27 möcüzə

скачать книгу бесплатно

27 möcüzə
İqor Mojeyko

Qədim yunanlar belə hesab edirdilər ki, dünyanın yeddi möcüzəsi var. Bu kitabda yunanlara məlum olmayan digər iyirmi yeddi möcüzə haqda danışılır. Oxucu Asiya xalqlarının qədim mədəniyyət abidələrinin – Suriya və Livanın böyük şəhərləri, hind memarlığının möcüzələri və Birma paqodaları, Böyük Çin səddi və Orta Asiyanın məscidləri, Qədim Kambocanın paytaxtı – Anqkorun taleyi və yaranma tarixi ilə tanış olacaqdır.

İqor Mojeyko

27 möcüzə

KİTAB “NAUKA” NƏŞRİYYATININ 1969-CU İL NƏŞRİNDƏN TƏRCÜMƏ EDİLMİŞDİR.

© Kitab Klubu MMC, 2018

© Gənclik, 1972

Dünyanın yeddi möcüzəsi, dünyanın səkkizinci möcüzəsi, yeni bir səkkizinci möcüzə… Biz bu sözləri eşitməyə adət etmişik. Qədim yunanlar yeddi möcüzə tanıyırdılar. Hər halda onlar yeddi abidəni bu dərəcəyə yüksəltməyi lazım bilmişlər.

Yunanlar böyük səyyah idilər, buna baxmayaraq onların dünyası Aralıq dənizi ilə məhdudlaşırdı. Yunanlar Hindistanda, yaxud Çində nələr baş verdiyini yaxşı bilmirdilər. Onların dünyası xaricində yaranan, yaxud elladalılar yaxın dənizlərə səyahətə çıxana qədər artıq məhv olmuş abidələr son dərəcə ciddi, lakin şərti seçilmiş yeddi möcüzə sırasına düşməmişlər. Beləliklə, növbəti tarixi ədalətsizlik baş vermişdir.

Sonralar bəşəriyyət bu səhvi düzəltmək üçün bir neçə dəfə cəhd göstərmişdir. Kimsə, elə bunun üçün “dünyanın səkkizinci möcüzəsi” anlayışını uydurmuşdur. Doqquzuncu möcüzə yoxdur. Palmira da, Peterburq da, hətta Eyfel qülləsi də bu şərəfə layiq görülmüşdür. Doqquzuncu möcüzə barədə söhbət olmayıb, hər halda mən onun haqqında heç bir şey eşitməmişəm.

Dünyanın yeddi “klassik” möcüzəsi var: Misir ehramları, Halikarnas mavzoleyi, Rodos nəhəngi, İsgəndəriyyə mayakı, efesli Artemidanın məbədi, olimpli Yupiterin heykəli və Semiramidanın asma bağları. Bunlardan başqa onlarca “səkkizinci möcüzə” vardır: son dörd min il ərzində bəşəriyyət çox tikililər ucaldıb, bunların arasında əzəmətli abidələr də az deyil. Bəs hansı abidələri bu möcüzələr sırasına daxil edək? Görünür, özünün ilkin ideyasına, yaxud tikilişinə görə nadir, təkrarolunmaz və onu yaradan xalq üçün, Yerin bütün sakinlərinin mədəniyyəti üçün dəyərli olan abidələri.

Bu kitabda dünyanın iyirmi yeddi möcüzəsi haqqında, özü də Asiyada yaranmış möcüzələr haqqında hekayələr toplanmışdır. Bir çox səbəblərə görə mən məhz Asiya ilə kifayətləndim. Birincisi, Asiya ümumiyyətlə dünya mədəniyyətinin sonrakı inkişafını bir çox cəhətdən şərtləndirən, nisbətən qədim, çoxcəhətli mədəniyyətlər qitəsidir. İkincisi, bütün dünya möcüzələri haqqında yazmaq çətindir; bu son dərəcə geniş mövzudur. Burada yalnız iyirmi yeddi möcüzə ilə (Asiya üçün də 27 rəqəmi çox azdır) kifayətlənmək olmaz. Üçüncüsü, mən Asiyanın müxtəlif ölkələrində olmuşam və buradakı incəsənət abidələrinin bəzilərini öz gözümlə görmüşəm. Etiraf edim ki, kitab yazmaq fikrinə düşəndə mən yeddi möcüzə ilə kifayətlənmək istəyirdim və kitab “Digər yeddi möcüzə” adlanmalı idi. Bu da ki aydın idi – axı “yeddi möcüzə” mövcuddur, lakin mənim düşündüyümə görə Asiyada İsgəndəriyyə mayakı və Misir piramidaları ilə bir sırada durmağa layiq olan ən azı yeddi sənət abidəsi tapmaq olar. Ancaq haqqında yazmaq istədiyim möcüzələrin siyahısını tərtib etməyə başlayanda çıxılmaz vəziyyətlə qarşılaşdım. Yeddi möcüzə ilə kifayətlənmək heç cür mümkün deyildi. Kitabın ikinci adı – “Digər on yeddi möcüzə” belə yarandı. Sonra isə on yeddisi də az oldu. Möcüzələr sanki çiynimin üstündən boylanır və ciddiyyətlə soruşurdular: “Bəs məni niyə unutdunuz?” Möcüzələrin sayını artırmalı oldum.

Bəzi hallarda mən bu və ya digər abidənin mədəni dəyərinə ümumi baxımdan yanaşırdım. Beləliklə, Tac-Mahal, Borobudur, Anqkor haqqındakı oçerkləri də kitaba əlavə etdim. Geniş oxucu kütləsinə nisbətən az məlum olan digər abidələri də, şübhəsiz, möcüzələr sırasına daxil etmək olar: Paqan, Baalbek, Şahi-Zində və s.

Nəhayət, üçüncü dərəcəli möcüzələr də vardır. Məsələn, mən Naradakı Todaydzi məbədi haqqında yazdığım halda Kioto, yaxud Kamakuru haqda heç bir şey demirəm, Sigiriya freskalarından məlumat verirəm, amma Acanta freskalarından söhbət açmıram. Bu möcüzələri seçərkən mən onların yaranma tarixinin və taleyinin nisbətən maraqlı olduğunu nəzərə almışam. Həm Sigiriya freskaları, həm də Acanta freskaları çox qiymətlidir, lakin kitabda möcüzələrin sayı məhdudlaşdırıldığından onlardan birini seçməli oldum. Bəlkə məhz bu nümunələri seçməyimi kimsə yanlış hesab edəcək, mübahisə etmirəm.

Oxucu diqqət versə görər ki, bəzi ölkələrə çox, bəzilərinə isə nisbətən az yer verilib. Məsələn, Birmadan dörd möcüzə haqqında danışıldığı halda, Tailand haqda heç bir söz deyilmir. Hindistan Seylonla birlikdə xüsusi fəsil təşkil edir. Yaponiyadan isə yalnız bir abidə barəsində danışıram. Bu mənim xalis subyektiv müşahidələrimlə əlaqədardır – mən uzun müddət Birmada yaşamışam – Tailand və Yaponiyanın abidələrinə nisbətən buralar ilə daha yaxından tanışam.

Tac-Mahalı. Çandraqupta tağlarını və Fatehpur Sekrini görmüşəm. Orta Asiya və İraqda olmuşam, amma Çini, demək olar ki, tanımıram. Yaxşısı budur ki, tanıdıqlarım haqqında yazım. Bu heç də o demək deyildir ki, Yaponiyada, haqqında danışılmağa layiq abidə yoxdur, yaxud Tailandda möcüzələr sırasına daxil edilə biləcək bir abidə belə mövcud deyildir.

Qeyd etmək lazımdır ki, kitabda “möcüzə” anlayışı qədim yunanların şərh etdiklərinə nisbətən, geniş məzmunludur. Bəzən bütün şəhər, yaxud Türkiyədəki Göreme kimi yerlər də möcüzələr sırasına daxil olur.

Kitabda bir neçə min kilometr uzunluğu olan Böyük Çin səddi və bir neçə kvadrat metr sahəsi olan Bisütun yazısı kimi möcüzələrə rast gələcəksiniz. Mən istərdim ki, bu kitabı oxuyan oxucu Asiya xalqlarının çoxcəhətli və zəngin mədəniyyəti, onların bəşər tarixindəki əhəmiyyəti haqda müəyyən təsəvvürə malik olsun.

I hissə

Yaxin Şərq və Orta Asiya

Babilistan qülləsi

Məhşər olmuşmu?

Əgər siz bir nəfərdən dünyanın yeddi “klassik” möcüzəsini sadalamağı xahiş etsəniz o, mütləq Misir piramidalarından başlayacaq, sonra Semiramidanın asma bağlarını xatırlayacaq və çox ehtimal ki, Babilistan qülləsinin də adını çəkəcəkdir. O, səhv edəcəkdir. Babilistan qülləsi olmayıb. Tövratda göstərilir ki, qülləni tikməyə başlayanda dil anlaşılmazlığı əmələ gəlmişdir. Tikintinin rəhbərləri kifayət qədər tərcüməçi tapa bilməmiş və dil anlaşılmazlığı üzündən iş dayandırılmışdır.

Tövrata inansaq bu belə olub. Bəs inanmasaq? O zaman Babilistanda nə baş verdiyini aydınlaşdırmağa cəhd etsək necə?

İnsanların sirli Babilistan qülləsini necə təsəvvür etdiklərini öyrənmək üçün tarixin səhifələrini vərəqləmək maraqlı olar.

Babilistan qülləsinin bizə gəlib çatmış ilk təsviri İtaliyanın cənubunda Salerno kilsəsinin divarındakı barelyefdə saxlanılmışdır. Bu, XI əsrə aiddir. Orada tikilib qurtarmamış Avropa qala qülləsinə oxşayan, iki adam hündürlüyündə, düzbucaqlı şəkildə rəsm vardır. Üst meydançada çətinliklə dayanan bir nəfər əlini uzadıb aşağıda iki nəfərin güclə qaldırdığı məhlulla dolu qabı tutur. Allah qüllənin sol tərəfində durur. İnşaatçılar onun yalnız kəmər yerinə qədər çata bilirlər. O, əlini qülləyə tərəf uzadıb, elə bil inşaatçılara moizə oxuyur.

Barelyefin müəllifi güclü təxəyyülə malik deyildi. O bunu tamaşaçıların ixtiyarına vermişdi. Bu görkəmsiz tikili üstündə əmələ gələn dəhşətli məhşərə tamaşaçılar mütləq inanmalı idilər.

Sonrakı yüz il ərzində Babilistan qülləsi çox da dəyişikliyə məruz qalmamışdır. XII əsr Siciliya mozaikasında qüllə, doğrudur, boy atmayıb, lakin bəzi hissələrlə zənginləşib: darvaza və tikinti üçün taxta-şalban yaxınlıqda idi. Tövratın Praqadakı Velislav nüsxəsinə çəkilmiş (XIV əsr) şəkillərdə qüllə nisbətən yaxşı təsvir olunmuşdur. Bu şəkil vasitəsi ilə orta əsrlər Çexiyasında iri bloklardan və qaldırıcı qurğulardan istifadə edən qalatikmənin texnologiyasını çox yaxşı öyrənmək olar. Burada təsvir edilən qüllə artıq ikimərtəbəli ev hündürlüyündədir. Rəssam Babilistan qülləsində baş verən məhşəri də təsvir etmişdir. Allah göydən aşağı enib, yenicə qoyulmuş kərpici atəşkeşlə qoparmaq istəyir. Səmada əllərində atəşkeş tutan mələklər də görünür. Onlar heyrətlənmiş bənnaları qüllənin zirvəsindən yerə atırlar. Qalan inşaatçılar isə heç bir şey olmamış kimi işləməkdə davam edirlər.

Daha bir əsr keçdi. Avropada İntibah dövrü başlanırdı. İnsanlar daha yalnız onların yaxınlığında olan predmet və hadisələrlə maraqlanmır, özləri üçün başqa yeni ölkələr və zamanlar kəşf edir və anlayırdılar ki, bu ölkələr və zamanlar onların yaşadığı dövrdən heç də pis deyilmiş. Babilistan qülləsinin XV əsrdə verilmiş təsviri primitiv deyil. Qüllə rəsmlərdə artıq o qədər boy atıb ki, onun haqqında fərəhlə danışmaq olar. Yeni maraqlı hissələr meydana gəlirdi. XV əsrdə yaşayan fransız rəssamlarından biri qüllənin yanında yüklənmiş bir dəvə şəkli çəkmişdir. Bu da qüllənin Şərqdə olduğuna bir işarə idi. Qüllənin ətrafındakı təpəliklərdə yel dəyirmanı və qəsrlər təsvir edilmişdir. Qülləyə rahat çıxmaq və yük qaldırmaq üçün spiralvarı pilləkən düzəldilib, işçilərin sayı isə 20-yə qədərdir.

Lakin Babilistan qülləsinin təsvirinin verilməsində məşhur flamand rəssamı Böyük Piter Breygel 1563-cü ildə həqiqi inqilab etmişdir. İlk dəfə məhz onun ağlına gəlmişdir ki, Babilistan qülləsi bütün görkəmi ilə insanların allahla mübarizəsini, özü də təkcə allahın böyüklüyünü deyil, onunla mübahisə edən insanların böyüklüyünü əks etdirə bilən həqiqətən böyük və qeyri-adi tikinti olmalı idi.

Breygel öz rəsmində İtaliyaya səyahətə çıxarkən gördüyü Roma Kolizeyinin görünüşü ilə ilhamlanmışdı. O, Kolizeyi bir neçə dəfə böyütmüş, yuxarı dartıb, qüllənin nəinki xaricdən, həm də en kəsiyinin təsvirini vermişdir. Bu ilk, həqiqi “Babilistan” qülləsi idi, gəmilər onun yanında oyuncağa bənzəyirdi.

Daha bir əsr sonra Babilistan qülləsinin “layihəsi” ağlabatan şəkil alırdı. Orta əsrlərin sadəlövhlüyü, intibahın poetikliyi yeniliyə, sağlam düşüncəyə və işgüzarlığa güzəştə getməli olurdu. XVII–XVIII əsrlərdə çəkilən Babilistan qüllələri mühəndis qurğusu idi – qüllələr elə təsvir olunub ki, əgər müəllifin imkanı olsaydı onu məhz belə layihələşdirərdi. Afanasi Kirçer və onun həmkarlarının çəkdikləri qüllələr ən uca qüllələr idi. Hesablama aparılsa məlum olar ki, onlar hətta tam tikilmədiyi halda belə Ostankinodakı televiziya qülləsi hündürlüyündədir.

Min illər keçməsinə baxmayaraq Babilistan qülləsini görməyənlər və onun haqqında ən səthi təsəvvürə malik olanlar və hətta heç bir təsəvvürü olmayanlar onu dəfələrlə təsvir etmiş, lakin rəssamlardan heç biri Babilistan qülləsinin əslində necə olduğunu fikirləşib tapa bilməmişdir.

…Dünyanın yeddi möcüzəsi haqqında yazmış Herodot Babilistanda olub. Hətta o, bu əfsanəvi və sanki heç mövcud olmayan qülləni görmüşdür. Bu, eramızdan dörd əsr yarım əvvəl olub. Doğrudur, Herodot qülləni möcüzələr sırasına daxil etməyib, lakin onun qısa təsvirini verib. O yazır ki, qüllə şəhərin üzərində ucalır… O, səkkiz mərtəbəlidir və hər mərtəbə əvvəlkindən balacadır. Məhz buna görə də Herodotun təsviri ilə tanış olan rəssamlar – Breygeldən başlamış həmişə qülləni səkkiz mərtəbəli çəkmişdir.

Herodot yazırdı ki, o, qülləni zədəsiz halda görmüşdür. Bir neçə onillikdən sonra Makedoniyalı İsgəndər öz ordusu ilə Babilistana gəlib çıxanda görür ki, qüllə uçur. O, qüllədən qalan nə varsa hamısını dağıtmağı əmr edir. Yox, o, qülləni məhv etmək istəmirdi. Əksinə, Makedoniyalı İsgəndər onu bərpa etmək niyyətində idi. Lakin daşyonanlar toplaşmamış, Babil və yunan memarları papirus üzərində qüllənin planını hazırlamamış, Böyük İsgəndər bizim eradan əvvəl 323-cü ildə ölür.

…Yol boyu dəvə karvanı keçir. Dəvələrin çöl rənginə çalan hürgücləri isə sallanır. Yanlarından şütüyüb keçən maşınların qaldırdığı toz-duman onları bulud kimi bürüyəndə, dəvələr laqeydliklə başlarını döndərirlər. Darıxdırıcı boz çöl üfüqdə özü kimi darıxdırıcı səma ilə birləşir. Ətrafda nə təpə, nə də bir çökəklik görünür. Deyəsən, insanlar Yerin müstəvi şəklində olduğunu məhz burada güman etmişlər.

Yol İraqın cənubundan onun mərkəzi Bağdada gedir. Səhra, neft buruqları, alovlanan qaz məşəli və köçərilərin qara çadırları arxada qalır. Paytaxta çatmaq üçün 100 kilometr. yol getmək lazımdır.

Hillə şəhərini keçdikdən sonra yol sanki canlanır, daha çox maşına rast gəlirsən. Hər ikinci maşının üstünə tabut bağlanıb, maşınlar müsəlmanların müqəddəs şəhəri Kərbəlaya tələsir. Çoxları Kərbəla və Nəcəf məscidlərinin yanında basdırılmağı şərəf hesab edirlər.

Yolayrıcındakı ox işarəsi solu göstərir. Çox adi görünən bu yolgöstəricisinin üzərində yazılmış “Babilistan” sözünü oxuyanadək məsələnin nə yerdə olduğunu anlamaq olmur.

İndi təpəliklər görünür. Təpələr balinanın belinə oxşayır, dairəvi və alçaqdırlar. Bu təpəliklər öz altlarında dünyada ən böyük şəhər olan Babilistanın xarabalarını gizlədirlər. Burada təpədən başqa heç nə yoxdur. Nə Babilistan qülləsi, nə Semiramida bağları, nə saraylar, nə bir sütun, nə də bir divar var; şəhər yoxdur. Onun varlığını sübut edən yeganə əşyayi-dəlil taxta göstəricidir.

Yol, xurma ağaclarının kölgəsində gizlənən ikimərtəbəli evin önündə başa çatır. Qapının üstündə “Muzey” sözü yazılmışdır.

Qoca ərəb uzunsov bir otaqdan ibarət muzeyin qapısını açıb təsadüfi turistin belə bildiyi, “təbii və tarixi səbəblər üzündən bu günə kimi qalmayan” Babilistan qülləsi və Hammurapi haqda əzbərlənmiş cümlələrlə tələsik məlumat verdi.

Babilistan muzeyinin bəxti gətirməyib. İraq müstəqil dövlət olanadək burada qazıntı işlərini əsasən Avropa ekspedisiyaları aparırdılar. Odur ki, arxeoloqların ən maraqlı tapıntıları Avropa ölkələrinin paytaxtlarına daşınmışdır.

Muzeyin arxasındakı təpənin üstünə çıxanda bütün Babilistanı, daha doğrusu, arxeoloqların qazıb üzə çıxartdığı yerləri açıq-aydın görürsən. Bütün təpəliklər qazıq-qazıq edilmiş, müxtəlif dərinlikdə və endə xəndəklər atılmışdır. Bunların bəzisi yüz əlli il əvvəl, bəzisi isə lap bu yaxınlarda qazılmışdır. Şəhər elə bil başı üstə qoyulmuşdur – yuxarıdan təqribən hamardır, səthin dərinliklərində isə müxtəlif ucalıqda evlər görünür. Təpəliklərdə saray tağları, divar qalıqları, mağaranı xatirladan zirzəmilər gözə dəyir.

Qoca ərəb deyir:

– Semiramidanın asma bağları, bax, bunlardır.

Qarşımızda başqalarından fərqlənməyən təpəliklərdən başqa heç bir şey görünmürdü.

– Gəlin, indi də, mərasimlər keçən küçə ilə gedək.

O, bir neçə addım atıb, bizi də çağırdı. Birdən lap bir addımlıqda dərin xəndəyə rast gəldik. Küçə daş örtüyə kimi qazılmış və min illər ərzində şəhərin dağıntıları altında qalmış və elə bil dünən hamar kərpiclərdən hörülmüş divarlar əfsanəvi quşların barelyefləri ilə bəzədilmişdir.

Nəhayət, biz labirint kimi dar və çox da dərin olmayan xəndəklər qazılmış meydana gəlib çıxdıq. Bu bürküdə bizimlə gəzməkdən təngə gəlmiş az-az danışan qoca dedi:

– Babilistan qülləsi.

Mən yalnız indi inandım ki, qüllə yoxdur, ondan bir kərpic belə qalmayıb. Makedoniyalı İsgəndər öz işini yaxşı bilirdi. O, meydanı kifayət qədər yaxşı təmizlətdirmiş və hətta orada yeni qüllə, daha doğrusu, zikkuratallah Mərdukun Babil məbədi üçün bünövrə hazırlatmışdır. Şərqin sahibi özünün simasında şərqli allahlara pərəstişin qorunmasının və yayılmasının qayğısını çəkirdi.

Babilistan təpələrinə gələn ilk arxeoloqlar və sadəcə dəfinə hərisləri Babilistan qülləsini axtarırdılar. Babilistanda arxeoloji qazıntılar artıq iki yüz ildir ki, aparılır. Lap əvvəldən bu qazıntılar qüllənin tapılmasına yönəldilmişdi. Qüllənin durduğu yeri tapan və onun bünövrəsini kəşf edən ilk arxeoloq, 1899-cu ildə alman arxeoloji ekspedisiyası tərkibində ölü şəhərin elmi metodla qazıntısına başlayan Koldevey olmuşdur.

Kərpic, saxsı qırıntıları və qum tozundan əmələ gəlmiş təpəliklərdə birinci həftə ərzində aparılan qazıntı işləri zamanı Koldevey nəhəng divara rast gəlmişdi. Koldeveyin bəxti gətirmişdi. Onun rast gəldiyi divar haqqında Herodot yazırdı ki, dördatlı iki araba bunun üstü ilə gedə bilər. Lakin qazıntı işləri istənilən kimi yaxşı getmirdi. Bu da aydındır: Babilistan on iki metrdən iyirmi metrədək torpaq qatı və qırıntılarla örtülmüşdür. Babilistan torpağında nələr baş verdiyini öyrənmək üçün, altımərtəbəli evin yerləşə biləcəyi xəndək qazmaq lazım gəlir.

Koldeveyin rast gəldiyi divar – qədim dünyanın ən böyük şəhər istehkamıdır. Hasarın üstündə hər əlli metrdən bir qoyulmuş qüllələrin ümumi sayı üç yüz altmışdır. Deməli, divar-

uzunluğu on səkkiz kilometrdir.

Necə olub ki, bu qədər böyük bir şəhərdən heç bir şey qalmayıb? Axı, məlumdur ki, Navuxodonosor dövlətinin paytaxtını heç kim dağıtmamışdır. Zaman da şəhəri məhv edə bilməzdi. Navuxodonosor öz paytaxtını, bu yerlərin quru iqliminə yaxşı davam gətirən bişmiş kərpiclərdən tikdirmişdir.

Yaxınlıqdakı kənd və şəhərlərin sakinləri bir neçə əsr ərzində hamının tərk etdiyi şəhəri söküb kərpiclərini daşımış və özlərinə ev tikmişlər. Əgər indi, Hillə şəhəri və ətraf kəndlərin evlərinə diqqət yetirsək, kərpiclərin üstündə Navuxodonosorun damğasını görərik.

Bu möhürlərdən birinə mən təsadüfən rast gəldim. Külək divara yapışdırılmış afişanı – əlində tapança tutan gözəl, qarayanız bir oğlan, qəşəng, sarışın bir qızı öpürdü – qopartmağa çalışırdı. Mən Amerika kinematoqrafiyasının Hillənin sakit sakinlərinə necə mənəvi qida verdiyi ilə maraqlandım. Küləyin təsirilə yellənən afişanı divara sıxanda ovcum hamar olmayan kərpicə toxundu. Afişanı buraxdım. Divar yazısı – Navuxodonosorun möhürü qarayanız oğlanın dirsəyi altında görünürdü.

Koldevey Semiramida bağlarının qalıqlarını tapdı və üstəlik sübut etdi ki, bu əfsanəvi bağlar günbəzli binalardan və eyvanlardan ibarət imiş. Nəhayət, o, Babilistan qülləsini, daha doğrusu, Babilistan zikkuratının bünövrəsini tapır. Lakin o bunun üçün Babilistanda, ilk həftə ərzində şəhər divarlarını tapandan sonra on bir il qalmalı oldu. Koldevey hətta şəhərin memarlığını və tikiliş üsullarını on bir il ərzində öyrəndiyinə əsasən qüllənin təxmini təsvirini yazmışdır.

Arxeologiyada da, elmin başqa sahələrində olduğu kimi böyük kəşflər adətən ayrı-ayrı fərdlər tərəfindən yaranmır. Əgər kimsə böyük bir işə başlayırsa, həmişə başqa alim üçün yer qalır. O, kəşfi tamamlayır və öz sözünü deyir.

İngilis arxeoloqu Leonard Vulli Babilistan imperiyasının cənubundakı Ur şəhərində bir zikkuratı qazıb üzə çıxartdı. Zikkurat Babilistan qülləsindən fərqli olaraq o qədər yaxşı qalmışdır ki, buna əsasən qüllənin ilk variantı haqqında inamla danışmaq olar. Vulli Koldeveyin layihəsinə tamam uyğun gələn Ur zikkuratının layihəsini tərtib etdi və Babilistan qülləsini yüz illər boyu çəkən rəssamların əməyinə son qoydu, beləliklə də onların uydurmaq imkanlarını əllərindən aldı.

Babilistan qülləsi imperiyanın çoxsaylı zikkuratlarının böyüyü idi. O, zirvəsində kiçik məbəd olan yeddipilləli piramidadan ibarət idi. Birinci terras tərəfləri doxsan metr olan kvadrata bənzəyirdi. Onun hündürlüyü otuz üç metrə yaxın idi. İkinci terras sahəsinə görə birincidən kiçikdi, hündürlüyü isə səkkiz metr idi. Uzaqdan hər iki meydança böyük daş kuba oxşayırdı. Qalan mərtəbələr daha kiçik idilər – cəmi altı metr hündürlüyündə. Nəhayət, üst meydançada Mərdukun hündürlüyü on beş metr olan məbədi tikilmişdi. Məbəd mavi kaşılı kərpiclərlə tikilmiş və qızıl vərəqələrlə üzlənmişdi. Qüllənin hündürlüyü oturacağın bir tərəfinin uzunluğuna – 90 metrə bərabər idi.

Heops piramidası öz forması ilə ölçüsünü gizlədir. Onun ölçüsü tədricən itir. Zikkuratın aydın forması isə gözü onun maili səthindən yayındırmağa qoymur, adamın nəzəri sanki sıçrayışlarla irəliləyir, tamaşaçı qüllənin nəhəngliyini duymaq məcburiyyəti qarşısında qalır. Zikkuratın üstündəki on beş metr hündürlüyündə olan məbəd 10 km məsafədən elə parlayır və elə əzəmətlidir ki, kasıb köçəri yəhudilər zikkuratı bəşər qüdrəti, zənginliyi və qürurunun ifadəsi hesab edirdilər. Bununla belə, onlar şəhərin anlaşılmaz dildə danışan və maldarlara nifrət edən zərif və varlı sakinlərini pisləyirdilər. Pisləyərkən isə onlar özləri kimi qəddar və kasıb olan allahlarının Babilistanı, onun simvolu hesab olunan Mərduk zikkuratını – qülləni dağıtmasını arzu edirdilər.

İnsan hər hansı bir şeyi çox istəyəndə – arzu olunanı mövcud olan kimi qəbul edir. Əvvələn, belə bir əfsanə yarandı ki, allah babilləri cəzalandıracaq. Ancaq Kirin qıymadığı, Kserksin dağıtdığı və İsgəndərin yerlə yeksan etdiyi qüllə ömrünü başa vuranda Babilistan qülləsinin məhvi haqdakı əfsanə Tövrata köçürüldü.

Babilistandakı zikkurat ölkənin başlıca müqəddəs ocağı idi. Onun ətrafındakı meydan həmişə adamla dolu olurdu. İbadət aşağıda, Herodotun yazdığına inansaq, Mərdukun iyirmi dörd ton ağırlığı olan qızıl heykəli yanında başlanırdı. Qülləyə dirənmiş üçbucaqlı daş pillələr düz əlli metr hündürlüyü olan üçüncü mərtəbəyə aparırdı. Orada zəvvarlar meydançadan-meydançaya keçərək lap yuxarı – mavi məbədin durduğu meydana qalxırdılar. Buradan ölkənin bir neçə kilometr torpağını aydınca görmək olurdu. Mavi məbədə kahinlərdən savayı heç kim daxil ola bilməzdi. Bura Mərdukun əbədi yuxuya getdiyi otaq idi. Onun taxtı və qızıl suyuna çəkilmiş kürsüsü də burada idi. Zikkurat meydanı böyük evlərlə əhatə olunmuşdu. Burada zəvvarlar yaşayırdılar. Dövlətin ən varlı adamları kahinlərin yaşadıqları evlər də burada idi. Bir az aralıda isə özünün əbədiliyinə və divarlarının sarsılmazlığına əmin olan milyon sakinli şəhər…

Babilistan qülləsini, daha doğrusu, onlardan birini mən görə bildim.

Bağdad yaxınlığındakı Ağar-Huf zikkuratı şoran torpaqlı düzənlikdə kəllə qənd kimi ucalır. Özünün ilkin formasını itirməsinə və küləklərin döyməsinə baxmayaraq o yenə də möhkəmdir. Külək və zaman hər şeydən çox onun dibini ovub – qüllə sap kimi uzanıb. Pilləkənlərlə qalxdıqca qüllənin divarından sallanan kərpiclər görünür. Kərpiclərin arasına qoyulmuş bitum və palma yarpaqları hələ indiyədək çürüməyib. Ağar-Huf zikkuratı Babilistandakı ziyarətgahlar içərisində nə ən böyüyü, nə ən ucası, nə də ən məşhurudur. Lakin bir neçə əsr əvvəl insanlar ibadət etmək üçün zirvəsində məbəd olan bu qülləli ehrama axışıb gələndə, o da özünün böyük qardaşı – bəşər qürurunun rəmzi olan Babilistan zikkuratı, Babilistan qülləsi kimi əzəmətli idi.

Bibl

Əlifba və kitab

Dünyada ən məşhur kitabın adı bu şəhərlə bağlıdır. Halbuki bunun kitaba heç bir dəxli yoxdur.

Bəşəriyyət tarixində ən böyük kəşflərdən birinin adı bu şəhərlə bağlıdır.

Bu şəhər yer üzündə ilk şəhərlərdən biridir.

Finikiya şəhərlərinin hökmdarları fironlara oxşamaq istəyirdilər. Bu heç də heyrətli deyil. Qədim dövrdə bir neçə əsr Qubl adı ilə tanınmış Bibl şəhəri Misirin əsarəti altında idi. Bu qədim ölkənin mədəniyyəti, adət və ənənələri Finikiya şəhərlərinə böyük təsir göstərirdi.

Misir ehramları böyüklükdə məqbərələr tikmək Bibl şahlarının qüvvəsi xaricində idi – şəhər zəngin olsa da, Misirdəki qədər qul, fironların dövləti qədər var-dövlət toplamaq mümkün deyildi. Buna görə də Qublun şahı Ahirəm misirlilərin adəti ilə basdırılsa da, bu o qədər cah-cəlallı və təmtəraqlı olmadı.

Qayada dərin quyu qazıldı. Quyunun dibi qəbir üçün yonuldu. Ora sarkofaq saldılar. Onun yanına bir çox zərzivər tökdülər ki, şah ölülərin arasında da layiqli yer tuta bilsin.

Daş sarkofaq dörd şir heykəlinin üstündə yerləşdirildi. Sarkofaqın divarında barelyef yonuldu: Ahirəm şah taxtda əyləşib, əlində Nil zanbağı və fincan tutur. Əlahəzrət şam edir. Əlində dəsmal tutan xidmətçi şahın qarşısında təzim edir, iki nəfər xidmətçi sinidə xörək gətirir, onların arxasında isə qurban gətirənlər düzülüblər.

Sarkofaqın üstündə belə bir yazı var: “Bu sarkofaqı Qublun şahı olan Ahirəmin oğlu Etbaal atası üçün düzəltdirdi. Qoy bu şah üçün əbədi sığınacaq olsun. Əgər hər hansı bir hökmdar, yaxud sərkərdə şəhərə hücum edib sarkofaqı açsa, qoy o öz dövlətindən məhrum olsun, tacını itirib Qubldan qorxaqcasına qaçsın. Qoy o nə burda, nə də əbədiyyətdə rahatlıq tapsın”.

Yazı – yazı kimidir. Belə hədələrə və nifrinlərə bir çox qədim hökmdarların qəbirlərində rast gəlmək olur. Ancaq onların heç nəyə köməyi dəymir. Digər şahların qəbirləri kimi, Ahirəmin də qəbrindən qiymətli olan hər şey oğurlandı. Soyğunçular yalnız sarkofaqı çıxara bilməmişlər. Tarixə düşmək üçün çox az şansı olan və heç bir şeyi ilə məşhur olmayan Ahirəm şah bu yazı olmasaydı unudulardı. Bu, bəşəriyyət tarixində ən vacib əhəmiyyəti olan bir kəşfin şahididir. Bu kəşf, bəlkə də təkərin kəşf olunmasına bərabərdir.

Üç min il bundan əvvəl Ahirəmin oğlu Etbaal atasının sarkofaqı üzərində hərflərlə beş sətir mətn yazdırır.

Məhz hərflərlə. Nə mixi yazılarla, nə də heroqliflərlə deyil, sonralar ən yaxşı yazı vasitəsi kimi bütün dünyanı fəth edən hərflərlə, ayrı-ayrı səsləri göstərən işarələrlə. Misir heroqlifləri və mixi yazılar artıq çoxdan unudulmuşdu. Alimlər onları bəzən uğurlu, bəzən uğursuz oxumaqla məşğuldurlar. Ancaq üç min il əvvəl Finikiyada, bəlkə də elə Qublun özündə kəşf olunmuş əlifba bizim lap uşaqlıqdan adət etdiyimiz məhz həmin yazı vasitəsidir.

Sonralar arxeoloqlar Finikiyada daha qədim hərfi yazılar tapmışlar. Qubl şahı Şafatabaalın yazısı yeni eradan əvvəl XIV əsrə aiddir. Abdo yazısı XV əsrə təsadüf edir. Qubl əlifbasında 22 hərf var idi. Bir neçə əsr sonra kabbalistlər 22 rəqəmini müdrikliyin təcəssümü kimi xoşbəxt rəqəmlər elan etdilər.

Finikiyalıların xidməti onların yalnız əlifbanı kəşf etmələrində deyildi. Onlar bu əlifbanı həm də bütün dünyaya yaydılar, qonşu xalqları və ilk növbədə qədim yunanları bu əlifba ilə tanış etdilər.

…Təxminən beş min il bundan əvvəl Qubl (onun əvvəllər necə adlandığı məlum deyil) şəhər oldu. Tunc əsri başlanırdı. Lap qədimdən dəniz sahillərində məskən salmış balıqçılar torpağı şumlamağı, filiz əritməyi və dənizi üzüb uzaq ölkələrə getmək üçün gəmi qayırmağı öyrəndilər. İki min il ərzində dəniz sahilində yaşamaq finikiyalıları qədim dünyanın ən yaxşı dənizçilərinə çevirdi. Onların hündür qövsvarı burunlu gəmiləri Misirin və İtaliyanın sahillərinə yan alırdılar.

Bizə məlum olan ən qədim Misir türbələrində Livan sidrinin kötüklərinə rast gəlmək olur – onu məhz buradan, Qubldan aparırdılar. Qublun ilk böyük məbədi də həmin bu dövrə aiddir. Doğrudur, o bizim ölçümüzə cavab vermir və möcüzə adlanmaq iddiasına düşməsə də, dünyada ilk daş məbədlərdən biridir.

Şəhər zənginləşir, kübarlar və tacirlər əmələ gəlirdi. Var-dövlət isə onun qorunmasını tələb edirdi. Odur ki, şəhərin ətrafında qalınlığı otuz metrə çatan nəhəng divarlar tikildi. İndi divarların qalıqlarına baxanda ağac kötüyünü xatırlayırsan: kötükdən ağacın həyat tarixini öyrənmək mümkün olduğu kimi, divar qalıqlarına əsasən şəhərin necə yaşadığını təsəvvür etmək olur. Min beş yüz il ərzində şəhər divarlarını altı dəfə təmir etmiş və yenidən tikmişlər.

Qublun zənginliyi (bu şəhərin adı bir neçə dəfə dəyişilmiş, ona gah Qubl, gah Qebal, gah da başqa adlar vermişlər) artdıqca ondan varlanmaq istəyən hərislər törənirdi. Bir çox əsrlər ərzində şəhər daha qüvvətli qonşuların əlində oyuncaq idi. Ona misirlilər yiyələnmiş, onu hiksoslar, xettlər, assurilər, iranlılar zəbt etmişlər. Müharibələr arasında şəhər rahatlıq və müstəqilliklə nəfəs alır, yenidən tikilir və finikiyalıların gəmiləri yenə də yağ, şərab, taxıl və taxta-şalbanla doldurulub dənizin o tayına üzürdü. Bu müstəqillik bəzən əsrlər boyu davam edirdi. Dəniz səfərindən qayıdan varlı tacirlər qəddar Reşef allahının şərəfinə məbəddə yeni daşlardan obelisk ucaltdırır və onum mehrabları qarşısında qurban verirdilər.

Yeni eradan əvvəl 1200 və 900-cü illər arasındakı dövrdə finikiyalıların rolu xüsusilə böyük olmuşdur. Onların qədim qüdrətli qonşuları olan misirlilər və xettlər zəifləmişdilər. Onlar artıq Aralıq dənizi sahillərinə yiyələnmək istəyən ciddi rəqiblər deyildilər. Bizim dövrümüzə qədər maraqlı bir sənəd gəlib çatmışdır. Sənəd 1066-cı ilə aiddir. Bu, allah Amonun müqəddəs qayığı üçün sidr almağa göndərilmiş Misir səfiri Un-Amunun hesabatıdır.

“Mən Qubl hökmdarının limanında iyirmi doqquz gün keçirdim, – deyə səfir firona yazdığı məktubda şikayətlənir. – O hər gün çaparları yanıma göndərirdi: “Mənim limanımdan rədd ol”. Nəhayət, şah bir qədər yumşalıb səfiri qəbul edir. O, yuxarı salonda arxası pəncərəyə tərəf otururdu. Böyük Suriya dənizinin dalğaları aşağıda qayalara çırpılırdı, – deyə səfir bu görüşü belə təsvir edirdi. “Mən, – deyə şah sözə başladı, – nə sənin, nə də səni buraya göndərənin quluyam. Əgər mən qışqırsam göylər çatlar”. Səfir etiraz etmək istədi ki, həm dəniz, həm də bütün Livan formal olaraq misirlilərə məxsusdur, lakin onun sözləri lazımi nəticə vermədi. Səfir, nəhayət, sidr ağacı ala bildi, lakin o bunun üçün beş yüz papirus topu, gəmi kəndiri, vəhşi heyvan dərisi və qab-qacaq verdi.

Dənizlər finikiyalılar üçün yaxşı öyrənilmiş yollar idi. Onlar bu yollarda çox nadir hallarda azardılar. Ən qədim və ən yaxşı keçilən yol – Qubl-Misir yolu idi. Başqa dəniz yolları onları Kipr, Rodos, Krit, Korsika və Siciliya adalarına aparırdı.

Finikiyaya taxıl və yağ Fələstindən gətirilir, ədviyyat və ətriyyat Hindistandan və Cənubi Ərəbistandan daşınırdı. Bu ölkələri Finikiya şəhərləri ilə karvan yolu birləşdirirdi. Qubl şəhərində, Finikiyanın digər limanları olan Tir və Sidonda xalq sənətkarlığının bəzi növləri inkişaf edirdi: metaldan düzəldilmiş fincanlar, al-qırmızı parçalar, qarağacdan və fil sümüyündən qayrılan mebellər bütün dünyada şöhrət qazanmışdı. O zamanlar Livanın sıx meşələri Qublu nəinki qiymətli sidrlə, həmçinin şam, küknar ağacları və gəmilər üçün qətranla da təmin edirdi. Finikiya şəhərləri böyüyüb varlandıqca finikiyalı tacirlərin əlindən daha çox mal gəlib-keçirdi. Tədricən onlar ticarətdə vasitəçi olur və Aralıq dənizi Finikiya dənizinə çevrilir, bir qədər sonra bu dəniz Yunan, lap sonralar isə Roma dənizi adlandı.

Dənizlə səfərə çıxarkən Qütb ulduzundan istifadə etməyi məhz finikiyalılar öyrənmişlər. Onlar başqa bürclərin olduğunu da bilirdilər. Finikiyalıların möhkəm sidr ağaclarından qayrılmış gəmiləri bizə Misir barelyeflərindən məlumdur. Gəmilər qövsvarı idi, burnu çox dik olurdu. İki sıra avarçəkən uzun, ağır avarları qaldırıb endirirdi. Külək əsəndə isə finikiyalılar gəminin yeganə dor ağacının böyük, dördkünc yelkənini açırdılar.

Sonralar nisbi sakitlik dövrü başa çatanda Finikiya gəmilərinin xarici görkəmi də dəyişdi. Assurilərin freskalarında, – sonralar onlar Biblin düşmənləri olmuş və onu fəth etmişlər, – bu gəmiləri başqa cür təsvir edirlər. Gəminin burnu artıq yuxarı qaldırılmayıb, əksinə, aşağı endirilib. Burun indi silah idi, toqquşma zamanı ondan taran üçün istifadə olunurdu.

Finikiyalıların ən böyük nailiyyəti, portuqaliyalılardan iki min il əvvəl Afrika ətrafına səyahətdir. Bu səfər Misir fironu Nexonun əmri ilə edilmişdi. Firon Nil çayının şərq qolunu Qırmızı dənizlə birləşdirən köhnə kanalı bərpa etdirmişdi. Finikiyalılar kanalı keçdikdən sonra Afrikanın sahili boyu cənuba doğru üzmüşlər. Payız düşəndə onlar quruya çıxıb taxıl səpmiş və məhsulu yığıb gəmi anbarlarına doldurmuş, səfəri yenidən davam etdirmişlər. Bu cür səfər etməklə finikiyalılar, müasir dillə desək, təsərrüfat uçotlu təşkilat idi. Nə aclıq, nə də yolun uzunluğu onlar üçün təhlükəli deyildi. Tələsmək də lazım deyildi. Daha bir il keçdi, finikiyalılar sahilə çıxıb yenidən əkinçilik etdilər. Yalnız üç il keçəndən sonra onlar Cəbəllütariq boğazından keçib Aralıq dənizinə qayıtdılar. Herodot bu səfər haqqında eşitmişdi, lakin deyilənlərə inanmamışdı. Bu da səbəbsiz deyildi. Budur, müdrik yunan yazır: “Geri qayıdanda onlar dedilər ki, (bəziləri buna inandı, mən isə yox) Liviyanın (Herodot Afrikanı belə adlandırırdı – İ. M.) ətrafında üzərkən günəş onların sağ tərəfində imiş”. Əlbəttə, cənub yarımkürəsində günəş sağ tərəfdən çıxır, Yerin müstəvi şəkildə olduğunu güman edən Herodot deyilənləri yalan hesab etmiş, halbuki finikiyalıların Afrikanın ətrafında birinci dəfə dolandığına bundan yaxşı dəlil tapmaq çətin idi.

Qublun bacarıqlı, işgüzar sakinləri və onların Finikiyanın digər şəhərlərindən olan həmvətənləri hara düşürdülərsə, tikinti ilə məşğul olurdular. Finikiyalılar hər yerə uyğunlaşır, özləri ilə yeni sənət, yeni bilik və dünyanı dərk etmək üçün yeni həvəs gətirirdilər. Onların ticarət məskənləri şəhərlərə çevrilir və Finikiya tacirlərinin düşərgələri-koloniyaları Aralıq dənizi boyu zəncir kimi uzanırdı. Egey və Adriatik dənizlərindəki Rodos, Kipr, Krit, Malta və Sardiniya adalarında böyük şəhərlər belə yaradıldı. Sonra onlar İspaniya və Tunisdə məskən saldılar. Bizim eradan səkkiz yüz il əvvəl Finikiyanın ən böyük və ən məşhur koloniyası Karfagenin əsası qoyuldu. Sonralar bu şəhər Böyük Romanın rəqibinə və düşməninə çevrildi.

Finikiyalılar Herakl sütunları arasından, yəni indiki Cəbəllütariq boğazından keçib Atlantik okeanına çıxırdılar. Heç kəs onların nə qədər uzaqlara üzdüklərini deyə bilməz. Hər halda inamla demək olar ki, onlar İngiltərənin sahillərinə çatır, buradan qurğuşun və qalay alırdılar. Karfagenlilər Azor adalarında da (orada çoxlu yunan və Roma sikkələri tapılıb) olurdular. Halbuki nə yunanların, nə də romalıların bu adalar haqqında təsəvvürü yox idi.

Qədim dünyanın ən zirək ticarətçiləri və ən yaxşı dənizçiləri olan finikiyalılar geri qayıdanda kiçik, lakin zəngin vətənlərində saraylar və məbədlər tikilirdi. Qublun məbədləri çox vaxt qəddar və qəzəbli allahların məskəni olurdu. Qurbanlar verilən yer olan daş mehrab məbədin ən əsas hissəsi idi. Mehrab müqəddəs obelisklərlə əhatə olunmuşdu. 1936-cı ildə Bibldə aparılan qazıntılar zamanı bir məbəd aşkara çıxarılıb. Onun da mehrabı belə obelisklərlə əhatə olunub. Obelisklərin sayı iyirmidən çoxdur və ən böyüyünün hündürlüyü üç metrə çatır: Finikiyalılar ağaclara da sitayiş etdikləri üçün məbədin ətrafında müqəddəs palıd və sidr ağacları əkilib. Bu adət hələ indiyədək müsəlmanlarda qalıb.

Məbədlərin altında geniş zirzəmilər olurdu. Burada çaxır, ədviyyat və ətriyyat saxlanılırdı. Məbədlərin qarşısında dayaz hovuzlar düzəldilirdi: ibadətdən əvvəl ayaqqabıları soyunmaq və ayaqları yumaq lazım idi. Finikiyalıların bu adəti sonradan başqa xalqlara keçmişdir.

Qublun ikinci çiçəklənmə dövrü ellinizm dövrünə təsadüf edir (Makedoniyalı İsgəndərin əsgərləri bu şəhəri Bibl adlandırırdılar). Bibl Adonisə və Astartaya (Venera) sitayişin mərkəzinə çevrilir. Hər il burada dini bayram keçirilirdi. Gözəl oğlan olan Adonis sevgilisi Astartanın xəbərdarlığına baxmayaraq, Livanın məşhur sidr ağacı meşəliyində ovçuluq edərkən onu vəhşi qaban öldürür. İlahə meşəliklərdə və dağlarda gəzərkən Adonisin ölümü üçün göz yaşı tökür. Nəhayət, ilahə gənci axirət dünyasından qaytarmağa müvəffəq olur. Həmin gün böyük qurbanlar verilirdi. Qısqanclıqdan qədim allahlar əzab çəkirdilər: onların məbədləri tənəzzül edirdi.

Deyirlər ki, Adonis və Astarta əfsanəsi xalis həqiqətdir. Hər il yaz fəslində Biblin yaxınlığından axan Adonis çayı al rəngə boyanır. Ətrafdakı təpəliklərin rəngi də Adonisin al qanına və lalə rənginə çalır. Bibldə bu məlum əfsanə konkret coğrafi xarakter daşıyır.