әйтмәде, аның алдында саксыз сүз ычкындырганы өчен, үзен тиргәде, тик күңелдәгесен телдән төшереп өлгергән иде шул инде.
Иртәгесен мәктәптән кайткач, Мәрзия ирен юлга хәстәрләде. Киеп китәчәк киемнәрен барлады, алмашка дигәннәрен, сабын-сөлгесен, теш пастасын куйды. Кырыну кирәк-яракларын, ислемаен оныттырмаска тырышты. Кәгазь-карандашларын иренең исенә төшерде һәм:
– Ашарыңа ниләр аласың? – дип сорады.
– Берни дә алып мәшәкатьләнмим, Мәрзия. Өйләдә анда булам ич инде. Бәхтияр агай колхозында ач тотмаслар дип ышанам.
– Запаслы ат армас, ди торган иде безнең әткәй. Юлда ук карының ачуы бар.
Тәгъзимә белеп-аңлап тора: бик дөрес борчыла килене. Шулай да каенана күңелен тырнап-тырнап ала Мәрзиянең кайгыртучанлыгы. Әллә ниткән көнләшү галәмәте борынларга азаплана.
Әле кайчан гына каникуллардан укырга киткәндә, эшли башлагач, командировкаларга барганда, Мидхәтен ул үзе әзерләп-җыештырып озата иде. Инде менә бу вазифаларны бүтән кеше башкара. Көннәр үтә торыр, аның газиз улына акрын-акрын гына хатын йогынтысы иңәр. Алла мәрхәмәтеннән ташламасын, балаңның үзеңнән бизүе дә мөмкин. Берүк, шул көннәргә калдыра күрмә, Ходам!..
