İbtidai oğlanın macəraları

скачать книгу бесплатно

Ancaq Ağsaqqal da, analar da, uşaqlar da ataların günlərlə mağarada olmamalarına adət etmişdilər. Bilirdilər ki, ovçular zirək, güclü, diribaşdılar, onlar sarıdan qətiyyən narahat olmurdular. Evdə qalanlar başqa qayğılarla məşğuluydular: mağaranın bütün qida ehtiyatı tükənmək üzrəydi.

Keçən ovdan qalan iylənmiş maral ətinin kiçik bir parçasını ilk günlərdəcə yedilər.

Mağarada bir parça da ət qalmamışdı. Paltar üçün kənara qoyulmuş təzə dərilərə girişmək lazım gəldi.

Qadınlar yunu iti kənarları ustalıqla yonulmuş kiçik, yastı çaxmaqdaşlarıyla təmizləyib damarları ağır dəridən ayırdılar. Sonra dəriləri kiçik parçalar şəklində doğradılar. Qan ləkələriylə örtülmüş bu parçaları suda isladıb o qədər bişirdilər ki, qatı, yapışqan kütlə əmələ gəldi.

Onu da deyək ki, bu iyrənc sup küpəsiz bişirdi. İnsanlar gil qabları hazırlamağı daşdan kobudcasına yonulmuş və döyülmüş silah düzəltməkdən xeyli gec öyrəndilər.

Krekgilin mağarasında suyu məharətlə hörülmüş kisələrdə – ağac qabığından düzəldilmiş səbətlərdə qaynadırdılar, sözsüz ki, belə səbəti yanan kömürün üstünə qoymaq olmazdı, suyu qızdırmaq üçün kisəyə bir-birinin ardınca odda qıpqırmızı qızarmış daşlar atırdılar. Su əvvəl-axır qaynayır, amma küldən bulanıq və çirkli olurdu.

Donmuş torpaqdan əziyyətlə çıxardılan bir neçə kök yeyilmişdi.

Gel haradansa iyrənc bir balıq gətirdi. Uzun və ağır səylərdən sonra yalnız bunu tuta bilmişdi. Amma bu miskin ovu da sevinclə qarşıladılar. Onu dərhal bölüşdürüb yedilər. Heç zəhmət çəkib kömürdə qızartmadılar da. Amma balıq balaca, ac ağızlarsa çox idi. Hərəyə kiçik bir parça çatdı.

Ağsaqqal aclıqdan əzab çəkən mağara sakinlərinin başını qatmaq üçün hərəyə bir iş tapşırmağı qərara aldı. Bu işlər haqqında sonra danışacağıq, hələliksə gəlin mağaraya nəzər salaq.

Xoşbəxtlikdən biz oraya xəyalən girə bilərik. Yoxsa yəqin ki, ibtidai insanların bu qaranlıq sığınacaqlarında hökm sürən dəhşətli üfunətdən, ağır havadan boğulardıq.

Torpaq suları vaxtilə yumşaq dağ süxurlarını oyub geniş və dərin dəliklər açmışdı. Əsas mağara digər xırda mağaralarla dar keçidlər vasitəsilə birləşirdi. Tüstüdən qaralmış tavanlardan stalaktitlər[1 - Stalaktit – mağaraların tavanında sızan damcılardan əmələ gələn ərp] sallanır, ağır damcılar düşürdü. Su hər yerdən sızır, divarlardan axır, döşəmənin yarıqlarında toplanırdı. Düzdür, mağara ibtidai insanı şiddətli soyuqdan qoruyurdu, amma bu, sağlamlıq üçün zərərli, nəm sığınacaq idi. Onun sakinləri tez-tez soyuqlayır, xəstələnirdilər. Dövrümüzün alimləri dəfələrlə belə mağaralarda şişmiş, eybəcər hala düşmüş sümüklər tapıblar.

Amma gəlin Krekin yurduna qayıdaq. Əsas mağaranın divarları boyunca kirli, natəmiz torpaqda yarpaq və mamır qalaqlanmışdı, bəzi yerlərdə onların üstünə heyvan dəriləri atılmışdı – ailə bundan yataq kimi istifadə edirdi.

Mağaranın ortasında dərin və böyük kül, bir də sönmüş piyli kömür yığını ucalırdı; kənarları azacıq istiydi, amma ortasında kiçik ocaq yanırdı. Oda keşik çəkən Krek ara vermədən yanındakı bağlamadan çıl-çırpı götürüb ocağa atırdı.

Kül və kömürün arası müxtəlif yemək qalıqları, tullantılarla: iliyi çıxardılıb uzun-uzun doğranıb gəmirilmiş sümüklərlə, yanmış şam qozalarıyla, kömürləşmiş balıqqulağılarıyla, gəmirilmiş qabıqlarla, balıq sümükləriylə, dəyirmi daşlarla, cürbəcür çaxmaqdaşlarıyla doluydu.

Bu çaxmaqdaşı qırıqları yeyilmiş bıçaqların, tiyələrin və digər alətlərin qalıqları idi. Çaxmaqdaşından düzəlmiş alətlər kövrək idi, tez kütləşir, sınırdı. O zaman onları sadəcə zibil qalağına atırdılar.

Əlbəttə, ibtidai insanların ağlına da gəlməzdi ki, gələcək nəsillər nə vaxtsa bu mətbəx tullantılarını eşələyəcək, kütləşib sınmış bıçaqlar axtaracaq, ocaqdan kömür çıxaracaq, sonra da onları möhtəşəm muzeylərin geniş zallarında nümayiş etdirəcəklər.

Bu ibtidai mənzildə mebel yox idi. Evin bütün avadanlığını bir neçə iri balıqqulağı, ağac qabığından, ya da qamışdan hörülmüş bir neçə kisə, böyük heyvanların kəlləsindən düzəldilmiş kasayabənzər şeylər təşkil edirdi.

Bunun əvəzində çoxlu silah vardı, kobud düzəldilsə də, dəhşətli silahlar idi. Mağarada böyük nizə, mizraq və ox ehtiyatı saxlanılırdı. Burada bitki yapışqanı, ağac və dağ qatranı, yaxud heyvan damarlarıyla ağaca birləşdirilmiş iti daş ucluqlar, itilənmiş maral və öküz buynuzlarından hazırlanan sümük xəncərlər, heyvan dişləri taxılmış dəyənəklər – toppuzlar, ağac dəstəkli daş baltalar, bütün ölçülərdə çaxmaq tiyələri və nəhayət, sapand üçün istifadə olunan dəyirmi daşlar vardı.

Amma mağarada hər hansı bir ev heyvanı axtarmağımız əbəs olardı. Ocağın yanında, zibil qalağının həndəvərində nə bir it, nə bir pişik, nə də bir toyuq görünürdü. O qədim zamanlarda insan hələ heyvanları əhliləşdirə bilməmişdi.

Krek ömründə nə inək, nə keçi südü görmüş, nə də dadına baxmışdı.

Haqqında danışdığımız həmin sərt zamanlarda heç kəs arpa, çovdar sünbülünün nə olduğunu bilmirdi. Heç Ağsaqqalın özü də.

Ola bilsin ki, hərdənbir düzənlikləri gəzəndə ona tanış olmayan hündür bitkilər tapmış, bu bitkilərin təptəzə sünbüllərini əli ilə yoxlayıb dadına baxmış, ləzzətli olduğunu görmüşdü. Yəqin, bu sünbülləri yoldaşlarına da göstərmiş, onlar da dadlı toxumları ləzzətlə gəmirmişdilər. Amma bu adamların törəmələrinin bitki toxumlarını yığması, onları öz evlərinin kənarında əkməsi, dadlı taxıl əldə etməsi üçün hələ əsrlər keçməli idi. Kreksə ömründə nə çörək, nə də arpa sıyığı görmüşdü.

Mağara sakinləri böyük qida ehtiyatı ilə öyünə bilməzdilər. Xüsusilə də soyuq fəsillərdə elə az heyvan və balıq ovlanırdı ki, ancaq yeməyə çatır, ehtiyat üçün saxlamağa heç nə qalmırdı. Bundan başqa, mağara insanı sabahkı gün haqqında o qədər də düşünmürdü. Çoxlu ət, ya balıq əldə edən kimi bir neçə gün mağaradan çıxmır, bir parça ov əti qalana qədər kef eləyirdi.

İndi də beləydi. Böyüklər ova yalnız mağarada, demək olar ki, yeməli heç nə qalmayanda yollanmışdılar. Təbiidir ki, ova çıxdıqlarının dördüncü günü mağara sakinləri artıq əvvəllər gəmirilmiş və külə atılmış sümükləri gəmirməyə başlamışdılar. Ağsaqqal Ryuqa əmr etdi ki, bu sümüklərin hamısını yığıb daşın üstündə əzsin. Sonra Ryuq əlinə daş kürəkcik götürüb balaca Ojonun nə vaxtsa yığdığı qıjı zoğlarının acı, kömürləşmiş qabığını qazımağa başladı. Aclığa mətanətlə, ağlayıb-sızlamadan, şikayət etmədən dözən qızlara – Maba və Ona yırtıq xəzləri yamamaq tapşırıldı. Bu xəzlər ailənin ehtiyat paltarları idi.

Qızlardan biri piyli dərilərin cırılmış kənarlarında sümük bizlə deşik açır, o biri isə bizim tikiş iynəsinə oxşayan çox nazik sümük iynə ilə bu deşiklərdən heyvanların damarlarını və vətərlərinı keçirərək toxuyurdu. Başları bu çətin işə elə qarışdı ki, bir müddət onları əldən salan əzabverici aclığı belə unutdular.

Qalan uşaqlar Ağsaqqalın əmri və nəzarətiylə silah düzəldirdilər. Qoca hətta ən xırda çaxmaqdaşlarından da ox ucluqları düzəltməyi öyrədirdi.

Havanın sərt keçməsinə baxmayaraq Ojonu palıd qozası yığmağa göndərmişdilər. Bu elə də xoşagələn iş deyildi. Yer qarla örtüləndə qoza axtarışına insanın təhlükəli rəqibləri – ac qabanlar çıxırdı.

Amma Ojo onlarla qarşılaşmaqdan qorxmurdu. Ağaca Krekdən pis çıxmırdı, təhlükə baş verəndə bir andaca budaqlara dırmaşmağı bacarırdı. Buna baxmayaraq yekəqulaq Ryuq arabir bayıra çıxıb Ojoya göz qoyurdu. Ryuq mağaradan çıxan əyri-üyrü cığırla təpənin başına qalxır, balaca qardaşına uzaqdan ürək-dirək verirdi. Həm də ətrafa diqqət kəsilirdi.

Amma hər dəfə külək ona meşənin səsini gətirirdi. Ryuq yekə qulaqlarını nə qədər şəkləsə də, ovçuların ayaq səslərini eşitmirdi.

Gün başa çatmaq üzrəydi, artıq heç kəs ovçuları bu gün görəcəyinə ümid eləmirdi. Hamını yavaş-yavaş küt, qəmli bir ümidsizlik basırdı.

Ağsaqqal mağaranın ac sakinlərini birtəhər ruhlandırmaq üçün hamıya meşəyə, təpənin başına getməyi, gecə düşənə qədər qida axtarmağı əmr etdi. Bəlkə, uşaqlar dəfələrlə ələk-vələk edilmiş bu meşədə böyüklərin köməyi ilə yeməli bir şey – ağac yapışqanı, qış sürfələri, meyvə, yaxud bitki toxumları tapdılar.

Hamı dinməzcə Ağsaqqalın əmrinə tabe oldu; deyəsən, çoxlarında ümid baş qaldırmışdı.

Qadınlar silahları, uşaqlar çubuqları götürdü, hamı yola düşdü.

Krek ona göstərilən etimaddan qürur duyaraq ocağın yanında tək qaldı. O, düz axşama qədər ocaqdakı odu qorumalı və balaca Ojonun qayıtmağını gözləməliydi.

IV fəsil

Borc hissi və aclıq

Krek ocağın qabağında bir xeyli çöməlib oturdu. Səylə odu qızışdırır, bədənində qaçışan iyrənc həşəratları tutmaqla məşğul olurdu. Qəfildən mağaranın xırda daş və balıqqulağı səpələnmiş girəcəyində yüngül və sürətli ayaq səsləri eşidildi. Krek başını döndərib təngnəfəs olmuş Ojonu gördü. Ojonun gözləri sevinclə parlayırdı. Siçovula oxşayan böyük, qaramtıl bir heyvanın quyruğundan tutub gətirirdi. Bu, ala siçan idi, daha doğrusu, indi də Sibir düzənliyində məskun olan ala siçanın əcdadı idi.

– Bir bax, bunu mən öldürmüşəm, – Ojo qışqırdı, – özüm təkcə öldürmüşəm. Krek, mən ovçu olacağam!

O, heyvanı qardaşının ayaqları altına atdı və mağarada Krekdən başqa heç kəsin olmadığına fikir vermədən ucadan qışqırdı:

– Tez olun, tez olun! Ardımca gəlin! Bu saat! Onlardan yuxarıda hələ çoxdur. Mən tək bacara bilməyəcəyəm, hamımız birlikdə getsək, onları tutub axşam doyunca yeyərik. Di tərpənin!

– Belə bərkdən qışqırma. Məgər görmürsən ki, hamı meşəyə gedib, – Krek onu saxladı. – Bircə mən qalmışam. Gözün görmür bəyəm?

Ojo yan-yörəsinə baxdı, qardaşı düz deyirdi. Məyus oldu. Evə gələrkən yolda hamının ovu görüb necə sevinəcəyini təsəvvür edirdi. Fikirləşirdi ki, hətta Ağsaqqal da onu tərifləyəcək. Sən demə, mağarada bircə Krekiymiş, o da az qalır ki, onu ələ salsın.

Amma tələsmək lazım idi, yoxsa qənimət əllərindən çıxa bilərdi. Ojo qardaşını tələsdirməyə başladı. Çoxlu siçan öldürmək üçün palıd meşəsinin kənarına çıxmaq bəs idi. Krek tərpənib ayağa sıçradı.

– Cəld ol! – deyə qışqırdı. – Getdik!

Mağaraya çoxlu qida gətirmək, özü də belə ac bir gündə! Krek ağır ağacı əlinə götürüb qardaşının dalınca atıldı.

Amma birdən od yadına düşdü, tərəddüdlə dayandı.

– Gəl də, – Ojo mağaranın girəcəyindən onu tələsdirdi. – Gəl, yoxsa gec olacaq. Mən Üç Ölü Şamın altında balaca bir dəstə görmüşəm. Tələssək, onları tutacağıq. Axı mən bura qaçaraq gəlmişəm.