скачать книгу бесплатно
Keçən günlərin dastanı
Nizami Cəfərov
Xatirə ədəbiyyatı #27
AMEA-nın Müxbir üzvü Nizami Cəfərovun yazdığı “Keçən günlərin dastanı” xatirələr əsərində həm orta məktəbdə, həm də ali məktəbdə dərs aldığı böyük dilçi alimlərdən eşitdikləri və gördükləri hadisələr qələmə alınmışdır. Belə ki, Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Nəsir Məmmədov, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Ağamusa Axundov, Tofiq Hacıyev, Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov kimi dəyərli dilçilərimizlə yanaşı Mir Cəlal, İsmayıl, Şıxlı, Yusif Səmədoğlu, Nəriman Həsənzadə kimi yazıçı və şairlərimizin haqqında da olan şirin və baməzə xatirələr mədəniyyətimiz tarixindən çox dəyərli faktlardır.
Nizami Cəfərov
Keçən günlərİn dastanı
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 27-ci kitab
Ön söz
və ya
dastan müəllifinə açıq məktub
Əzizim Nizami! …
“Azərbaycan”da “Keçən günlərin tərcümeyi-halı”nı oxudum.
Mübarək olsun!
Gözəl bir əsər yazmısan. Hər kəs (və hər yaşlı oxucu) öz nəslinin keçdiyi yola nəzər salır. Sizin yanınızda özünü görür. Mən də. Bizim yaşıd olduğumuzu, ancaq təqvimhesabı fərqimizi bilməzdim!
Oğuzlardan çox yazmışdınız, mən də oxumuşdum. Burada onların saz havasını da eşitdim. Çox şad oldum.
Birinci dəfəydi ki, bədii əsəri gülə-gülə, arada bir də tutula-tutula oxuyurdum. İndiyə qədər bu yazıçımız haradaydı!
Bu bədiilik, bu yumor, bu müdriklik, bu pak ürəkaçıqlığı hardaydı!
Dahi insanlarla oturub-durmusan, görüb götürmüsən. Eşitdiklərini də “bir-bir” yadda saxlamısan.
İndi də onların yadigarı, varisi kimi danışmağa haqqın var.
Məni mənə qaytaran qələminə eşq olsun!
“… Həm orta məktəbdə, həm də universitetdə çox böyük dilçi müəllimlərdən” aldığın dərslər səni xoşbəxt edib.
O biri xoşbəxtliyi də “… böyük dilçi müəllimlər nə yazdılarsa demək olar hamısını oxudum, nə dedilərsə hamısını anlamağa çalışdım… Hər birindən qayğı, kömək, hörmət (və müdafiə) gördüm”dən almısan.
Bu, heç şübhəsiz, birinci növbədə Azərbaycan gəncliyinə ünvanlanmış müraciətdi, əslində çağırışdı.
Nümunə göz qabağındadır: Sən!
Əlbəttə, söhbət istedaddan gedir. Heç kəs durduğu yerdə heç kəsə “qayğı, kömək, hörmət” göstərməyib. Hələ “müdafiə” etməyi demirəm.
Sənin ilahi istedadın ilahi istedada malik müəllimlərinin də diqqətini özünə çəkmişdir.
Mənə də yaxın olan o adları xatırlayırsan: Muxtar Hüseynzadə, Əlövsət Abdullayev, Nəsir Məmmədov, Abdulla Vəliyev, Musa Adilov, Samət Əlizadə, Aydın Məmmədov, Kamil Vəliyev, Firidun Cəlilov…
Təbiidir ki, bu müəllimlərin də hərəsinin öz iş prinsipi, xasiyyəti, ünsiyyəti, davranış qaydaları, sevinci, kədəri olmuşdur.
Ən maraqlısı budur ki, bu müxtəlif qütblü insan xarakterlərinin – müəllimlərin heç biri sənə ögeylik göstərməyib. Ögeyliyi səndə də görməyiblər.
Sən bu “Tərcümeyi-hal”ınla oxuduğun, dərs aldığın universitetə, bu təhsil ocağına da əzəmətli bir abidə qoymuş olursan, biz oxucuları da müqəddəs bir ziyarətgahın səcdəsinə dəvət edirsən.
Bu da hər bir tələbə-məzunun minnətdarlıq borcu kimi qəbul edilməlidir.
Belə bir minnətdarlıq hissilə adını çəkmədiyin başqa bir kənd müəllimini də xatırlayırsan. Sənə “imla deyəndə əvvəl mətnə baxıb “Minqeçaur”, sonra təkrar eləyəndə “Mingəçöür” deyərmiş.
Sən bizim bu “yerli nitq mühiti”ni də mehr-ülfətlə xatırlayırsan, unutmursan: “Bu, o qədər təbii idi ki, Bakıdan geri dönmüş müəllimlərin (onlar da kənddən getmişdilər) ədəbi tələffüzünə bir təhər baxırdıq. Və yavaş-yavaş onlar da “düzəldirdilər”.
Mənə elə gəlir, Nizami, sən bütün müəllimlərdən bircə dərs almısan: Yaxşılıq!
Bəlkə dünya elmi biliklərinin son məqsədi elə budur: insanda (yaxşılıq dediyim) insanlığı oyatmaq!
Fransa intibahının öncüllərindən Rablenin bir sözünü xatırlayıram. Yadına salmaq istərdim. Təxminən o belə deyirdi: İlahi, özümüzü həsr etmək üçün, kaş beş yox, on-on beş hiss üzvümüz olaydı!
Əlbəttə, onda insan özünü də, dünyanı da daha dərindən dərk edərdi. Olana təəssüf etməzdi. Dünyanı – təəssüf üstə qurulan bir cah-calala bənzətməzdi.
İnsan öz boyundan uca olduğunu da görərdi.
Nizami, sən
“Yavaş-yavaş ahıllaşdığını” necə gördün?
Sənin ahıl yaşın – mənim gəncliyimdi.
Amma mən görürəm ki, sənin daxili intibahın o sözləri deməyə tam haqq verir. Çünki sənin “ahıllaşmağın” yaşla ölçülmür. Səndəki ədalət hissi, həssaslıq, xeyirxahlıq, elmi dünyagörüşü “tərcümeyi-hal”ın çap olunduğu jurnalın bütün səhifələrinə səpələnibdir.
Bu günlərdə bizim “Ədəbiyyat qəzeti”ndə də “Türklərin bölünməsindən türk xalqlarının təşəkkülünə” adlı iri həcmli tədqiqat məqaləni oxudum. Və yenə çox şey öyrəndim.
Tələbəlik illərində “vaxtında qaldırılmış məsələ” kimi müəlliminizin qyimətləndirdiyi “Qazax dialekti: Azərbaycan dilindən Türkiyə türkcəsinə” məqaləndən sonra “həmin mövzunu işləyib başa çatdıra bilmədim” deyə təəssüflənirdin.
Bu gün sən türklüyün və türkologiya elminin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən biri kimi sevilirsən. “Türk dili tarixinin əvəzsiz araşdırıcısı” prof. Dr. Əhməd Cəfəroğlu ilə Ziya Göyalpla adını yanaşı hallandıranları özüm eşitmişəm və təbiidir ki, bu millətin oğlu kimi fəxr etmişəm.
Yeri gəlmişkən, Antalyada keçirilən Türkoloji qurultayı yadına salmaq istəyirəm. Rəhmətlik müəllimin Tofiq Hacıyev də onda sağıydı. Qurultayda iştirak edirdi.
Dedim Nizami, dərdiş, get öz yerində əyləş, Rəyasət heyətində, işimizə başlayaq. Üzündə təbəssüm gördüm, elə bilirdin zarafat eləyirəm.
Bir azdan bizim Prezidentimiz cənab İlham Əliyev Türkiyənin prezidenti cənab Təyyub Ərdoğanla salona daxil oldular. Hələ qurultay başlamamışdı. Az keçmədi ki, səni Rəyasət Heyətinə dəvət etdilər. O Türkoloji qurultay indi də yadımdadır.
Bu dəfə aşağı sırada mən gülümsədim.
Hər şey aydın idi.
Əzizim Nizami!
Sənin bu “Tərcümeyi-halın” hələ bizim Qazax mahalında səndən qabaq başlamışdı.
Bizim milləti öz ata-baba torpaqlarından zorla köçürmüşdülər.
Sonralar sənə həsr etdiyim “Nizami” adlı poemadan bir-iki bəndi burada misal gətirmək istəyirəm:
… Nizami, millət də bəzən tək qalır,
onu da tək görüb hərifləyirlər.
Unu ələyirlər, bir kəpək qalır,
unu yox,
kəpəyi tərifləyirlər.
… Bu biri “demokrat”, o biri “köçkün”,
bizim bir millətin iki adıydı.
Vedili Vediyə dönəcək bir gün,
Təbrizli Təbrizə qaytmalıydı.
Gözümdə bu sahil, o sahil ağlar,
Məni soraqlayın Araz, Kür boyu.
Dostundan ayrılan – yeddi il ağlar,
Vətəndən ayrılan
bir ömür boyu.
… Demə, Moskvaymış işləri quran,
dinib-danışanın yanırdı içi.
Erməni-şovinist,
fars-aravuran,
biz də Kirovkada –
beynəlmiləlçi!
Tehran “dost“ sözünü şübhəli deyir,
Nə mənə dost olur, nə sənə qardaş.
Fars qalxıb minbərə:
“Ya Əli!“ deyir,
Minbərdən düşəndə:
Vazgenə – qardaş!
Əzizim Nizami!
1949-cu il. Ağstafa dəmir yol vağzalı. Ata-baba torpağı Ermənistandan köçürülən azərbaycanlıların ailə köçü ilə doluydu.
Mərhum atanız Qulu müəllim də onların arasında gənc, yaraşıqlı bir oğlan idi. O da Vedibasardan pənah gətirmişdi. Bizim Zəlimxan kəndində yerləşdilər. Kəndimizin ən gözəl qızlarından birini seçib evləndi.
Sən mənim Savad bajımı belə təqdim edirsən (və yanılmırsan!): “…dünyanın ən böyük dilçisi, ədəbiyyatşünası, tarixçisi (və ictimai xadimi) saydığım, on yaşımda itirdiyimi atamı əvəz etməyə çalışan (və əvəz edən!) anam…“
Bu ürəyinə görə, minnətdaram, Nizami!
Sonrakı sıxıntıların müqabilində sən həyatı, insanları sevdin. Ağır güzəran səni insanlarla ünsiyyətə səslədi. Sən də bu səsə səs verdin.
Tələbəlik illərində dilçi müəllimin prof. Əlövsət Abdullayev sənə “gəl dalımca“ deyib, aspiranturada saxlanılmaq üçün ərizənin üstünü yazdırıbdısa, mənim ədəbiyyat müəllimim böyük yazıçı Mir Cəlal da eyni sözü, ancaq sənin iki-üç yaşın olanda, 1962-ci ildə “gəl dalımca“ deyib, məni universitetin aspiranturasına aparmışdı.
Görürsənmi, tərcümeyi-halda da qohum çıxırıq.
Sənə minnətdaram ki, mənim baş redaktor olduğum vaxtlarda “Ədəbiyyat və incəsənət“ qəzetinə işə gəlməyini və bizimlə işlədiyin həqiqətən taleyüklü o günləri də bu qiymətli əsərində özünəməxsus həssaslıq və müdrikliklə qələmə almısan.
Böyük yazıçımız Anar müəllimin sənin qəzetdə işə düzəlməyində xidməti olmuşdu.
Mən də sənin kimi iş yoldaşlarımız – Sabir Əhmədovu, Əşrəf İbrahimovu, Vidadi Məmmədovu, Davud Nəsibi, Kamilə Neməti, Qafar Namazəliyevi ürəkağrısı ilə xatırlayıram. Çox tez köçüb getdilər. Sən demiş, “təskinliyimiz isə odur ki, bu dünyada özləri barədə gözəl təəssürat qoydular. Çox yerdə, o cümlədən də “Ədəbiyyat qəzeti“nin səhifələrində“.
Sənin dörd illik gərgin qəzetçilik fəaliyyətinin nəticəsi o oldu ki, qəzetimiz yüz iyirmi min tirajla çap olunmağa başladı.
Mən o illərdəki günləri burada xatırlayası olsam, mətləb uzanar. “Mənim ədəbi taleyim“ adlı bir kitabça nəşr etdirmişəm. Orada səndən də, başqa qələm dostlarımızdan da minnətdarlıqla yazmışam.
Sənin bu əsərin həqiqətən bir yox, bir neçə nəslin “tərcümeyi-halıdı“.
Dünən babasıgildə qalanda özünü “gəlmə“ sayan, nənəsi gilə gedəndə “gələjəm“, “gedəjəm“ dediyinə görə evdəkiləri özünə güldürən və “zarafatla“ “irəvanlı“ çağrılan bir uşağın haqqında sonralar “Türkiyənin dövlət xadimlərilə görüşlərin birində Heydər Əliyevin Mərkəzin (Atatürk Mərkəzinin) başqanı barəsində (yəni sənin barəndə) işlətdiyi – “çox böyük bir professor“ – ifadəsi və o görüşün özü Ulu öndərin peyğəmbər uzaqgörənliyilə Türk dünyasına böyük və gənc mütəffəkirin, əslində isə bir taleyin təqdimatı mərasimiydi.
O, burda da yanılmamışdı.
İndiyə qədər aldığım (və bundan sonra alacağım) adların ən böyüyü“ dediyiniz Tanrı hədiyyəsi.
Nəriman Həsənzadə,
xalq şairi
KEÇƏN GÜNLƏRİN DASTANI
Yavaş-yavaş ahıllaşıram. Və özümdən asılı olmayaraq keçən günlər barəsində daha tez-tez düşünməyə başlayıram. Yaxşı ki, indiyə qədər həyatda rastlaşdığım insanlar, hadisələr hələ, demək olar ki, bütün dəqiqliyi, təfərrüatı ilə yadımdadır. Arabir haqlarında yazmışam da…
