скачать книгу бесплатно
?ылмысты? процесте бизнестi ?ор?ау
Тайыр К?зек?лы Назханов
Дархан Мейрамович Дюсембеков
Адвокат Тайыр Назхановты? е?бегi мен к?пжылды? т?жiрибесiнi? н?тижесi. Адвокат барша?а т?сiнiктi тiлмен к?сiпкерлер ?ылмысты? ?удалаудан ?алай ?ор?ануы керегiн айтады. Егер сiз ?лi де ?ылмысты? процесс ше?берiнде ж?рсе?iз не iстеуге болатыны, не iстеуге болмайтыны ж?нiнде ке?ес бередi. Адвокат экономика саласында?ы ?ылмыстар бойынша ?ылмысты? процестi? ?р жеке сатысында ?ор?ауды? ерекшелiгiне егжей-тегжейлi то?талады, ?ор?аушы ретiнде де, ж?бiрленушiнi? ?кiлi ретiнде де экономикалы? ?ылмыстар бойынша iстерге ?атысуда?ы жеке т?жiрибесiнен ой б?лiседi. Кiтапта на?ты iстер бойынша iс ж?ргiзу ??жаттарына мысалдар бар, оларда?ы сотталушыларды? аты-ж?ндерi, сондай-а? фирмалар мен компанияларды? атаулары этикалы?, ???ы?ты? ж?не к?сiби себептермен, «адвокат ??пиясы» ??ымына с?йкес жария етiлмейдi. Кiтапты? орта? авторы, адвокат Дархан Д?йсембеков нормативтiк- ???ы?ты? базаны та?дап, соны? ар?асында б?л ж?мыс к?сiпкерлерге бизнестi ?ылмысты? ?удалаудан ?ор?ау?а арнал?ан аны?тамалы? бола алады.
Тайыр Назханов, Дархан Дюсембеков
?ылмысты? процесте бизнестi ?ор?ау
АЛ?Ы С?З
Белгiлi адвокат Тайыр Назхановты? кiтабы ?алы? о?ырман?а арнал?ан. Автор экономикалы? ?ылмыстар бойынша ?ылмысты? iстерге ?атысуды? к?п жылды? т?жiрибесiмен ж?не жеке практикасында бол?ан на?ты мысалдарын к?рсете отырып, бизнестi ?ылмысты? процестi? ше?берiне негiзсiз тартудан ?алай ?ор?ау?а болатынды?ы туралы к?сiби ке?естер бередi. Тайыр К?зек?лы ?о?амды? ???ы?ты? сана де?гейiн арттыратын ж?не к?сiпкерлерге е? ?зектi с?ра?тар?а жауап табу?а, ?иын жа?дайларды же?уге ?ана емес, сонымен ?атар ?те жа?ымсыз салдар?а ?келуi м?мкiн к?птеген ?ателiктердi? алдын алу?а шынайы к?мектесетiн ерекше кiтап жазды.
Бизнесмен ?з м?дделерiн ?ор?ау?а тырысса, компаниялар мен к?сiпкерлердi негiзсiз ?удалаудан ?ор?ау механизмi ?аншалы?ты к?рделi екенiн т?сiне алады. Автор бизнесмендер, за?герлер ж?не ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?ызметкерлерi арасында?ы ?арым-?атынасты? мiнсiз ?лгiсiн ?сынады, оны? ?сынымдары iстi? с?ттi ая?талу м?мкiндiгiн арттыру?а, тергеудi? ?ызыл таспасын болдырмау?а кепiлдiк бередi ж?не к?п жа?дайда сот тал?ылауынан м?лдем аула? болу?а м?мкiндiк бередi.
Тайыр Назханов экономика саласында?ы ?ылмыстар бойынша ?ор?ауды? ерекшелiктерi мен жалпы ерекшелiктерiне то?тала отырып, ?рлы?ты? т?рлi нысандарына: алая?ты??а, иемденiп алу?а ж?не талан-тараж?а салу?а ерекше назар аударады, себебi ?аза?станды? к?сiпкерлер на? осы ?ылмыстар?а ?атысты негiзсiз айыптаулар?а жиi ?шырайды. Жеке тараулар салы? ?ылмыстарына, ?дейi банкротты??а ж?не адвокатты? ж?бiрленушiнi? ?кiлi ретiндегi ж?мысыны? ерекшелiктерiне арналады.
Аталмыш кiтапты Тайыр Назхановпен бiрге жаз?ан адвокат Дархан Д?йсембеков нормативтiк-???ы?ты? базаны iрiктеп, ?Р ?ПК, ?Р ?К, ?аза?стан Республикасы за?дары, ?Р Жо?ар?ы Сотыны? нормативтiк ?аулыларыны? ж?не за??а т?уелдi актiлердi? на?ты баптары мен ережелерiне сiлтеме жасайды.
Кiтапта сипаттал?ан на?ты ?ылмысты? iстер, сауатты ке?естер ж?не а?паратты ?сынуды? ?арапайым т?рi оны шынымен ?ызы?ты ж?не пайдалы етедi. Жа?а басылым бизнесмендер, за?герлер мен жа?а iс баста?ан к?сiпкерлер ?шiн ?стел кiтабына айналады.
«Атамекен» ?лтты? к?сiпкерлер палатасыны? т?ра?асы Райымбек Баталов
КІРІСПЕ
??рметтi о?ырмандар, сiздердi? назарлары?ыз?а адвокат, LLM, Алматы ?алалы? адвокаттар ал?асы президиумыны? м?шесi, «Назханов ж?не Серiктестер» адвокатты? ке?сесiнi? бас?арушы серiктесi – Тайыр К?зек?лы Назхановты? е?бегi мен экономикалы? ?ылмыстар бойынша ?ылмысты? iстерге ?атысуда?ы к?п жылды? адвокатты? т?жiрибесiнi? н?тижесi ?сыныл?ан.
?аза?станды? бизнестi ?ылмысты? процесс ше?берiне негiзсiз тартудан ?ор?ау, ?кiнiшке орай, бiздi? шынды?ымызда ?зектi м?селе болып ?алуда. ?за? мерзiмдi практикамен ?алыптас?ан сот-тергеу ж?йесiнi? айыптау ба?ытын, оны? iшiнде экономикалы? ?ылмысты? ???ы? б?зушылы?тар бойынша, сондай-а? меншiкке ?арсы ?ылмысты? ???ы? б?зушылы?тар аясында?ы iстердi ?згерту ?иын. Авторды? пiкiрiнше, экономикалы? ж?не м?лiктiк ?ылмыстар бойынша iстерге ?атысу?а мамандан?ан адвокатты? орасан зор т?жiрибесi ?алы? о?ырман ?шiн ?олжетiмсiз болып келедi. ?о?амды? ???ы?ты? сана де?гейiн арттыруда ?аза?станды? адвокатураны? р?лiн асыра ба?алау ?иын, алайда б?л маманды? ?кiлдерiнi? е?бектерiн кiтап д?кендерiнi? с?релерiнен ж?не елiмiздi? кiтапханаларынан табу iс ж?зiнде м?мкiн емес. Экономикалы? ?ылмыс?а ?арсы к?рес саласында?ы ?дiстемелiк ?сынымдар, ?ылыми ??ралдар негiзiнен мамандандырыл?ан ведомстволы? жо?ары о?у орындарында ?ана бар, бiра? ?арапайым о?ырман олар?а ?олжеткiзе алмайды. Айта кету керек, б?л ?ылмысты? ?удалау органдарыны? ?кiлдерi ?ызметiнi? н?тижесi, ал адвокатураны? билiгiнде к?птеген себептерге байланысты ?ылыми орталы?тар, жо?ары о?у орындары жо?. Б?л кiтап бизнес
?кiлдерiне, жа?а баста?ан за?герлер мен т?жiрибелi адвокаттар?а арнал?ан авторлы? кiтаптар сериясыны? жал?асы болуы керек. Б??ан дейiн аталмыш авторды? «За? ке?естерi» (2009), «Адвокатпен с?хбат» (2020), «Кибербуллингтен ???ы?ты? ?ор?ау т?рлерi» (2021) сынды кiтаптары жары? к?рген болатын.
Осы басылым о?ырмандар?а экономика саласында?ы ?ылмысты? iстерге бас?а ?ырынан ?арау?а м?мкiндiк бередi ж?не тергеудi? ?уре-сарса?ына жол бермеу ?шiн компаниялар мен к?сiпкерлердi ???ы? ?ор?ау органдары тарапынан негiзсiз ?удалаудан ?ор?ау, сондай-а? ж?бiрленушiлердi? м?дделерiн бiлдiру ж?нiндегi iстерде авторды? на?ты ж?не ба?а жетпес т?жiрибесiн пайдалануды? ма?ыздылы?ын т?сiнуге к?мектеседi.
Кiтапта автор ?ылмысты? процестi? ?рбiр жеке сатысы ?шiн экономикалы? ?ылмыстарда?ы ?ор?анысты? жалпы ерекшелiктерiне то?талып, экономикалы? ?ылмыстар?а ?ор?аушы ретiнде де, ж?бiрленушiнi? ?кiлi ретiнде де ?атысуда?ы жеке т?жiрибесiн ?сынады. Адвокатты? алая?ты?, иемдену, жым?ыру сия?ты ?рлау нысандары туралы iстер бойынша ?ор?ау ?дiстемесi т?р?ысынан е? к?рделi к?з?арасы ашылады. Салы? ?ылмыстары бойынша автор ?зiнi? к?сiби ?ызметiндегi на?ты фактiлерге сiлтеме жасай отырып, ?ор?ауды? тактикалы? ерекшелiктерiн ашу тарауларды? бiрiн алады. ?аса?ана банкротты??а, сондай-а? осындай ?ылмысты? iстер аясында м?дделердi ?алай ?ор?ау?а болатынына да назар аударыл?ан. Жеке бiр тарау адвокатты? ж?бiрленушiнi? ?кiлi ретiндегi ж?мысына ж?не т?жiрибешi адвокаттарды? осы процедуралы? м?ртебеде ?андай проблемалар?а тап болатынына арнал?ан.
Бiрлескен автор – адвокат Д?йсембеков Дархан Мейрам?лымен бiрге нормативтiк-???ы?ты? база iрiкте алына отырып, ?Р ?ПК, ?Р ?К на?ты баптары мен ережелерiне, ?аза?стан Республикасыны? за?дарына, ?Р Жо?ар?ы Сотыны? нормативтiк ?аулыларына, за??а т?уелдi актiлерге сiлтемелер к?рсетiлдi, б?л ?з кезегiнде осы басылымны? ма?ызды арты?шылы?ы болып табылады. Сонымен ?атар адвокаттар на?ты ?ылмысты? iстер бойынша жасал?ан iс ж?ргiзу ??жаттарыны? ?лгiлерi мысал ретiнде келтiрiлдi.
Экономикалы? ?ылмысты? iстер бойынша ?ор?ауды? ерекшелiгi
Алдымен, за? бойынша экономикалы? ?ызмет саласында?ы ?ылмысты? iстер ?Р ?К 8-тарауында, ал меншiкке ?арсы ?Р ?К 6-тарауында ай?ындал?анынан бастайы?. Осы ?ылмыс т?рлерiнi? iшiнде т?жiрибеде жиi кездесетiндерi -алая?ты? (?Р ?К 190-бабы), иемдену немесе ысырап ету (?Р ?К 189- бабы), iс ж?зiнде ж?мыстар орындалмай, ?ызметтер к?рсетiлмей, тауарлар тиеп-ж?нелтiлмей шот-фактура жазу бойынша iс-?рекеттер жасау (?Р ?К 216-бабы), ?аржылы? (инвестициялы?) пирамиданы ??ру ж?не о?ан басшылы? ету (?Р ?К 217- бабы), экономикалы? контрабанда (?Р ?К 234-бабы), ?аса?ана банкротты? (?Р ?К 238-бабы), ?Р ?К 245) ж?не бас?а да ?ылмыс ??рамдары. ?арастырылып отыр?ан ?ылмысты? ???ы? б?зушылы? т?рiнi? ?ызмет м?нi е? алдымен а?ша, ба?алы ?а?аздар, пластикалы? карталар, сондай-а? жылжымайтын м?лiк болып табылады.
Алайда экономикалы? ?ызмет саласында?ы iстер бас?а негiздер бойынша да жiктелуi м?мкiн. Мысалы, шаруашылы? ?ызметтi? салалы? ерекшелiгi бойынша ?ндiрiсте, ?о?амды? тама?тандыру, сауда саласында ж?не т.б. экономика саласында ж?не меншiкке ?арсы ?ылмыс жасау ?дiстерi зауыттарда, елдi мекендердi абаттандыру к?сiпорындарында, фармацевтикалы? компанияларда ж?не т.б. ерекшеленуi м?мкiн.
Б?дан ?рi атал?ан iстердi? кейбiреулерi мемлекеттiк салада, ал бас?алары экономиканы? мемлекеттiк емес секторы саласында жасалады деген негiзде б?лiнуi м?мкiн. Мысалы, жым?ыру ?рт?рлi секторларда жасалуы м?мкiн. Егер зиянкес – бюджеттiк ?йымны? басшысы болса, онда, ?детте, зиян тiкелей мемлекетке келтiрiледi, сол сия?ты залал к?сiпкерге, жеке ?йым?а келтiрiлген жым?ыру iстерi де бар. Ал салы? т?леуден жалтару тек мемлекеттiк сектор?а зиянын тигiзедi.
Жо?арыда айтыл?андармен ?атар р??сат етiлген экономикалы? ?ызметке ж?не тыйым салын?ан экономикалы? ?ызметке ?атысты iстердi б?лiп к?рсетуге болады. Р??сат етiлген ?ызметке жалпы за?ды негiзде ж?зеге асырылатын, я?ни б?л к?сiпорындар ресми тiркелген, ж?мыс iстейтiн, бiра? ?ылмысты? жолмен, мысалы, бюджетке салы? т?леуден жалтару?а ба?ыттал?ан кiрiстердi жасыру немесе азайту ?рекеттерiн жат?ызу?а болады. Немесе ?олданыста?ы к?сiпорында бас- тап?ыда болма?ан тауарларды ж?нелту ?шiн шот-фактураларды жазып бере бастайды. Экономика саласында?ы тыйым салын?ан ?ызметке, мысалы, экономикалы? контрабанданы, жал?ан а?ша жасауды, ?аржылы? (инвестициялы?) пирамида ??руды, я?ни iс-?рекеттерге тыйым салын?ан ж?не бастап?ы за?ды бизнестегi за?дылы?тан ауыт?у нысаны бола алмайтын ?рекеттер жасал?ан жа?дайды жат?ызу?а болады.
Экономика саласында?ы ???ы? б?зушылы?тар ?ылмысты? кодекстi? ?рт?рлi ??рамдарыны? белгiлерiне жататынына ?арамастан, оларды? орта? сипаттамалары бар. ?детте, субъектiлер экономика саласында ?ызмет ететiн бас?арушылы?, ?ндiрiстiк, коммерциялы? ж?не бас?а ?йымдарды? ?ызметкерлерi болып табылады. Айыпталатын ?рекеттер оларды? функционалды? мiндеттерiн б?зуына байланысты жасалады.
???ы? ?ор?ау органдары экономикалы? ?ылмысты? iстердi тергеу кезiнде мыналар?а назар аударады: нормативтiк ???ы?ты? актiлердi? ?андай ережелерi б?зылды, субъект ?андай жар?ылы? ж?не ?зге iшкi ??жаттар негiзiнде ?ызметтi ж?зеге асырды, ниеттi? бар немесе жо? екендiгiн д?лелдеу, залалды? м?лшерi ?андай, ол немен расталады, ?атысушылар бар ма, оларды? ?р?айсысыны? р?лi, бухгалтерлiк ??жаттаманы? болуы, онда?ы б?рмаланулар, сондай-а? ?зге де м?н-жайлар.
Экономикалы? ба?ытта?ы iстер ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?дарын ?ана емес, сондай-а? азаматты? ???ы? пен салалы? нормативтiк ???ы?ты? актiлердi бiлудi талап етедi. Сонымен ?атар к?бiнесе экономикалы? салада?ы iстер ?те ерекше болып келедi, мысалы, интернет-платформалар бойынша iстер. Сонды?тан ?Р ?аржы мониторингi агенттiгiнi? орталы? аппаратында?ы тергеушiлер со??ы уа?ытта ?ылмысты? iстердi тергеу кезiнде сарапшыларды тартуда. Сонымен ?атар оларды? цифрлы? технологиялар, ?аржы, ??рылыс ж?не т.б. сала- ларда т?рлi р??саттары бар сарапшылар ж?мыс iстейтiн дербес бас?армалары бар. ?ор?ауды ж?зеге асыру барысында ?за? уа?ыт бойы сарапшы есепшiлер, салы? органдары, ??рылысшылар, IT-мамандарымен ж?мыс iстеп келемiн ж?не б?л д?рыс та, ?йткенi б?рiн бiлу м?мкiн емес, ал сiз ?зi?iздi? клиентi?iзбен сенiмдi ?ор?аныс желiн ??ра бiлуi?iз керек.
?кiнiшке орай, ?ылмысты? процестi? жетiлдiрiлмегендiгiне байланысты iс ж?зiнде тергеудi? келесi сатыларында адам к?дiктi бол?ан кезде оларды? процессуалды? тiркелуiне дау айту м?мкiндiгi бола т?ра, адвокат ?зiнi? ?ор?ауында?ы адам?а экономикалы? iстер бойынша на?ты к?мек к?рсете алмайды. ?ор?ау ж?не айыптау тараптарыны? те?дiгi туралы декларативтi т?рде м?лiмделуi м?мкiн, бiра? iс ж?зiнде адвокатты? ?кiлеттiктерi тергеушiге ?ара?анда аз. Мысалы, сот?а дейiнгi тергеудi? ?те ма?ызды кезе?i – сот сараптамаларын та?айын- дау ж?не ?орытынды беру ?шiн мамандарды тарту. ?Р ?ПК 64, 70, 71, 272-баптарына с?йкес тергеушi тиiстi ?аулымен танысу?а м?мкiндiк бере отырып, сараптама та?айындалар алдында ж?бiрленушiнi, к?дiктiнi, адвокатты хабардар етуге мiндеттi, б?л ретте адвокат-?ор?аушы?а тiптi ?аулыны? к?шiрмесiн алу?а да р??сат етiледi. Сараптама ая?тал?аннан кейiн тергеушi процеске ?атысушыларды сараптамалы? ?орытындымен таныстыру?а мiндеттi, бiра? тергеушiлер к?бiнесе ы?тимал к?дiктiнi? процессуалды? м?ртебесiн тiркеудi со??ы с?тке дейiн кешiктiредi, б?л адамды, ?рине, м?ндай ???ы?тары жо? ку?гер ретiнде ресми т?рде ?алдырады. Осылайша, ?ор?аныс тарапыны? сараптама мен зерттеудi та?айындау туралы хабардар болу, содан кейiн тиiстi ?орытындылар?а уа?тылы ?ол жеткiзу ???ы?тары шектеледi. Сот?а дейiнгi тергеу ая?талар алдында ?ана б?л «ку?герлердi?» м?ртебесiн к?рт ?згертiп, оларды к?дiктi деп тану ж?не оларды? ?рекеттерiн саралау туралы шешiмдер жариялайды.
Алайда, б?л ретте, сот?а дейiнгi тергеудi? басынан бастап тергеу к?дiктi деп тану туралы ?аулы шы?арылады деп санайтын адамдар?а ?атысты жасырын тергеу ?рекеттерi ж?ргiзiлуi м?мкiн екенiн есте ?ста?ан ж?н. ?Р ?ПК 232-бабы 7-б?лiгiнi? 1, 4-тарма?тарына с?йкес, ?ылмысты? ???ы? б?зушылы? туралы арызда, хабарда оны дайындайтын, жасайтын немесе жаса?ан адам ретiнде к?рсетiлген, не о?ан ?атысты оны? тергелiп жат?ан ???ы? б?зушылы??а ?атысы бар не дайындалып жат?ан, жасалып жат?ан немесе жасал?ан ?ылмысты? ???ы? б?зушылы? туралы м?лiметтерi бар деп пайымдау?а ?зге де негiздер бар адам?а ?атысты, сондай-а?, егер ?шiншi т?л?а ?ылмысты? ???ы? б?зушылы? туралы а?паратты алатын немесе беретiн iс ?шiн ма?ызы бар. Сондай-а? негiзiнен экономикалы? ж?не меншiкке ?арсы ?ылмыстар бойынша ?ылмысты? жауапкершiлiкке тарту туралы арыздар бастап?ыда на?ты адамдар?а ?атысты берiлетiнiн ескеру ?ажет.
Демек, б?л адамдар ?Р ?ПК 65-1-бабы 1-б?лiгiнi? аны?тамасын негiзге ала отырып, ?ор?алу?а ???ы?ы бар ку? м?ртебесiне ие болады, о?ан с?йкес егер адам?а ?ылмысты? ???ы? б?зушылы? туралы арызда ж?не хабарламада оны жаса?ан адам ретiнде к?рсетiлсе не о?ан ?арсы ?ылмысты? процеске ?атысушы ку? ай?а? берсе, бiра? осы адам?а процестiк ?стап алу ?олданылмаса не оны к?дiктi деп тану туралы ?аулы шы?арылмаса, онда ол ?ор?алу?а ???ы?ы бар ку? м?ртебесiне ие болады. Ал жасырын тергеу ?рекеттерiн ж?ргiзе алатын ?шiншi т?л?алар – б?л процеске ку?гер ретiнде ?атысатын немесе тергеушiге еш?ашан ресми т?рде ша?ырылма?ан, бiра? ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?арауында болуы м?мкiн адамдар. Осылайша, адам ?ылмысты? ?удалау органдарыны? тарапынан оны? жеке басына ?ызы?ушылы?ты? жо?ты?ы туралы бей?ам т?рде сенсе, сонымен бiрге о?ан д?лелдемелер жиналады. Істi? барлы? материалдарымен танысу кезе?iнде клиентi?iздi? ?аншалы?ты арты? с?йлегенiн о?ып шы?ып, белгiлi бiр с?здер мен с?з тiркестерiнi? ма?ынасын ?алай т?сiндiрудi ойлайсыз. Нелiктен м?ны ертерек жасау м?мкiн емес? Б?л ?Р ?ПК 296-бабы 1-б?лiгiнде ай?ындал?ан ?ор?ау тарабы ?шiн за?намалы? кедергi, со?ан с?йкес сот?а дейiнгi тергеп-тексерудi ж?зеге асыратын адам к?дiктiге ж?не оны? ?ор?аушысына айыптаулар тiзiмiн ?оспа?анда, тiгiлуi, н?мiрленуi, iс пара?тарыны? тiзiмдемесiне енгiзiлуi ж?не тергеу органыны? м?рiмен бекiтiлуi тиiс iстi? барлы? материалдарын ?сынады. Танысу ма?сатында заттай д?лелдемелер де ?сынылады ж?не к?дiктiнi? немесе оны? ?ор?аушысыны? ?тiнiшi бойынша тергеу ?рекеттерiнi? хаттамаларына ?оса берiлген болса, фонограммалар, бейнежазбалар, кинофильмдер, слайдтар, ?зге де а?парат жеткiзгiштер жа??ыртылады.
Экономикалы? ?ылмыстар бойынша ?ылмысты? iстердi кiм тергейдi? Шынымды айтсам, б?рi ?Р ?ПК бойынша ?ылмысты? ???ы? б?зушылы?тарды? осы т?рлерiн тергеудi? атаулы ведомствосы – аума?ты? Экономикалы? тергеу департаменттерiмен (б?дан ?рi – ЭТД) бiрге ?Р ?аржы мониторингi агенттiгi (б?дан ?рi – ?Р ?МА) болып табылады. Бiра? азаматтар?а ж?не мемлекеттiк емес ?йымдар?а ?атысты жасал?ан иемдену, жым?ыру, алая?ты? ж?нiндегi ?ылмысты? iстер, сондай-а? ?аржылы? (инвестициялы?) пирамидаларды ?йымдастыру ж?нiндегi iстер Ішкi iстер органдарында тергеуде болады. Мемлекеттiк ?ызметкерлерге ?атысты ?ылмысты? iстердi ?Р сыбайлас жем?орлы??а ?арсы iс-?имыл агенттiгi (сыбайлас жем?орлы??а ?арсы ?ызмет) тергейдi. Т?жiрибемде экономикалы? ?ылмыстарды тiптi ?Р арнайы прокуратурасы мен ?Р ?лтты? ?ауiпсiздiк комитетiнi? б?лiмшелерi де тергейтiнiн кездестiрiп ж?рмiн. Я?ни, iстердi? осы санатын зерттеп, тергегiсi келетiндер к?п. Б?л ж?йелiктi? б?зылуы емес екенiн атап ?тейiн, ?йткенi прокурорда ?Р ?ПК 193-бабы 1-б?лiгi 12-тарма?ында к?зделген айры?ша ?кiлеттiк бар, о?ан с?йкес прокурор сот?а дейiнгi тергеп-тексерудi? за?дылы?ын ?ада?алауды, сондай-а? тергеп-тексерудi? объективтiлiгi мен жеткiлiктiлiгiн ?амтамасыз ету ?ажеттiгiне байланысты ерекше жа?дайларда ?ылмысты? ?удалауды ж?зеге асыра отырып, ?ылмысты? ?удалау органыны? не ?ылмысты? процеске ?атысушыны? жазбаша ?тiнiшхаты бойынша iстердi бiр орган- нан екiншi орган?а бередi, не ?зiнi? iс ж?ргiзуiне ?абылдайды ж?не ?ПК-де белгiленген тергеулiлiгiне ?арамастан оларды тергеп-тексередi.
?ор?ау тапсырмасын ?абылда?аннан кейiн мен ?детте келесi ?рекеттер жасаймын. Клиентпен с?йлескеннен, с?ра? ?ой?аннан кейiн оны? иелiгiндегi процессуалды? ??жаттармен таныс?аннан со? хабарлама жазып, оны электронды? ?кiмет порталы ар?ылы тергеушiге клиентiмнi? м?ртебесi туралы а?парат берудi, сондай-а? ?Р ?ПК бойынша ?зiнi? м?ртебесiне с?йкес о?ан ж?не оны? адвокатына ?азiрден бастап ?олжетiмдi болатын ??жаттармен танысу туралы ?тiнiшхат жолдаймын. Егер осы?ан дейiн клиентiмнен жауап алынса, бiра? хаттаманы? к?шiрмесi болмаса, онда тергеушiден онымен танысу?а ж?не одан ?ажеттi м?лiметтердi жазып алу?а м?мкiндiк беруiн с?раймын, ?йткенi ?ор?аушыны? б?л ???ы?ы ?Р ?ПК 70-бабы 2-б?лiгiнi? 5-тарма?ында бекiтiлген. Хабарлама мен ?тiнiштi тергеушiге оны? WhatsApp ?осымшасында?ы н?мiрiне жiберемiн. Сол к?нi ?Р Бас прокуратурасыны? ???ы?ты? статистика ж?не арнайы есепке алу ж?нiндегi ??iрлiк бас?ар- масына ?ылмысты? iстi? ?оз?алысы бойынша статистикалы? м?лiметтердi, атап айт?анда, СДТБТ-де тiркелген к?нiн, ?Р ?К сот?а дейiнгi тергеп-тексеру бастал?ан бабын, тергеп-тексеру мерзiмiнi? ?зiлуi, тергеп-тексеру мерзiмiнi? ?зартылуы туралы м?лiметтердi, дерек?орда к?рсетiлген iстi? фабуласын, iстердi? бiр ?ндiрiске ?осылуы, тергеу сотында санкцияларды алу туралы а?паратты (мазм?нын ашпай, таби?и т?рде), ж?бiрленушiлер мен к?дiктiлер, алын?ан заттай д?лелдемелер туралы м?лiметтерге адвокатты? с?рау саламын.
?Р ?ПК 99-бабына с?йкес процеске ?атысушы, оны? iшiнде адвокат, ?ылмысты? процесс барысында ма?ызы бар м?н- жайларды аны?тау, ?тiнiшхатпен ж?гiнген адамны? немесе олар ?кiлдiк ететiн адамны? ???ы?тары мен за?ды м?дделерiн ?амтамасыз ету ?шiн процестiк ?рекеттердi ж?ргiзу немесе процестiк шешiмдер ?абылдау туралы ?тiнiшхаттармен тергеушiге ж?гiнуге ???ылы. Осы?ан байланысты егер тергеушi менi? ?тiнiшiме 3 т?улiк iшiнде тиiстi ?аулы шы?ару ар?ылы жауап бермесе, ол м?ны ?Р ?ПК 99-бабы бойынша жасау?а мiндеттi, онда мен ?Р ?ПК 105-бабыны? т?ртiбiмен осы iстi ?ада?алайтын прокурор?а ша?ым жазамын, ал ?ада?алау органы ?рекет етпеген жа?дайда, ?Р ?ПК 106-бабыны? т?ртiбiмен тергеу сотына ??сас ша?ыммен ж?гiнемiн. За?ны? к?рсетiлген нормасы тергеудi? сот?а дейiнгi сатысында за?дылы?ты? са?талуын сот ба?ылауыны? ???ы?ты? тетiгiн бекiтедi ж?не тергеушiнi? немесе прокурорды? ?рекетi немесе ?рекетсiздiгiн тiкелей ?оз?айтын кез келген адамны? ???ы?тары мен бостанды?тарын ?ор?ау?а ба?ыттал?ан. ?детте ша?ым ?арал?ан?а дейiн немесе ол ?арал?ан к?нi тергеушi адвокатпен белсендi т?рде байланыс?а шы?ады ж?не т?сiнбеушiлiктi шешу ?шiн кездесу ?сынады. Жалпы тергеушiмен болатын барлы? ?арым-?атынасты ??жаттандыруды ?сынамын. Мысалы, тергеу ?рекетiнi? сол хаттамасында жауап ал?аннан кейiн ?тiнiш жазамын. Осылайша ол жо?алмайды, тергеушi о?ан жауап беруге м?жб?р болады, бiра? б?л о?ан ?намайды. Ол менi? ?рекеттерiмнi? хаттаманы б?з?анын айтады, бiра? iс ж?зiнде олай емес, ?йткенi б?ны? б?рi за?мен р??сат етiлген. М?селен, ?Р ?ПК 123-бабы 4-б?лiгiне с?йкес, ауызша айтыл?ан толы?тырулар, т?зетулер, ескертулер, ?арсылы?тар, ?тiнiшхаттар мен ша?ымдар хаттама?а енгiзiледi, ал жазбаша нысанда жазыл?андар хаттама?а ?оса берiледi. Б?дан бас?а, ?Р ?ПК 199-бабы 6-б?лiгiне с?йкес хаттама тергеу ?рекетiн ж?ргiзуге ?атыс?ан барлы? адамдар?а танысу ?шiн ?сынылады. Олар хаттама?а енгiзiлуi тиiс ескертулер жасау ???ы?ы т?сiндiрiледi. Хаттама?а енгiзiлген барлы? ескертулер, толы?тырулар, т?зетулер ескертiлуi ж?не осы адамдарды? ?олымен ку?ландырылуы тиiс.
Тергеушiмен, прокурормен, сотпен ?арым-?атынас – б?ны? барлы?ы сырт?ы ?ор?аныс. Бiра? клиентпен, iшкi ?ор?аныспен ?алай ж?мыс жасау керек? Жалпы ?ылмысты? iстерден айырмашылы?ы, экономикалы? ?ылмысты? ???ы? б?зушылы?тар туралы iстер бойынша басынан бастап ай?а?тар беру, тергеуге ??жаттарды к?рсету ?ажет. Б?л нелiктен ма?ызды, себебi к?птеген адамдар экономикалы? ?ылмыстар туралы iстерде е? бастысы ??жаттар деп санайды. И?, д?л солай, бiра? осы д?рыс р?сiмделген ??жаттарды ?зi? тергеушiге бiрiншi к?рсетiп, оны? ?атысы бар адам?а деген ?ызы?ушылы?ын жо?алтатындай етiп т?сiндiрiп берген д?рыс. Тергеу – жедел тобы клиенттi? ке?сесiне ку?герлерiмен келiп, ж?шiк- терге салын?ан компьютерлерi бар барлы? ??жаттарды т?ркiлеп, клиенттi ешн?рсесiз ?алдыруы сора?ылы? болып табылады. Т?ркiленген ??жаттарды? к?шiрмелерiн уа?ытысында жасама?анды?тан, болаша?та сол ??жаттар?а сiлтеме жасай алмайды.
Сондай-а? салы? т?леуден жалтару ?шiн келесiдей трюк ?олданылады. Сот?а дейiнгi тергеп-тексерудi бастау ?шiн салы?ты? тексеру актiсi талап етiлетiнi белгiлi. Егер берешек сомасы 50 мы? АЕК-тен асатын болса, онда салы? ?ызметкерлерi актiнi материалдарымен бiрге ?аржы мониторингi органдарына жiбередi. Бiра? ол бас?а жолмен де орын алады. Мысалы, т?жiрибемде мынадай жа?дай болды, букмекерлiк ке?сенi? басшылы?ы мен ?ызметкерлерiне ?атысты ??мар ойындар ережелерiн б?зу бойынша сот?а дейiнгi тергеу басталды. Осы iс аясында салы?ты? тексеру та?айындалды. Салы? кодексi бойынша ?ылмысты? iс ше?берiнде салы?ты? тексеру ж?ргiзiлген жа?дайда хабарлама сот ?кiмiнен кейiн ?ана шы?арылады. М?селен, ?Р Салы? кодексi 159-бабы 4-б?лiгiне с?йкес сот?а дейiнгi тергеп-тексеру ше?берiнде салы?ты? тексеру ж?ргiзiлген жа?дайда, ?зiне ?атысты сот?а дейiнгi тергеп-тексеру ж?ргiзiлiп жат?ан салы? т?леушiнi тексеру н?тижелерi туралы хабарлама ?ылмысты? iстi ?арау ая?тал?аннан кейiн шы?арылады. Осылайша, к?сiпкердi? азаматты? т?ртiпте хабарлама?а ша?ымдану?а м?мкiндiгi жо?.
Бiзде ?азiргi та?да 01.01.2015 жыл?а дейiн, я?ни ?Р со??ы ?ПК за?ды к?шiне енгенге дейiн бол?андай тергеуге дейiнгi тексеру ж?ргiзiлмейдi. Ендi сот?а дейiнгi тергеудi? бастал?аны туралы адамдар тiнту, ??жаттар алынып, шоттар жабылып, контрагенттерден жауап алу ж?ргiзiлiп жат?ан кезде ?ана бiледi. Алайда ?ылмысты? iстi? ашыл?аны туралы м?лiм бiр белгiлер ар?ылы аны?тау?а болады. Б?л туралы банктерден, мемлекеттiк кiрiс органдарынан с?рау салулар ку?ландыруы м?мкiн. К?сiпкер м?ны сезгеннен кейiн бiрден бухгалтерлiк есептi тексерудi ?амтитын компанияны? аудитiн ?зi ж?ргiзуi керек. Оны? ?стiне м?ндай тексерулерде «т?жiрибелi» адамды сырттан ша?ыр?ан д?рыс. Онымен бiрге экономикалы? ?ылмысты? iстерге мамандандырыл?ан адвокат ??жаттаманы тексерген кезде ???ы?ты? аудит ж?ргiзу керек, ?йткенi тергеушi кейiн о?ан ?зiнi? айыптау призмасы ар?ылы ?арайды. К?сiпкер адвокатына барлы?ын ашы? айт?аны абзал, сонда ол iстi д?л сол жерде тезiрек реттеп, осы?ан байланысты тиiмдi за? к?мегiн к?рсетуге болады. К?сiпкер бухгалтерлiк есеп пен за?ды ??жаттар?а аудит ж?ргiзгеннен кейiн ?з ??жаттарын ретке келтiруi керек. Б?рiн сканерлеп, сервердi ке?се аума?ынан тыс жерге к?шiргенi д?рыс. Келесi ?адам – ?жыммен ж?мыс. Б?л жерде адвокат ?айтадан ?з клиентiмен, я?ни компанияны? меншiк иесiмен немесе директорымен ж?мыс жасап, о?ан ?ызметкерлермен ?арым-?атынас жасауды тапсыру керек. Нелiктен б?л ма?ызды, себебi тергеушi мы?ты адвокаттарды ?рт?рлi за?сыз ?дiстермен iстен шы?ару?а тырысады. Олар ?дейi жал?ан ай?а? беруге м?жб?рлеу сия?ты себеп табады, онда ?ызметкер адвокат оны осылай айту?а б?йырды деп айтады.
М?ндай iстер бойынша ?ор?анысты? ?лсiз буыны компания ?ызметкерлерi болып табылады, ?йткенi жауап алу бiрiншi солардан басталады. Оларды ж?ргiзу барысында негiзгi шешiмдердi директордан бас?а кiм ?абылдайтыны, олар ?алай ?абылданатыны, кiмнi? ?андай ?ызметтiк функциялары бар екенi, ку?гердi? келiсiмшарт туралы не бiлетiнi, оны? орындалмауы сот тергеуiне себеп бол?аны белгiлi болады. Сонды?тан ку?герге жауап алу?а за? к?мегiн к?рсету туралы келiсiмi болатын адвокатпен бiрге бар?аны д?рыс. Сотта ку?герлердi? 10-12 са?ат бойы адвокатсыз тергеушiмен бiрге су- сыз, тама?сыз, д?ретханасыз отырды? ж?не со?ында хаттаманы о?ымай-а? жай ?ана ?ашып ??тылу ?шiн ?ол ?ойды? деп айтып жат?андарын к?рiп ж?рмiз. Онда б?л ку?гер айт?андай жазылма?ан. Сосын олар тергеушiнi сот?а ша?ырады, ал прокурор о?ан «ку?герге ?ысым к?рсеттi?iз бе?» деп с?ра? ?ой?анда, тергеушi «?рине, жо?!» деп жауап бередi. Ал сот ?з кезегiнде, тергеушiге сенiп, айыптау ?кiмiн шы?арады. Егер к?сiпкер ?з ?ызметкерлерiн уа?тылы ?ор?ау?а, ешкiмдi азаптамау?а ж?не тергеу сатысында iстi то?тату?а шаралар ?абылдаса, осыны? б?рiн болдырмау?а болады.
Жалпы басынан бастап экономикалы? ?ылмысты? iстерде мамандан?ан адвокатпен ж?мыс жаса?ан д?рыс. Мысалы, жедел у?кiл есепшiге ?о?ырау шалып, о?ан бiр к?н iшiнде келiсiмшарттар мен ??жаттарды ?келудi с?райды. Есепшi бiрден б?рiн орындай бастайды. Ал б?л iс ж?зiнде ?ажет пе? М?селе мынада, келiсiм шартта кем дегенде екiншi тарап бар, егер ол туралы а?паратты о??а ж?не сол?а тарататын болса?ыз, оны? ???ы?тары б?зылуы м?мкiн. Сонды?тан за?да ??пиялылы? пен коммерциялы? ??пия туралы келiсiмде осындай талап бар. Т?ркiлеу шаралары ?ашан орын алады? ?Р ?ПК 253-бабына с?йкес iс ?шiн ма?ызы бар белгiлi бiр заттар мен ??жаттарды, егер оларды? ?айда ж?не кiмде екенi на?ты белгiлi болса, сонда т?ркiленуге жататын м?лiктi алып ?ою ма?сатында т?ркiлеу ж?ргiзiледi. ?Р ?ПК 254-бабы 1-б?лiгiнде коммерциялы? ??пияны ??райтын ??жаттарды т?ркiлеу тергеу сотыны? санкциялауын талап ететiнi к?рсетiлген. Тергеу соты р??сат еткен т?ркiлеу туралы ?аулыны талап ете отырып, клиент онымен танысу?а ???ылы, ал оны? адвокаты к?шiрмесiн жасап алу?а ???ылы. Сонымен б?л ?аулыда тергеушi судья?а санкцияны? не ?шiн ?ажет екенiн т?сiндiруi керек деген мотивациялы? б?лiм бар. М?нда сiз толы? болмаса да, бастап?ы кезе?де к?сiпкер мен оны? адвокаты ?шiн ?те ??нды а?паратты, соны? iшiнде ?ылмысты? iстi? н?мiрiн, тергеушiнi? тегiн, тергеу ж?ргiзiлiп жат?ан ?ылмысты? м?н-жайын, ?ай бап бойынша, ?ай уа?ыттан бастап тергеу бастал?анын таба аласыз. Ал ?аулымен таныс?аннан кейiн к?сiпкер тергеушiден ?ажеттi ??жаттарды жинау?а уа?ыт с?рай алады. ??жаттарды жинау кезiнде клиентке компьютерде ??жаттаманы? егжей-тегжейлi атауы бар ??жаттарды? толы? тiзiмiн терiп, оны флэшка?а ж?ктеуге ке?ес беремiн. Осылайша, ?зi немесе ?ызметкерi ж?не адвокаты ??жаттаманы беру кезiнде уа?ытты ?немдейдi. Тергеушi жай ?ана флэшкада?ы а?паратты ж?ктеп, ?зiнi? деректемелерiн жазып, хаттаманы басып шы?аруы керек бо- лады. Компания ?ызметкерi тергеушiнi? ?олы ?ойыл?ан осы хаттаманы? к?шiрмесiн алу?а ???ылы. М?селен, ?Р ?ПК 256- бабы 2, 4-б?лiктерiне с?йкес алын?ан барлы? заттарды? жеке ерекшелiктерiн на?ты к?рсете отырып, хаттамада к?рсетiлуi тиiс алу хаттамасыны? к?шiрмесi олар ж?ргiзiлген адам?а ?олхатпен берiледi. Егер т?ркiлеу ?йымда ж?ргiзiлсе, онда хаттаманы? к?шiрмесi оны? ?кiлдерiне ?олхат ар?ылы тапсырылады. Сондай-а? т?ркiлеу ж?мыстарыны? барысын фото?а немесе бейнеге бекiту ?ажет екенiн есте ?ста?ан ж?н.
Сонымен ?атар т?ркiлеу ж?мыстары кезiнде фото немесе видеоны тiркеу керек екенiн ескерi?iз.
М?ны? б?рi салы?ты? тексеру жа?дайында инспектор?а осы хаттаманы ?сыну ?шiн ?ажет, ол ?з кезегiнде осы хаттаманы немесе алын?ан ??жаттарды ?з бетiнше с?рай алады. Сол себептi за??а с?йкес шы?арыл?ан т?ркiлеу туралы ?аулыны с?рауы?ыз ?ажет. Б?л бiрiншiден, ал екiншiден, осы ??жаттарды тапсыр?ан кезде жедел у?кiл немесе тергеушi есепшiмен с?йлесуге ниет бiлдiредi ж?не онда есепшi не туралы айтатыны ?лi белгiсiз, негiзiнен экономикалы? ?ылмысты? iстер бойынша к?бiне директор мен есепшiнi жауап?а тартатынын т?сiну керек.
??жаттарды беру ?рдайым тыныш бола бермейдi. Экономикалы? ?ылмысты? iстер бойынша ке? тарал?ан тiнту сия?ты тергеу ?рекетi де бар, ол ?Р ?ПК 252-бабы 1-б?лiгiне с?йкес iс ?шiн ма?ызы бар заттарды немесе ??жаттарды табу ж?не т?ркiлеу, оны? iшiнде тыйым салыну?а жататын м?лiктi табу ма?сатында ж?ргiзiледi. ?детте олар бiр уа?ытта ке?сенi? орналас?ан жерiнде де, директорды?, есепшiнi? ж?не негiзгi менеджерлердi? т?р?ылы?ты жерiнде де ?рт?рлi мекен жайлар бойынша бiрнеше тiнтулер ж?ргiзедi. Тергеушi ретiнде тiнту ж?ргiзген ж?не адвокат ретiнде ?атыс?ан адам ретiнде тiнтуге дайынды? не??рлым жа?сы болса, iс со??рлым жа?сы болады деп айта аламын. Б?л тергеушiге де, тiнту ж?ргiзiлетiн адам?а да ?атысты. Тiнту ж?мыстары алдында ке?се немесе п?тер терезелерiнi? астында жедел б?лiмшелердi? ?ызметкерлерi т?рады, сонды?тан бiрде?енi ла?тырып тастай аласыз деп к?тудi? ?ажетi жо?, ?йткенi ол ерте ме кеш пе аны?талады. Тiнту басталар алдында тергеушi ку?герлердi? ?атысуы- мен бейнекамера?а тiнту ж?ргiзу туралы ?аулы жариялайды ж?не тiнту ж?ргiзiлiп жат?ан адам?а ?олын ?ой?ызып онымен танысу?а, ал адвокат-?ор?аушы ?атыс?ан жа?дайда со??ысына осы ?аулыны? к?шiрмесiн алу?а м?мкiндiк беруi тиiс.
?детте олар тергеу сотыны? санкциясымен дайын болып келедi. Алайда кейде ол?ылы?тар да болып т?рады. Мысалы, тiнту туралы ?аулыда мекенжайды? д?рыс берiлмеуi ?бден м?мкiн. Тiнту орнында жасырын бейнеба?ылау камерасы бол?аны жа?сы. Б?л кейiннен ???ы? ?ор?ау органдары ?ызметкерлерi ?рекетiнi? за?сызды?ы туралы хабарлау ?шiн ?ажет. Ку?герлердi? ?здерiмен бiрге келгендер емес, к?ршiлердi? бол?анын талап етi?iз. И?, б?л жа?ымсыз, ?ят. Бiра? осы- лайша сiз т?ртiп са?шылары за?сыз ?рекеттерiнi? ку?герлерi болатынына сенiмдi боласыз. За? ку?герлердi? е? аз санын шектейдi, бiра? жо?ар?ы шектi шектемейдi, сонды?тан тiнтудi бастамас б?рын к?ршiлерi?iзден та?ы бiрнеше ку?гердi? ?атысуын с?ра?ыз. Б?л т?сiнiк ?Р ?ПК 82-бабы 3-б?лiгiнi? м?нiнен туындайды, о?ан с?йкес тергеу ?рекеттерiн ж?ргiзуге кемiнде екi ку?гер ?атысады.
Жедел у?кiлдердi? бейнекамераны?, компания басшысы мен ?ызметкерлерiнi? назарынан тыс ?алып, сiздi? т?р?ын немесе ке?се орын-жайы?ызда?ы б?лмелер бойынша таралуына жол берме?iз. Сондай-а? компанияны? барлы? ?ызметкерлерiн бiр ке?сеге орналастырып, ал ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?ызметкерлерi ке?седе немесе п?терде еркiн серуендеуiне жол бермеу керек. Барлы? кабинеттер, б?лмелер ??лыптаулы, ал есiктердi? кiлттерi сiзде бол?аны д?рыс. Тiнтудi? барлы? ?атысушылары бiр жерде болатындай етiп оларды кезекпен ашы?ыз. Хаттаманы толтыратын тергеушiнi? жанында отырма?ыз, тiнту ж?ргiзетiндердi? ?асында болы?ыз. ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?ызметкерлерi ?ызметкерлерi?iздi? бiреуiмен жеке ?арым-?атынас орнатып, олармен сенiмдi ??гiмелер ж?ргiзуiне жол берме?iз.
Б?л – за?сыз ?рекет. ?Р ?ПК бойынша тiнту барысында еш?андай сауалнама, ??гiме ?арастырылма?ан. М?селен, ?Р ?ПК 254-бабы 12-б?лiгiне с?йкес сот?а дейiнгi тергеп-тексерудi ж?зеге асыратын адам тiнту ж?ргiзiлетiн ?й-жайда?ы немесе сол жердегi адамдар?а ж?не осы ?й-жай?а немесе орын?а келген адамдар?а тiнту ая?тал?ан?а дейiн оны тастап кетуге, сондай-а? бiр-бiрiмен немесе ?зге де адамдармен с?йлесуге тыйым салу?а ???ылы. Тiнту ж?рiп жат?анды?тан, ?ылмысты? iс бар ж?не ?ауiпсiздiк к?штерiмен кез келген ?арым-?атынас ??жатталуы керек. Егер ?ауiпсiздiк к?штерi тiнту ж?ргiзуге келсе, онда оны ж?ргiзу кезiнде бас?а да арты? ?рекеттер ж?ргiзуге жол берiлмейдi. Алайда б?л олар?а тiнту ая?тал?аннан кейiн компания ?ызметкерлерi мен жетекшiсiнi? эмоционалды к?йзелiсiн пайдаланып, дереу ку?гер ретiнде жауап алу?а тыйым салмайды (адвокатты? олар?а б?л процедуралы? м?ртебеде мiндеттi емес екенiн ?дейi т?сiндiру ар?ылы). Ал психологиялы? ?ысым?а ?шыра?ан адамдарды? жауап алу кезiнде адвокатсыз не айтатынын, осы?ан дейiн айт?ан болатынмын.
Іс-?рекеттi? болжалды алгоритмi мынадай: олар сiзге ?о?ырау шалып, есiк ?а?ып, iздеумен келгенiн хабарла?аннан кейiн адвокат?а ?о?ырау шалы?ыз. Ал адвокат сiзге келгенше, т?ртiп са?шыларымен есiк ар?ылы с?йлесудi баста?ыз. Олардан тегiн, ата?ын, ?андай б?лiмшеден, ?андай ?ылмысты? iс бойынша келгенiн с?ра?ыз. Содан кейiн мiндеттi т?рде, олар бандиттер ме, жо? па деп ала?да?аны?ызды ж?не олар келген б?лiмшенi? кезекшi б?лiмiне ?о?ырау шалатынды?ы?ызды айты?ыз. Олар к?тедi. Б?л сiзге ойлары?ызды жинау?а, ?стал?ан жа?дайда ?ажеттi ?о?ыраулар мен б?йры?тар жасау?а уа?ыт бередi. ?детте тiнтуден кейiн на?ты ж?не процедуралы? т?т?ындау орын алады. ?йi?iзде немесе ке?се?iзде алды??ы есiк б?зыла баста?ан кезде, тiнтуге р??сат беруге мiндеттi адвокат келедi, ?йткенi егер онда сiздi? ?ор?ауы?ыз туралы хабарлама болса, егер ол осы тергеу ?рекетiне жiберiлмесе, м?ны ?ор?аныс ???ы?ын б?зу ретiнде ?арастыра аласыз ж?не одан ?рi тiнту н?тижелерiне ша?ымдана аласыз, оларды ?олайсыз д?лелдемелер деп тани аласыз.
Егер тiнту адвокатсыз басталса, барлы?ын бiр ке?сеге ша?ыры?ыз, ?алам, ?а?аз пара?ын алы?ыз ж?не келген адамдарды? аты-ж?нiн жаза баста?ыз, тiнтудi? барысын да жазы?ыз. Осылайша сiз бастаманы ?з ?олы?ыз?а аласыз. Алайда тергеушiнi? мiндетi сiздi? ерiк-жiгерi?iздi сындыру ж?не ?ызметкерлерi?iздi басу екенiн ?мытпа?ыз. Б?л жа?дайда ол к?шбасшыны? кiм екенiн к?рiп, ?олынан келгенше оны? беделiн т?сiруге тырысады. Сонды?тан еденге жату туралы б?йры? сия?ты ?ол астында?ыларды? к?з алдында?ы осындай ?рекеттер осы ма?сатта жасалады. М?ны сабырмен ?абылда?ыз, себебi б?л да ша?ым?а негiз бола алады.
?з басым ж?мысымда тiнту кезiнде к?сiпорынны? за?герiмен ж?мыс iстеуге тырысамын. Бiрiншiден, б?л адвокатты? ж?мысын же?iлдетедi. ?жым оны жа?сы бiледi ж?не ол ?з кезегiнде кiмнi? ?андай функционалды?ы бар екенiнен хабары бар. Сонды?тан о?ан ж?мыстарды? бiр б?лiгiн тапсырамын, мысалы, тiнту кезiнде т?ртiп са?шыларын ба?ылау сия?ты, ал ?зiм тiнту кезiнде компания ?ызметкерлерiнен жауап алма? бол?ан тергеушiмен тiкелей ж?мыс жасаймын.
Бiрден айта кетейiн, б?л спектакльдi? драмасы тек басында ?ана ?тедi. Сосын екiншi-?шiншi са?атта б?л ?детке айналады. Ірi к?сiпорындарда 10-14 са?ат?а созылатын тiнтулер болып жатады, со?ында б?рi шарша?анда да ?ыра?ылы?ты жо?алту?а болмайды. Компанияны? кейбiр ?ызметкерлерi тiптi т?ртiп са?шыларымен темекi шегуге шы?ып, досты? ??гiмелер ж?ргiзе бастайды. Б??ан компания басшысы жол бермеуi керек, ?йткенi жедел б?лiмшенi? ?ызметкерi барлау ж?ргiзедi, оны? iшiнде ??жаттар ?айда болуы м?мкiн, кiмде болуы керек деген та?ырыпты ?оз?ай бастайды. Содан кейiн прокурор?а ?ажеттi ??жаттар табылып, т?ркiленетiн бас?а жерде дереу санкцияланба?ан тiнту к?тi?iз. ?Р ?ПК 254-бабы 3-б?лiгiне с?йкес, т?ркiленуге жататын объект кiдiрту салдарынан жо?алуы, б?лiнуi немесе ?ылмысты? ма?саттарда пайдаланылуы м?мкiн деген на?ты ?ауiп бол?ан ерекше жа?дайларда тiнту тергеу судьясыны? санкциясынсыз ж?ргiзiлуi м?мкiн. Сондай-а? хаттама?а ?ол ?ой?ан кезде м??ият о?ып шы?ы?ыз, к?шiрме?iздi ?ана емес, сонымен бiрге тергеушiнi? данасында тiнту ж?ргiзуге келiспейтiндiгi?iздi жазбаша т?рде бiлдiрудi ?мытпа?ыз.
Сонымен ?атар т?ртiп са?шыларымен iстi ?зi?iзше «шешу» ма?сатында жеке ?арым-?атынас?а т?спе?iз. Бiрiншiден, iздеу н?тижелерiн бiрiктiру ?шiн олар ая?тан шалуы м?мкiн. Екiншiден, д?л ?азiр шешiм ?абылдауды? ?ажетi жо?. Б?ны? б?рi алая?ты??а ??сайды. Ол адамдар а?ша алады да, бiра? мiндеттемелерiн орындамайды. К?сiпкер сол с?тте а?шаны олар?а бере алады, алайда м?нымен б?рi бiтпейдi, сонды?тан адвокатты? мiндетi – клиенттi? т?сiнiксiз келiсiмдердi? сазына т?суiне жол бермеу, егер ол келiсiм о? н?тиже бермеген жа?дайда, солай болатыны белгiлi, терiс н?тижеге ?р?ашан адвокат кiн?лi болып жатады.
Тiнту ж?мыстарынан кейiн егер к?шбасшы т?т?ындалса, онда компания мен б?кiл бизнес жойылуы м?мкiн. Демек, директорды? жанында ?ызметкерлердi ?стай алатын, ж?мыс жиналысын ?ткiзетiн, ?жымды тыныштандыратын адам болуы керек. Бизнес бiр орнында то?тап т?рмауы ?шiн бас?а фирманы? контрагенттерiмен жа?а келiсiмшарттар жасап, ж?мысын жал?астыруы керек.
Е? ?ауiптi ж?не ке? тарал?ан ?ызметтi? бiрi – мемлекеттiк сатып алу шартын орындау болып табылады. Б?л жа?дайда бюджет ?аражатын жым?ыру жайлы с?з ?оз?ап отырмыз. Сонды?тан сот?а дейiнгi тергеп-тексерудi? басталуы тез ж?не к?сiпкердi? ?атысуынсыз ж?ргiзiледi.
Мемлекетпен, ?лтты? компаниямен жасал?ан келiсiмшарт бюджеттiк а?шалай ?аражатты т?леудi к?здейтiндiктен, сот?а дейiнгi тергеп-тексеру тапсырыс берушiнi? ?тiнiшi болма?ан жа?дайда да ж?ргiзiледi, мысалы, ?ылмыс белгiлерiн аны?тау туралы баянат негiзiнде орын алуы м?мкiн. Осылайша, бiр жа?ынан, бюджет ?аражатын ?ор?ау ?те ма?ызды, ?йткенi ?леуметтiк т?лемдер соларды? есебiнен ж?зеге асырылады. Бiра? екiншi жа?ынан, бюджет ?аражатына ?атысты iс бойынша аз?антай к?дiк тудыратын ай?ын айыптау жа?тылы? меншiктi? барлы? нысандарын бiрдей ?ор?ауды белгiлейтiн ?аза?стан Республикасыны? Конституциясына ?айшы келедi.
Т?жiрибемде менi? клиентiм, ??рылыс компаниясыны? директоры, бюджет ?аржысын жым?ырды деп айыптал?ан жа?дай болды. Істi? м?н-жайын т?сiнбестен тергеушi тергеу барысында ?арт адамды т?рмеге жапты ж?не жым?ыру туралы iстi сот?а жiбердi. Істi? м?нi былай бол?ан: ??рылыс компаниясы бiрнеше ??рылыс келiсiмшарттарын ал?ан. Бiреуi директорды? ?зi сал?ан аурухананы? ??рылысына, екiншiсi тазарту ?ондыр?ыларыны? ??рылысына ?атысты болды, о?ан клиенттiмнi? еш?андай ?атысы жо?, ?йткенi оны ?аржы директоры екi шетелдiк инженермен бiрге жаса?ан. Сотта онда?ан ку?герлер, компания ?ызметкерлерi клиенттi? тазарту ??рылыстарымен айналыспа?анын растады. Оны? ?стiне а?ша ?аражатын iшкi жа?дай?а б?луге жетекшiлiк еткен ?аржы директоры бол?ан, ал менi? клиентiм тек жала?ы алып отыр?ан. Сондай-а? сотта орындал?ан ж?мыс актiлерiне ?ол ?ой?ан тапсырыс берушi ?кiмдiк ?кiлдерiнен жауап алынды. Олар клиентiмдi танымайтынын, оны еш?ашан к?рмегенiн ж?не барлы? iстердi ?аржы директорымен шешкенiн хабарлады. Жалпы ал?анда, сот директорды? ?рекетiн ?аржы жым?ырудан ?ызметтiк мiндеттерiн жауапсыз орындау санатына жат?ызып, бас бостанды?ынан айырумен байланысты емес жаза та?айындады. Б?л ?дiл де за?ды ?кiм болды, ?йткенi директор шын м?нiнде орындал?ан ж?мыс актiлерiне ол жерге бармастан, орындалуын тексерместен, iс сотта ?арал?ан?а дейiн ?айтыс бол?ан, ?аржы директорына сенiп ?ол ?ой?ан. Осылайша, клиентiм компанияны? тапсырыс берушi алдында?ы мiндет- темелерiнi? д?рыс орындалуын тексеруге мiндеттi басшы ретiнде ?з мiндетiн орындама?ан.
Жалпы к?сiпкердi? мемлекеттiк сатып алу?а байланысты ?арым-?атынасы орыс рулеткасына ??сайды. ?ашан келiп тиетiнi белгiсiз. Б?л бiр жылдан кейiн немесе ?ш жылдан кейiн болуы м?мкiн.
Т?жiрибемде ?ылмысты? iс ?оз?ал?ан?а дейiн ?ш мы?нан астам адам ж?мыс iстейтiн iрi акционерлiк ?о?амны? ?аржы директорын ?ор?а?ан жа?дай болды. Компания жолды? жо?ар?ы ??рылысы деп аталатын т?сеумен айналысатын. Я?ни, б?л шпалдар, рельстер. Сонымен б?л компания жолды бiр т?улiкке ?ыс?артатын темiржол желiсiн салу?а келiсiмшарт?а отыр?ан. Менi? клиентiм ж?мыс iстеген компания айналма жол салуды? орнына тура жол салады. ??рылыс бiткеннен кейiн кейбiр жолдастар тiптi мемлекеттiк марапаттар?а ие бол?ан. Алайда бiраз уа?ыттан кейiн бюджет ?аражатын ысырап ету ж?не жым?ыру т?рiндегi жым?ыру фактiсi бойынша ?ылмысты? iс ?оз?алады.
Менi? клиентiм М?скеуге кетуге м?жб?р болады. Ол сол жа?та бол?анда, тергеу кезiнде, барлы?ы кiн?нi соны? мойнына ж?ктейдi. Осы кезде оны? адвокаты болма?ан, клиентке iздеу жариялан?ан, М?скеуде ?сталып, Алматы?а экстрадициялан?ан. Б?л процедура шамамен бiр жарым жыл?а созылды. Оны? ?атерлi iсiк ауруына шалды??анына байланысты оны? б?лтартпау шарасы ?амаудан бас?а т?рге ауыстырылды. Д?л осы уа?ытта iске мен ?осылдым. Бiздi iс материалдарымен таныстырып, оны сот?а жiбердi. ?йткенi ?ылмысты? iс тапсырыс берушi мен мердiгер, я?ни менi? клиентiмнi? фирмасы арасында?ы ?арым-?атынас ?лi ая?талма?ан кезде тергелген. Ал iс сот?а жiберiлгенше жа?дай ?згерiп, оларды? арасында татуластыру ж?мыстары ж?ргiзiлiп, ж?мыс актiлерiне ?ол ?ойылды. Я?ни, бiр-бiрiнi? ?стiнен арыз-ша?ым болма?ан. Айтпа?шы, клиентке ?рлы?тан бас?а к?птеген баптар бойынша айыптар та?ыл?ан. Б?л жал?ан к?сiпкерлiк, алая?ты?, салы? т?леуден жалтару ж?не ?йымдас?ан ?ылмысты? топ?а ?атысу.
Іс тергеуден прокуратура ар?ылы сот?а ?тiп жат?анда, ?ор?аушы тарап с?рау салу ар?ылы ?осымша 10 томды? материалдар жинап, оларды сот?а ?тiнiш берген кезде iске ?осты?. Б?л контрагенттермен келiсiмшарттар, салыстыру актiлерi, орындал?ан ж?мыстар, ж?мыс жаса?ан ?осал?ы мердiгерлердi? т?сiндiрмелерi болды. Сот шамамен 5 ай?а созылды. О?ан ?рлан?ан деп есептелген ?аражатты? шын м?нiнде ??рылыс ала?ына жiберiлгенiн д?лелдеу ?ажет болды. Н?тижесiнде бiз ?р те?ге ?шiн есеп бердiк.
Жал?ан к?сiпкерлiкке келетiн болса?, м?нда да бiз клиент ??р?ан компаниялар жал?ан к?сiпорын емес деген ??жаттарды ?сынды?. Сот?а осы компанияларды? директорлары мен ??рылтайшылары келдi, олар сот?а ??рылыс?а дейiн клиентiмдi таныма?андарын, оларды? компаниялары б?дан б?рын ??рыл?анын, компанияларында онда?ан адам ж?мыс iстейтiнiн хабарлады.
Айта кетерi, ?азiр жал?ан к?сiпкерлiк бойынша 215-бап ?ылмыссыздандырыл?ан, я?ни ол ?ылмысты? кодексте жо?. Менi? ойымша, б?л мемлекеттi? д?рыс прогрессивтi ?адамы, ?йткенi бiр кездерi к?птеген кiн?сiз к?сiпкерлер мен биз- несмендер негiзсiз ?ылмысты? процестi? ше?берiне кiрдi, б?л дегенiмiз к?йзелiс пен шы?ындар. Алайда контрагенттер ?шiн ?зiнi? жеке белгiлерi мен салдарлары бойынша ??сас бас?а бап ?алды – ?Р ?К 216-бабында к?зделген ж?мыстарды iс ж?зiнде орындамай, ?ызметтер к?рсетпей, тауарларды тиеп-ж?нелтпей шот-фактураларды жазып беру бойынша iс-?рекеттер жасау.
Сонымен атал?ан iске ?айта орала отырып, бiз алая?ты?ты клиенттi? тапсырыс берушiмен шарт?а ?ол ?ою?а ?атысы жо?, жалдамалы ?ызметкер болуымен же?генiмiздi атап ?ткен ж?н. Шартты? ?зi де, ол бойынша мiндеттемелер де орындал- ?ан. Сот?а ?ор?ау ?тiнiшi бойынша тапсырыс берушi клиентке еш?андай ша?ымдары жо? ж?не осы?ан дейiн болма?ан да деп м?лiмдеме бердi, тараптар ?ол ?ой?ан орындал?ан ж?мыс актiсi бар. ?рине, еш?андай ?йымдас?ан ?ылмысты? топ туралы с?з болуы м?мкiн емес едi, ?йткенi о?ан бас?а ешкiм тартылма?ан, iс бойынша бас?а ?атысушылар бол?ан жо?.
Бiра? ол салы? т?леуден жалтар?аны ?шiн сотталды. Бiр жарым жыл ?амауда болды, ?йткенi, б?л ?шiн бiреу жауап беруi керек едi. Сонды?тан прокурорды мас?ара етпеу ?шiн оны салы? т?леуден жалтар?ан деп тапты. Д?л сол кезде амнистия болды. Со?ан байланысты о?ан ?амауда отыруды? ?ажетi болмады. Сонымен ?атар бастап?ыда iс ?оз?айтындай еш бiр себеп бол?ан жо?. Сонды?тан к?сiпкерге мемлекетпен байланысу ?ауiптi.
Б?л жа?дайда клиентiм ж?мыс iстеген компанияда шеге- лер, болттар, шпалдар, рельстер ж?не т.б. жеткiзетiн ж?здеген ?осал?ы мердiгерлер болды. Б?л компанияларды? кейбiрiнде бiр ?ана адам ж?мыс iстедi. Сонды?тан б?л ???ы? ?ор?ау органдарыны? ?ызметкерлерi арасында орынды к?дiк тудырды. Б?л микрокомпаниялар тауарды жеткiзгендерiн айтты, бiра? оны ?айдан ал?анын ??жаттай алмады. Одан кейiн материалдар на?ты ?абылдан?ан ?оймалардан ай?а?тарды к?рсетуге тура келдi. Б??ан ?ор?аныс тарапыны? к?п уа?ыты кеттi. Б?л фирмаларды? жал?ан к?сiпорындар ретiнде немесе оларды тiркеу сот актiлерiмен жарамсыз деп танылма?аны с?ттiлiк болды.
Сондай-а? сотта компания ?ызметкерлерi, контрагенттер тергеуде бергеннен бас?а ку?лiктер бердi. Олар айыптау тарапынан олар?а ?ысым к?рсетiлгенiн м?лiмдедi.
Сонды?тан к?сiпкерлер алая?ты? ж?не бас?а да экономикалы? баптар бойынша ?ылмысты? ?удалау орбитасына т?спеуi ?шiн «тазалы?» ережелерiн са?тау ?ажет. Оларды? iшiнде контрагенттердi жан-жа?ты тексеру регламентiн жасау, лауа- зымды? н?с?аулы?тар, бухгалтерияда?ы т?ртiптi ?ада?алау, ?ызметкерлердi тергеу ?рекеттерi кезiнде ???ы? ?ор?ау органдарымен ?зара iс-?имыл кезiнде мiнез-??лы? ?а?идаларына ?йрету, а?ымда?ы шаруашылы? ?ызметтi? ?ылмысты?- ???ы?ты? т?уекелдерiне аудиттi (за? аудитi) т?ра?ты ж?ргiзу ?ажет.
Контрагенттi тексеру регламентiне мынадай м?селелердi аны?тау кiредi: болаша? контрагенттi? беделi, материалды? базасы, ж?мыс т?жiрибесi, сот даулары, ат?арушылы? iс ж?ргiзулер бар ма, ?ызметкерлерiнi? болуы ж?не т.б.
Б?л а?паратты ?ажеттi орын?а барып тексеру ?сынылады.
?рi ?арай жа?дайды осы немесе бас?а iс т?р?ысынан ?арау керек. Бiр жа?дайда жаса?ан ?рекеттер, екiншiсiнде ж?мыс iстей алмайды. Мысалы, к?сiпкер келiсiмшарт бойынша ж?мысты толы? орында?анын на?ты бiледi, барлы? растайтын ??жаттар ж?не ???ы? ?ор?ау органдарымен ?ткiр ?а?ты?ысты? алдын алу м?мкiндiгi бар. Содан со? адвокатпен ж?мыс iстегеннен кейiн, за?ды? тексеруден ?ткеннен кейiн ?зi?iздi? позиция?ызды ?айда к?рсетуге, ж?ргiзiлген ж?мысты? д?лелдерiн сипаттау?а ж?не ??жаттарды ?з еркiмен беруге болатын уа?ытты, к?ндi ж?не шын м?нiнде кiн?сiздiгi?iздi? д?лелдерiн с?рай аласыз.
Мысалы, т?жiрибемде а?ша ?аражатын ?осып жазу жолымен жым?ыр?ан ?кiмдiк ?ызметкерлерi тартыл?ан бiр iс болды. Менi? клиентiм ?кiмдiкпен келiсiмшарт бойынша т?рлi мерекелiк iс-шаралар ?ткiзген. Оны? ?олында орындал?ан ж?мыстарды? актiлерi ?ана емес, сонымен ?атар сатып алын?ан киiз ?йлер, ?н сал?ан ?ншiлер, ойна?ан музыканттар фотосы мен бейне есебi де болды.
Кейiн белгiлi бол?андай, ?кiмдiк ?ызметкерлерi бас?а деректемелер, клиентiмнi? жал?ан ?олы т?р?ан ?осымша келiсiмшарттарды ?олдан жаса?ан. Осылайша бiз тергеу ?рекеттерiне шамамен алты ай бойы барды?. Бастап?ыда менi? клиентiме деген к?з?арас ?те жа?ымсыз болды деп айта кетейiн. Бiра? онымен бiрнеше к?н б?рын дайында?ан егжей-тегжейлi жауап алу, сондай-а? бiз ?сын?ан ??жаттар клиентiме iс бойынша ку?гер болып ?алу?а к?мектестi. Ал ?кiмдiк ?ызметкерлерi т?рлi мерзiмге бас бостанды?тарынан айырылды.
Сонымен ?атар тергеушi адвокатты? ойынын ?абылдамай, байланыс?а т?спей ж?не iс бойынша а?парат б?лiсуден ?ашатын кездер болады. Мысалы, т?жiрибемде клиент халы?аралы? компанияны? ?осал?ы мердiгерi бола отырып, ?лкен тапсырысты орында?ан, ал ол компания ?з кезегiнде министрлiктердi? бiрiнен орындау?а тапсырыс ал?ан жа?дай болды. Алайда шартта к?рсетiлген мерзiмде ?з мiндеттемелерiн
орындама?ан, IT платформа ж?мыс iстемеген. Сот?а дейiнгi тергеу басталды, iс ?те шулы болды, вице-министрлердi? бiрi ?амау?а алынды.
Осылайша, менi? клиентiм ?шiн iс ?ауiптi ба?ыт?а айналды, ?йткенi олар оны да ?оса ?амау?а алуы м?мкiн едi. Шетелдiк компанияны? директорларын, ?рине, Еуропа елдерiнi? бiрiн- де орналас?анды?тан толы??анды тарта алмайтын едi. Тергеу тарабын к?зге к?рiнгендей б?рi о?ай емес екенiне ж?не менi? ?ор?ауымда?ы адам ?з мiндеттемелерiн адал орында?анына сендiру ?шiн тез ?рекет ету керек болды.
?Р ?ПК 122-бабы 3-б?лiгiнi? 4-тарма?ына с?йкес, ?ПК-де белгiленген т?ртiппен сот?а дейiнгi тергеп-тексеруге немесе сот тал?ылауына ?атысу?а жiберiлген ?ор?аушы, ж?бiрленушiнi? ?кiлi ?аза?стан Республикасыны? за?намалы? актiлерiнде белгiленген коммерциялы? ж?не за?мен ?ор?алатын ?зге де ??пияны ??райтын м?лiметтердi жария етпеу туралы т?ртiптi са?тай отырып, шартты? негiзде маман тарту ар?ылы ж?бiрленушiнi ?ор?ауды, оны? м?дделерiн бiлдiрудi ж?зеге асыру ?шiн ?ажеттi м?лiметтердi алу?а ???ылы. Осы ???ы?ты пайдалана отырып, адвокатты? с?раумен маман?а ж?гiндiм ж?не одан клиентiм ?андай соманы ал?аны ж?не оларды ?айда ж?мса?аны туралы ?орытынды жасауды ?тiндiм. Бiрнеше к?ннен кейiн аудитор ма?ан толы? ж?не ай?ын м?лiмет бердi. Келiп т?скен а?шаны? барлы?ы жоба?а кеткенi, тапсырыс берушi 80 адамды ж?мыспен ?амтып, б?где ?йымдармен бiр?атар келiсiмшарттар жасал?аны, б?л да мiндеттемелердi? орындалуына ы?пал еткенi белгiлi болды. Б?дан шы?атыны, ?з тарапынан клиент мiндеттемелерiн толы?ымен орындады, ал тапсырыс берушiнi? ?зi министрлiк атынан ?осымша деректер ?сынба?анды?тан, оларды беруден бас тарт?анды?тан платформа ж?мыс iстемеген. Маманны? ?орытындысын ал?аннан кейiн мен жедел-тергеу тобыны? жетекшiсiне осы актiнi ?осып ?ана ?оймай, клиент пен оны? ?ызметкерлерiнен жобаны орындау ?шiн жауап алу туралы ?тiнiш бiлдiрдiм. Аудиторлы? ?орытындыны? ба?ыты уа?тылы болды, ?йткенi тергеушiлердi? ?здерi жобаны с?л бас?аша т?сiндi ж?не бiз кейiнгi жауап алу кезiнде б?рiн т?сiндiре алды?.
?ор?ау стратегиясын д?рыс ??ру ?шiн клиенттi? ?ор?аушы?а барлы?ын сол ?алпында айтып бергенi тиiмдiрек. Менде б?рын?ы салы? ?ызметкерiн алая?ты? ?шiн тарт?ан бiр iс болды. Ол б?рын?ы ?рiптесiне беру ?шiн к?сiпкерден а?ша ал?ан. Менiмен ??гiмелесу кезiнде ол б?л фактiнi жо??а шы?арды. Сонды?тан ?ор?аныс стратегиясы оны? кiн?сiздiгiн барлы? жолмен д?лелдеу болды. Тек тергеудi? со?ына ?арай ма?ан оны? ж?бiрленушiмен с?йлескен аудиожазбасын ты?дау?а р??сат етiлдi, одан клиентiм салы? ?ызметкерiне аудару ?шiн а?шаны шынымен де алып кеткенi аны?талды. Жарты жолда ?ор?ау шебiн ?згертуге, ж?бiрленушiге ?тема?ы т?леуге, прокурордан процестiк келiсiм т?рiнде процессуалды? келiсiм жасауды с?рау?а тура келдi. Бiра? тым кеш болды, прокурор ?ы?ырлы? танытып, бiзбен б?л процессуалды? келiсiмдi жасасудан бас тартты. Алайда, менi? ойымша, кiн?нi мойындау туралы м?мiле жасау ?шiн ?Р ?ПК 612 ж?не 613-баптарында к?зделген барлы? критерийлер бол?анымен, прокурорды? м?мiледен бас тартуы негiзсiз болды. Бiра? м?нда, олар айт?андай, тергеу барысында белсендi ?арсылы??а байланыс- ты прокурорды? д?шпанды?ын к?рсететiн психологиялы? аспект к?п. М?ны? б?рiнi? алдын алу?а болатын едi, ?йткенi тергеудi? басында прокуратурамен келiсуге ж?не ?ылмысты? ?удалауды то?тату ?шiн салы? ?ызметкерiне ?арсы ку?лiк беруге м?мкiндiк болды. Жалпы, сот клиентiме е? т?менгi жазаны бердi, 6 жыл?а бас бостанды?ынан айыруды? орнына клиентке 2 жыл та?айындады. К?рiп отыр?аны?ыздай ма?ан клиент алдымен шынды?ты айт?анда о?и?аларды? даму сце- нарийi бас?аша болуы м?мкiн едi.
Экономикалы? iстердi?, жалпы ?ылмысты? iстерден айырмашылы?ы, к?п уа?ытты ?ажет ететiнiн есте ?ста?ан ж?н. К?бiнесе iстер бiрнеше жыл?а созылады, онда?ан, тiптi ж?здеген томдар жиналады. Мысалы, салы? т?леуден жалтару тура- лы iстер бойынша айыпталушылар тергеу кезе?iнде т?рмеде отырмайды. ?рине, егер iс ?йымдас?ан ?ылмысты? топ?а ?атысумен байланысты болмаса. Д?л ?азiр мен бiр iске ?атысудамын, онда менi? ?ор?ауымда?ы адам ?йымдас?ан ?ылмысты? топ ??рамында салы? т?леуден жалтар?ан деп айыпталуда.
Бiра? егер iс клиент ?шiн оны? к?дiктi ретiндегi м?ртебесi туралы жариялаумен ж?не сот?а дейiнгi тергеудi? ая?тал?аны туралы хабарлаумен ая?талса, онда тергеушiден iстi электронды т?рде ?сынуды, сондай-а? клиенттен оны суретке т?сiрудi с?рау керек. К?бiнесе тергеушi бiр iстi ?ор?ау тарапына электронды т?рде ?сынады, ал сотта жа?а д?лелдер, бас?а тiзiмдеме, ?ор?аныс ?тiнiштерiнi? болмауы немесе тiптi ?ылмысты? iстi? ?рт?рлi к?лемдерi аны?талады.
Іспен м??ият танысып, б?зушылы?тарды екi санат?а топтастыр?ан ж?н. Бiрiншiсi – процессуалды? б?зушылы?тар. Мысалы, жауап алынатын адамдарды? ?олыны? болмауы, егер iс ?аза? тiлiнде болса, ?аза? тiлiне аудармасы, к?дiктiнi? ?аулысымен танысу, оны ал?аннан кейiн сараптама та?айындау, жедел-тергеу тобыны? ??рамына енгiзiлмеген адамнан жауап алу ж?не т.б. Екiншiсi – д?лелдемелер жо?ын к?рсететiн материалды? ???ы? б?зушылы?тар, атап айт?анда, аудит, сараптамаларда?ы а?аулар ?ажет бол?ан жа?дайда тауарлы?- материалды? ??ндылы?тарды? болмауы.
?детте iстi ал?аннан кейiн мамандар?а ж?гiнемiн ж?не олардан iс бойынша ж?ргiзiлген мамандар мен сарапшыларды? ?орытындыларына шолу жасауды с?раймын. Содан кейiн тергеу органына ?айта комиссиялы? сараптамаларды тiркеу ж?не та?айындау туралы ?тiнiшхат жолдаймын. Тергеу судьясы ар?ылы ?айталама комиссиялы? сараптама та?айындау?а ?ол жеткiзген бiр iсiм болды. Сотта ж?ргiзiлген осы сараптаманы? ар?асында клиент аса iрi залал келтiрген салы? т?леуден жалтар?аны ?шiн ?шiншi б?лiм бойынша 7 жыл?а бас бостанды?ынан айыруды? орнына екiншi б?лiм бойынша айыпты деп танылып, ра?ымшылы? бойынша iс ?ыс?артылды.
Егер прокурор?а берiлген ша?ым ?ана?аттандырылмаса ж?не со?ан ?арамастан iс сот?а жiберiлсе, онда iстi? ?ай сот?а т?скенiн, судья кiм екенiн ?ада?алап, алдын ала ты?дау туралы ?тiнiшхат беру ?ажет. ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?намасыны? нормаларын елеулi т?рде б?зу?а байланысты iстi осы кезе?де ?ана прокурор?а ?айтару?а болады. М?селен, ?Р ?ПК 323-бабына с?йкес басты сот тал?ылауын та?айындау?а кедергi келтiретiн ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?намасыны? елеулi б?зушылы?- тары аны?тал?ан кезде сот iстi оларды жою ?шiн прокурор?а ?айтарады. «Соттарды? келiп т?скен ?ылмысты? iс бойынша ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?намасыны? нормаларын ?олдануыны? кейбiр м?селелерi туралы» 08.12.2017 ж. ?Р Жо?ар?ы Сотыны? нормативтiк ?аулысы осы м?селенi бiршама тере?iрек ашып к?рсетедi ж?не 22-тарма?та ?ылмысты? терiс ?ылы?тар туралы iстердi ?оспа?анда, iстi алдын-ала ты?даудан прокурор?а ?айтару?а ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?намасыны? елеулi б?зушылы?тары аны?тал?ан кезде ?ана жол берiледi, оларды сот дербес жоя алмайды ж?не сотты басты сот тал?ылауын та?айындауды ?йымдастыру ж?не дайындау м?мкiндiгiнен айырады, сондай-а? ?ПК 340-бабына с?йкес оны? шегiн ай?ындайды. Атал?ан нормативтiк ?аулыны? 23-тарма?ында негiзгi сот тал?ылауын та?айындау?а кедергi келтiретiн ?ылмысты? iс ж?ргiзу за?намасын елеулi б?зушылы?тар ретiнде келесi жа?дайларды тану?а болатынын т?сiндiру ма?ызды:
