скачать книгу бесплатно
Кызык, аларның чакырылмаган кунакларга исе китмәде. Илаһи «Шүрәле» балетын алып барып күрсәтү белән бүләкләнгән хезмәт ияләренең төп исемлегенә алар да кертелгән. Барган-барган берочтан олы уллары Зарифҗанга кечкенә генә күчтәнәч булсын дип тырышулары икән. Югыйсә инде менә җиде ай буена учларын акча заты кытыкламый, ә автобуска түләү кыйммәт, шуның өстенә кырыгынчы заводта слесарь булып эшләүче Зарифҗан, инфляция кимереп, шыр сөяккә калдырган хезмәт хакын былтыргы өчен яңа гына бирделәр, дип хәбәр салган. Шушы йорт ияләре кебек үк, бу вакытта әлеге исемлеккә кертелгән һәркем бала-чагаларына, туган-тумачаларына атап, карт әтәчтер, кыртлый тавык, бәбкә чыгармаган ана каз, үрдәктер чалу, йоннарын йолку, бәрәңге тутыру, сөт аерту. «СССР тарихы», «ТАССР тарихы», «КПСС тарихы», «Атеистка ярдәмгә» ише кирәге бер тиенгә калган китап битләренә тавык йомыркалары төрү белән мәшгуль иде. Хәллерәкләре, Ибрай шикелле, сарык суйды, моннан калышканраклары каклаган каз төрде. Кайсылары адарынган үз күчтәнәчләрен, әйткән нәзерләре җилкәдән шома шуып төшсен дип, авыл мәчете мулласы Асылмәрдән хаҗидан өшкертеп үк кайтты инде.
Әле яңа гына «Ибрай Зәкуановның башын чабып өзү турында»гы «Дело № 427-ИЗ-8»не йому бәрабәренә үзенең район прокуроры урынбасары итеп билгеләнүе белән рухланган Фаршатов үгезнең мөгезеннән алырга булды. Ул Ибрайдан:
– Ибрай Зәкуановның башын чаптыңмы? – дип сорады, үз сорауларын да, җавапларын да беркетмәгә терки барды.
– Чаптым, – диде Шүрәле Җирән төк углы Яшел Мөгез Ибрай Зәкуанов. – Аның башын да чаптым, сарык та суйдым.
– Ә син кем?
– Кем булсын тагын? – диде Гаҗилә, кулын мул күкрәге астына кушырып. – Минем ирем, Ибрай, Ибрай Зәкуанов булабыз.
Бу җавапларны Фаршатов «Мин сарык суйдым» дип язып куйды.
– Сарыкны нигә суйдың?
– Хатын кушты.
– Ярамый мәллә? Үз сарыгыбыз. Урламаган. Әнә сул колагының аскы ягында кискән тамгасы бар.
Фаршатов, аны бүлдереп:
– Нигә куштың? – дип сорады.
– Теләсәк асрыйбыз, теләсәк суеп ашыйбыз. Суймас та идек әле, тик, гөнаһ шомлыгы, кенән әйләнчек чире йоктырып кайткан. Зарифҗан улым белән оныкларыма язган икән, Алла рәхмәте, – диде Гаҗилә. – Киленгә дә өлеш чыгар…
Моны Фаршатов «Әйләнчек авыруы йоктырган өчен суйдым» дип беркетте.
– Беркетмәгә имзагызны салыгыз, – диде ул, маңгай тирен сөртеп алгач, култык астын да кашып.
Тырнак белән төртеп күрсәткән урынга башта Гаҗилә кул куйды. Ибрайның: «Адәми зат, совет кешеләре токымыннан булган Ибрай», – дип язганына Фаршатов башта сәерсенгән иде дә, хакимият башлыгының сөенечле карарын исенә төшереп: «Ярамаган тагын. Бу наданнар ни сырламас. Барыбер архивка», – дип уйлады. Аннары Яуш белән Шәмсуарга гына:
– Ә сез «нәкъ үзе!» дип торган буласыз тагын. Ялган шаһитлык торуга статья барлыгын исегезгә төшерергә мәҗбүрмен, – дип пышылдады.
Үз аяклары белән килеп кергән кешеләрне буш чыгарып җибәрүне килештермичә, шуның өстенә авыл Советы рәисенең һәрчак кирәге барлыгын исәпкә алып, милиционерның җай чыкканда аны-моны күрмәмешкә салыну ихтималын өмет итеп, ә инде район кешесенең үз чиратында боларның икесенә айдан төшкән бәхет шикелле кадерле икәнлеген искәреп, Гаҗилә:
– Чәй эчеп чыкмыйсызмы соң? – диде. – Яңа суйган сарык бавыры кыздырырга куйган идем.
Сәтимҗан Фаршатовның конус борыны җилнең кайсы яктан исә башлаганын гына түгел, ә бәлки исү ихтималы икәнлегенә дә үтә сизгер иде.
– Әйтәм ич, – диде ул Яушка. – Бармакны сакларга кирәк. Аеруча шешә ачканда.
Яушның исә кешеләрнең, аеруча түрәләрнең тел тегермәне кайсы якка тарта башлавын нәкъ кирәк вакытта чамалап алу гыйлеме бик тирән тамыр җәйгән иде. Ул авызыннан әллә этрусклар, әллә эсперанто теленә тартым бер шартлы ымлык әйтүгә, Гаҗилә, мунча алачыгына кереп китеп, икенче колгадагы түрдән өченче пар каен себеркесе астына чумды да, бугазыннан сүс бау белән эленгән шешәне алъяпкыч астына яшереп, шул ук вакытта чакырылмаган кадерле кунакларга бик белендереп алып чыкты. Яуш, аңа карап, уң күзенең чигәдән икенче керфеге кагуыннан «Анда тагын берәү бар әле» – дигән мәгънәне чамаларга өлгерде.
– Бөркү, – диде Фаршатов.
Сарык түшкәсенең канлы муенын комган борыныннан җылы су белән юып маташкан Ибрай:
– Бакчага узыгыз, иптәш тикшерүче, – дигән тәкъдим ясады. – Анда ышык, җиләс.
– Тикшерүче түгел ул, бүгеннән район прокуроры урынбасары, – диде Яуш. – Име, Сәтимҗан Туфанович?
– Алай булгачыннан соң бигрәкләр дә шунда узыгыз инде, – диде Гаҗилә. – Ә мин корсак итеннән шулпа куйыйм.
Ян бакчага узып, карт бер алмагач төбендәге өстәл, аның ян-ягындагы эскәмияне бәхетле иттеләр. Кунакларның хозурлыкка зарыккан җаннарын бавыр белән суган турап, майда кыздырылган хуш исле ризык белән мунча исе килеп торган эчемлек назлады. Гаҗиләнең уң күз кабагындагы икенче керфек кагып юраганы юш килгән бер мәлдә, милиционер Шәмсуар Сөләйманов күрше Байгыш Тәфкилнең койма ярыгындагы соры күзе уйнаклавын абайлап алды. Ул Австралия аборигеннарының «Йә-ми-мү» кабиләсендә генә кулланыла торган бер ишарә ясауга, Тәфкилне ай күрде, кояш алды. Ә ул югыйсә «Шүрәле» балетын карап кайту белән бүләкләнүчеләр исемлегенә каравылчыларның алгы сафында торучы буларак теркәлгән иде.
Өлкән тикшерүче вазифасының вакчыллыгыннан азат ителеп, прокурор урынбасары сыйфатында җәмгыять колы сурәтенә керә барган Фаршатов, балта белән уеп ясалгандай йөзенә тимер ныклыгы төсмере чыгарырга теләп:
– Менә сез, ни әйтсәң дә, «нәкъ үзе дә нәкъ үзе» дип торасыз. Моның берәр мәгънәсе, сере бармы соң, юкмы? – дип сорады.
– Бар, Сәтимҗан Туфанович, – диде Яуш. – Нигә булмасын. Нәкъ үзе! Безгә ана сөте имеп үсәргә насыйп итмәде. Без – «нәкъ үзе!» балалары.
Милиционер Шәмсуар тәлинкә төбендәге бавыр белән суган шулпасы калдыгын шүрелдәтеп эчеп бетерде дә, әрекмән яфрагы белән иренен, мыегын, борынын сөрткәләгәч:
– Ә без – «нәкъ үзе!»нең оныклары, – диде.
Кузгалдылар. Хуҗаларга рәхмәт әйтеп, капка төбенә чыктылар. Яуш, субординацияне бозуын аңыштырмастан, Фаршатовка:
– Карале, – диде. – Баягынак «ягъни» сүзенең латинчасын әйткәниең. Ничек әле ул?
– Id est була.
– Менә, менә, нәкъ үзе! Ит булды, бар, булачак, Сәтимҗан туган.
– Рәхмәт инде, Яуш абый…
Яуш милиционерга:
– Син оештыр, ә мин Карамов янына киттем. Ханзафаров күрсәтмәсен җиренә җиткереп үтисем бар, – диде.
Кырык биш минутлар чамасы вакыт үткәч, кинәт кенә Мәскәү, Казан радиолары тапшыруы өзелеп, авыл радиосы телгә килде, баянда төбәк гимны яңгырады.
– Тыңлагыз, тыңлагыз! Әшнә радиосы сөйли. Экстерн белдерү тапшырабыз. Микрофон алдында – күмәк хуҗалык ассоциациясе…
Кибет тирәли җыелган ир-ат та, тулаем авыл халкы да колакларын шәңкәйтте. Шушы сүз ишетелгән чагында, берәүләрнең теше сызлый, икенчеләренең кан басымы йә күтәрелә, йә төшә, өченчеләренең йөрәк өянәге, радикулиты кузгала башлый, бишектәге балалар елап уяна, зират каеннарындагы кара каргалар, дәррәү күтәрелеп, авыл өстендә әйләнергә тотына, күктәге самолётларның навигация системасы эштән чыга. Диктор кыз Диләфрүзнең теле көрмәкләнүе күгәргән игәү белән тутык тимерне чытырдатып ышку тавышыннан да хәтәррәк булып ишетелә иде. Ахыр килеп, әлеге сүз, аның әйтелеше, ниһаять, «Асса! Асиясе-Масиясе!» рәвешендә көрмәкләнеп беткәч, халыкның күмәк төстә биеп киткән очраклары да булды.
– …ассоциациясе идарәсе рәисе Нургата Кыям улы Карамов. Рәхим итегез.
Әйе, халык, күпер астына поскан бүрене сизенгән ат кебек, колагын шәңкәйтте, тораташтай катып калды.
Тамагын кыргалап, микрофонга чирткәләп алгач, Карамов әфәнде тавышы ишетелде. Ул, сөйләүдән бигрәк, боерык телендә аңлаша иде. Запастагы полковник Карамов, Көнбатыш гаскәрләр Көнчыгыш Германиядән Россиягә кайтарылгач, отставкага чыгып, туган авылында төпләнде, бертавыштан рәис итеп сайлаттырылды.
– Укыйм. По-олк!.. Гафу итегез, җәмәгать… Мөхтәрәм авылдашларым! Газиз халкым! Мөстәкыйль, бәйсез ассоциация әгъзалары! Элеккеге 1993 боерыгымның үзгәртелүе сәбәпле, карар кылдым: яңа 1994 боерыгым нигезендә мәшһүр «Шүрәле» балетын карау белән алдынгы эшче көчләр генә түгел, тулаем авыл халкы бүләкләнә. Гамәлдән чыгарылган боерыгымда күрсәтелгәнчә, өч автобус урынына алты автобустан торган колонна оештырыла. Поход төштән соң сәгать бер ноль-нольдә билгеләнеп, рубежы күпер төбеннән башлана. Шушы минуттан гомуми мәдәни поход игълан итәм. Паникага бирелмәскә, провокацияләр ясамаска. Үз-үзегезне тәртипкә китерергә, ярты тәүлеклек коры паёк әзерләп алырга. Тамак астын чылатырга яратучы мәгълүм отряд игътибарына: юкка өметләнмәгез, приваллар булмый. Батальон командирлары… кхм!.. комплекслы бригадалар җитәкчеләренә, белгечләргә гомуми мәдәни поход вакытында хуҗалык объектлары, терлек көтүләре каравылын икеләтә көчәйтергә. Моның өчен, остеохондрозы кузгалуы сәбәпле, мәдәни походка чыгудан баш тарткан Вәдүт ага белән Сәрвиназ апа җитәкчелегендәге махсус, гадәттән тыш каравыл отрядлары төзергә. Аларның урынбасары итеп Байгыш Тәфкилне куярга. Мәдәни поход командиры… җитәкчесе итеп шәхсән үзем билгеләнгәнгә күрә, мине иң кимендә биш көнлек командировкада дип фараз кылырга.
Үтә яшерен пункт: мәшһүр «Шүрәле» балетын караганда Демократ Ильяска телен тыярга, сәяси аңлатмалар биреп бармаска. Аеруча хәзерге икътисад, сәясәт мәсьәләләренә кагылмаска, листовкалар таратмаска, митинг оештырмаска, хәзер чыгарып килгән «Милли комган» дигән стена газетасын вакытлыча туктатып торырга.
Боерык шушы елның шушы сәгатендә көченә керә дип санарга.
Карамов үз сүзен:
– Ут-күздән сак булыйк, җәмәгать! Алдыгызны-артыгызны карабрак йөрегез берүк, – дип тәмамлады. Аның, төсле карандашлар белән коралланып, шундук мәдәни походның маршрутын сызарга керешүе микрофоннан ишетелеп торды.
– Сез Әшнә радиосының экстерн тапшыруын тыңладыгыз. Игътибарыгыз өчен рәхмәт.
Яңадан авыл гимны яңгыраганнан соң, микрофон бераз чыелдап, шыгырдап торгач, радио гадәти режимда эшләвен дәвам иттерде.
– Алты автобус… – дип, Вакыйф күккә текәлде. – Берсендә утыз биш утыру урыны, кырык… юк, илле басып баручыдан исәпләгәндә, күпме кеше була?
Озын торык Мөхәррәм, буш шешә сыртына тырнагы белән шартлы сызыклар сыза-сыза, шундук хисаплап чыгарды:
– Бер шешәгә… автобуска сиксән биш граммнан… кешедән санаганда, шуны алты шешәгә… автобуска тапкырласаң, төгәл бер ярты да ун граммга… биш йөз ун кешегә тарта.
– Менә ичмасам бу реформа! – дип тел шартлатты Демократ Ильяс. – Теләсә ни әйтегез, ә мин болай гөман кылам: икътисад, сәясәт өрлеген менә шулай мәдәни терәү белән терәтсәң, демократиянең кешечә йөзле булуына ышанам мин. Әмма милли азатлык хәрәкәте җәһәтеннән караганда былтыр кыстырганга быел кычкырырлык хәлдә калмыйк, җәмәгать. Әйдәгез, шул хөрмәткә, җегетләр!
Исән калган һәммә бәбкәсез ана казлар, үрдәкләр, кыртлый тавыклар, карт әтәчләр, аягы сынып көтүгә куылмаган сарыклар, кар базларындагы атланмай, каймак, кайнатма, умарта корты баллары гомуми мәдәни поход ихтыяҗы, кешеләрнең шәһәрдәге бала-чагалары, туган-тумачалары мәнфәгате хакына чалынып, суелып, төенчекләргә төйнәлеп бетерелде. Авылның бер көтүе ерак Карамалы чокырына, икенчесе Чәбе үзәнлегенә таралганлыктан, күчтәнәчкә дип, аркандагы кайбер бозауларны да пычак астына салдылар. Аларны берләшеп, уртаклашып, бер-берсенә әҗәт хисабыннан бүлештеләр.
Әшнә авылы халкы гомуми поход рубежы итеп билгеләнгән күпер төбенә агыла, җыйнала, укмаша иде инде.
Югарыдан яртылаш рәсми әмер нигезендә район хакимияте башлыгы Альберт Еникеевич Ханзафаровның авыл кешеләренә җиде ай буена хезмәт хакы түләмәүне оныттырып тору акциясе уңышлы башланды.
Бу вакытта каравылчы Байгыш Тәфкил салкын караватында чалкан ята, ә мөлдерәмә күз яшьләре чигәсенә агып, кан тамырлары каккан көйгә тибрәлеп тора, дулкынлана иде. Куенына сыенган ак сабые – Акбар атлы көчеге, – аның дымсу күзенә юатып, тугрылыклы карап, тын гына, моңсу гына шыңшый да шыңшый, кытыршы теле белән әледән-әле хуҗасының кырынмаган ияген, битен ялаштыргалап ала иде.
– Менә шулай, Акбар җаным, – диде Байгыш Тәфкил, болай да бүлтәйгән иренен тагын да турсайтып. – Гадәттән тыш каравыл отряды командиры Вәдүт агайның урынбасары дәрәҗәсенә күтәрүләре арулыкка ару инде ул. Үзләренә кирәк чагында салпы якка салам кыстыра беләләр.
Хикмәт бүтәндә, Акбар җаным: минем бүген кеше барган җиргә барасым килгән, бик килгән иде. Эх, килгән иде дә соң!.. Ә син җылама, җүләр, шыңшыма, Акбар җаным. Итең бар, сөтең бар, хуҗаң, Аллага шөкер, исән-сау. Сиңа ни кирәк тагын? Име?
Акбар «тәф-тәф» итеп өреп куйды. Ул әлегә Адәми затлар теленең, сүзләренең беренче иҗеген генә әйтә белә иде.
– Тәф-тәф… Тәфкил мин, Акбар. Тәф-кил.
Акбар, аны кабатлап, тагын «Тәф!» дип өрде дә сөт тешләрен бер-берсенә кәкелдәтеп алды. «Тәф-кил» дигәндәй килеп чыкты…
Иртәме, соңмы, адәм баласы үз насыйбына тиенә ул. Якыннары белән күрешеп, хәл-әхвәлләр белешеп, авыл күчтәнәчләрен исән-имин тапшырганның соңында, халык кала уртасындагы опера-балет театрына җыйналды. Яуш килгән берен исемлек буенча барлап торды. Кызык, әмма күз алдында: һичкем кайдадыр тоткарланмаган, куна калмаган, урамнарда адашмаган.
Ассоциация рәисе Нургата Карамов, үз кешеләренең мондый тәртибенә соклануын, шул очтан монда үзенең тиңсез өлеше барлыгын яшермичә, хатыны Солтаниягә:
– Күрдеңме инде? – диде.
