Adsız itin qayıdışı

скачать книгу бесплатно

– İstəmirəm

– Bəs nə olmaq istəyirsiniz? Axı hər bir insan böyüyəndə nəsə olmalıdır.

Orxan müəllimədən yaxa qurtarmaq istəyirdi. Ətrafa göz gəzdirdi və divardan asılmış balıq rəsmini gördü. Həvəssiz-həvəssiz müəlliməyə cavab verdi.

– Müəllimə, mən balıq olmaq istəyirəm

– Balıq?

– Hə, balıq

– Orxan bəy, balıqlar suda yaşayırlar. Biz insanlar isə quruda, torpaqda yaşayırıq.

– Mən balıq olmaq istəyirəm.

Müəllimə qeyri-adi uşaqları sevirdi, lakin Orxanın cavabı, uşağın balıq olmaq istəməsi onu çaşdırdı. Uşağın qeyri-adi olması yaxşı şeydir, daha bu qədər də yox.

– Yaxşı. Başa düşdüm. Ananıza deyərsiniz, sabah məktəbə gəlsin.

Həmin gün Orxan məktəbdən çıxıb evə getmədi. Bulvara tərəf üz tutdu. Heç nə ala bilməyəcəyi mağazaların qabağından keçdi. Bulvar məktəbdən bir kilometr aralıda yerləşirdi. Orxan sürahiyə söykənərək öpüşən, qucaqlaşan cütlüklərə əhəmiyyət vermədən çiynində çanta, bulvarda gəzdi. Sakit, nisbətən adamsız bir yer tapıb xeyli dənizə baxdı. Çantasından bulka çıxarıb qağayıları yemlədi. Ətrafa göz gəzdirdi. Sakitlik idi. Heç kim ona mane ola bilməyəcəkdi. Orxan məktəb çantasını asfaltın üstünə qoyub sürahinin üstünə çıxdı. Tərəddüd etmədən cəsarətlə özünü dənizə tulladı.

Şirin kökəyə bənzəyən günəşin qürub etməsi haqqında mənsur şeir

Kilsənin həyət qapısının önündə dilənçi oğlan oturmuşdu. Oğlan şalvarını dizinə qədər çırmalamışdı. Onun sağ ayağı eybəcər, taqətsiz, nazik idi, gündən qapqara qaralmışdı, üstünü sarı tük basmışdı. Cansız sol əli arıq dizində, sürtülmüş şalvarında hərəkətsiz dayanmışdı. Sağ əlində taxta fincan tutmuşdu. Fincanın dibində dəmir pullar vardı. Papaqsız idi. Çiynindən qalın kətan çanta asılmışdı. Əynindəki paltarı cırılıb, didilib cındıra dönmüşdü. Cındırın altında isə bir dəri, bir sümük qalmışdı. Bir də ki, hələ, hələ ki, döyünən bir ürək. Gözlərində üzüntülü, yalvarıcı ifadə, ayaqlarında yırtıq qaloşlar vardı. Qaloşlarına yapışmış palçıq qurumuşdu. Ətrafına sorulmuş limon tikələri, yumurta qabıqları, papiros kötükləri atılmışdı. Tükləri tökülmüş, gözləri taqətdən düşmüş qoca it başını qabaq əllərinin üstünə qoyub oğlanın yanında uzanmışdı. İtin qarşısında yekə bir sümük vardı. Lakin bu sümüyü gəmirməyə itdə hey qalmamışdı. Oğlan ağzından axan seliyə daraşan milçəklərə əhəmiyyət vermədən sakit səslə dini mahnı oxuyurdu. Onun oxuduğu mahnı qəlbimi dözülməz dərəcədə sızıldadırdı. Yaşlı bir kişi dilənçi oğlanın oxuduğu dini mahnıya qulaq asa-asa pırtlaşıq gur saçlı başını bulayırdı. Kilsənin ətrafına səpələnmiş müxtəlif rəngli atlar quyruqları ilə milçəkləri qovurdular. Atlardan bəziləri tüklü, toz basmış ayaqlarını aralı qoyaraq gözlərini yumur və mürgüləyirdi. Bəziləri isə darıxdıqlarından bir-birlərini qaşıyırdılar.

Hava sərinləşir, günəş qürub edir, kilsənin ətrafına tələbələr, qonaqlar, qızlar, müxtəlif təbəqələrə məxsus şəhər əhli toplaşırdı. Onların hamısı günəşin qürubunu görmək istəyirdilər. Bu əzəmətli mənzərə insanın qəlbində dua oxumaq həvəsi oyadırdı: Ey yeri-göyü yaradan Tanrı, biçarə bəndən bilərəkdən, ya bilməyərəkdən günah iş tutubsa, keç günahından.

Biz ehtiramla sakitcə dayanıb, gözəl günəşin üfüqlərin ənginliyinə enməsinə tamaşa etdik. Bənizlər qürub edən günəşin al şəfəqləri ilə nurlanmışdı. Qürub edən günəş şirin kökəyə bənzəyirdi. Əgər əlimdə imkanım olsaydı, şirin kökəyə oxşayan günəşin qırağından bir az dişləyib yeyərdim. Yanımda dayanmış qadının sifəti mənə tanış gəlirdi. Bu sifət mənə kimi xatırladır? Başımı aşağı salıb qəfil qadının sifətinə baxdım. Adətən, bu cür fənd bir adamı haradan tanıdığımı, kimə oxşatdığımı tez xatırlamaqda mənə kömək edirdi. Ancaq bu dəfə fənd işə yaramadı.

Musiqi tarixi

Elnarə adından xoşum gəlir. Hər şey bir tərəfə, sevdiyim ilk qızın adıdır. Arıq, uzun saçlı, sərçə kimi çevik bir qız idi. Deyirdin, indicə, bu dəqiqə havalanıb göyə qalxacaq. Uçub ağaca, dama, məftilə qonacaq. Onu görəndə utanırdım, həyəcanlanırdım. Yanaqlarım alışıb yanırdı. Elə bil, hər yanağıma bir köz parçası yapışıb qalmışdı. Başqa-başqa siniflərdə oxuyurduq. Onu görmək üçün dərsdən qaçmalı olurdum. Yolumu uzadırdım. Dərslərim qurtarsa da, evə getməyib məktəbin həyətində veyllənib Elnarənin dərsdən çıxmasını gözləyirdim. Gözləməkdən gözlərim, ayaqlarım yorulurdu, ürəyim yorulmurdu. Onun mənə qarşı münasibəti qaranlıq idi. Elnarənin məni sevdiyini, xoşu gəldiyini, ya da doladığını müəyyən etmək olmurdu. Sevgidə çoxlu mövhumat olur. Onun bütün hərəkətlərini öz xeyrimə yozurdum. Elnarə güldüyü zaman qız paltarı geyinmiş şeytana oxşayırdı. Heç bir igidin ürəyi bu gülüşün qarşısında tab gətirə bilməzdi. Saçı üzünə töküləndə saçını əli ilə arxaya daramazdı. Kəskin hərəkətlə başını silkələyib saçını geriyə atar və tellərinin hər biri öz yerini tutardı. Fikir verirdim ki, o, bu hərəkətindən xüsusi həzz alırdı. Mənim balaca ürəyim öz sakitliyini itirmişdi. Sevmək durduğun yerdə zibilə düşməkdir. Əzab çəkirdim. Bir qızın ürəyinə hansı vasitələrlə yol tapmaq haqqında heç bir təsəvvürüm yox idi. Bütün sevgililər kimi onu daha çox görmək istəyirdim. Təbiət məni qəfildən yaxalamışdı. Çaşmışdım. Duzu pomidor-xiyarın üstünə tökməli idim, pendiri duzlayırdım. Dovğanı çəngəllə içirdim. Davranışım anamın diqqətini cəlb etdi. Bir gün yemək yeyən zaman o soruşdu:

– Nə olub? Xəstələnib eləməmisən?

Sirrimi ondan gizlətmək istəmədim. Dedim, sevirəm. Anam soruşdu:

– Kimlərdəndir?

Dedim, filankəsin qızıdır. Anam dedi:

– Aralı dayan o qızdan. Onun bir anası var, həyasızın biridir. Bütün nəslimizi rayondan köçürər.

O vaxtlar böyüklər hər şeydən danışırdılar. Keçmişdə baş verənlərdən. Keçmiş toylardan, yaslardan, bayramlardan. Gələcəkdən, arzularından, qayğılarından, problemlərindən. Təkcə məhəbbət haqqında danışmazdılar. Deməli, sevməyiblər. Adamlar sevmədən üç, beş, altı, on, on iki övlad sahibi olurdular. Uşaqlar valideynlərindən soruşmazdılar, necə tanış olmusunuz, harada tanış olmusunuz. Bu kimi suallar heç kimin ağlına gəlməzdi. Böyüklər də necə tanış olmaqları haqqında danışmazdılar. Çünki onlar tanış olmamışdılar. Onları valideynləri, sadəcə, cütləşdirmişdilər. Ortada heç bir sevgi əhvalatı filan yox idi. Böyüklər tərəfindən cütləşdirilən oğlan və qız şüursuz canlılar kimi doğub törəyirdilər. Çox nadir hallarda kiminsə sevgi əhvalatı olurdu. Bu əhvalatlar da çox vaxt gülməli əhvalatlar kimi danışılırdı. Əsrlərlə adamlar belə yaşayıblar. Sevmədən. Sadəcə, cütləşərək. Bəlkə də buna görə şərqin sevgi dastanları, sevgi əfsanələri, sevgi poemaları həmişə mənə süni, saxta görünüb. Bu poemalarda heç bir konkretlik yoxdur. Bunları sevgi poemaları adlandırmaq böyük səhvdir, şərqin sevgi poemaları sadəcə poetik masturbasiyadır. Sevgi adlı bir hisslə adamlar bolşevik inqilabından sonra filmlər, əsərlər vasitəsiylə yavaş-yavaş tanış olmağa başlamışdılar. İnqilabdan əvvəl əhalinin cəmisi üç faizi oxuma-yazma bilirdi. Yazıb oxuya bilməyən adam necə məktub yazsın, hisslərini necə ifadə etsin?! Çox adam öz yaxın qohumlarıyla, xalaqızı, əmiqızı ilə ailə qururdu. Qız bir qapıdan çıxıb on metr aralıdakı qapıya gəlin köçürdü. İnqilabdan sonra qadınlar, qızlar işləməyə, oxumağa başladılar. Bunun nəticəsində müxtəlif bölgələrin adamları qaynayıb qarışdı. Yavaş-yavaş başqa bölgələrdən qız almaq, başqa bölgələrə ərə getmək ənənəsinin əsası qoyuldu. Bolşevik inqilabı nə qədər böyük dəyişikliyə səbəb olsa da, yenə də inkişafa mane olan adət-ənənələri tam silib yoxa çıxarmağa gücü çatmadı. Böyüklərin çoxu sevgidən, məhəbbətdən xəbərsiz bir halda cütləşərək oğul-uşaq sahibi olmuşdular. Ona görə də uşaqların, ya da yeniyetmələrin məhəbbəti yaşlılar tərəfindən möhkəm qınanılırdı. Uşaqların, yeniyetmələrin məhəbbətinə yaşlılar təhqiramiz, qısqanc münasibət göstərirdilər. Bax, beləcə də deyirdilər: «Dünən şalvarını batırırdı, bu gün qız sevir». Lağa qoyurdular. Dolayırdılar. Uşaqların, yeniyetmələrin məhəbbəti beşikdəcə boğulurdu. Onlar böyüklərin terroruna məruz qalırdılar. Qızlara nəzarət olunurdu. Bəzən döyürdülər. Evdən bayıra buraxmırdılar. Qızlar bir yerə gedəndə kimisə yanında aparmalı olurdular. Əgər evdə telefon vardısa, telefona yalnız kişi xeylaqları cavab verirdi. Qızların yalnız ən yaxın rəfiqələri və qadın qohumları ilə telefonda danışmasına icazə verilirdi. Əlbəttə, istisnalar var idi, lakin mən böyük çoxluq həyatı haqqında danışıram. Qızla telefonda danışmaq, gizlicə haradasa görüşmək çox az adama nəsib olurdu. Bir faktı yazım, mənzərə sizin üçün aydın olsun. Doxsan min adamın yaşadığı bir məkanda yalnız bir cütlük qoşa gəzirdi. Yalnız bir cütlük küçədə qoşa gəzməyə özlərində cəsarət tapa bilmişdilər. Qadının öz halalca ərinin qoluna girərək küçəylə addımlamaları adamlar üçün hədsiz dərəcədə maraqlı idi. Ər-arvadın küçədə qoşa gəzmələri nə qədər söz söhbətə səbəb olmuşdu…

Qəribə şeydir məhəbbət. Hərə məhəbbəti bir cür başa düşür. Məhəbbət hərəni bir cür hərəkətə sövq edir. Qız orta məktəbdən əlavə, həm də musiqi məktəbində fortepiano sinfində oxuyurdu. Beləliklə, Elnarəni daha çox görmək üçün mən də musiqi məktəbində oxumaq qərarına gəldim. Qərarım şöhrətpərəst anamı çox sevindirdi. Musiqi məktəbində oxumaq üçün anam əvvəllər məni çox dilə tutmalı olmuşdu. Ona görə ki, rayonun bir çox adlı-sanlı ailələrinin övladları o vaxt musiqi məktəbində oxuyurdular. Anam qısa müddətdə tanışlıq, qohumluq vasitələrindən, puldan, atamın təmiz nüfuzundan istifadə edərək sənədlərimi düzəltdi. Atam bölgənin ən məşhur ustalarından biri idi. Hər təbəqədən müxtəlif vəzifəli adamların atama işi düşürdü. Pula həris adam deyildi. Sifarişçilərin hansı təbəqədən olmasına məhəl qoymurdu. Əksinə, nisbətən kasıb adamların sifarişini daha tez yerinə yetirirdi. O vaxtlar ustalar işlədikləri evdə nahar edirdilər. Dədə-babadan qalma qayda belə idi. Ev sahibi evdə işləyən ustanı vaxtlı-vaxtında naharla, çayla təmin etməliydi. Atam dul qadının evində yemək yemirdi. Əgər ona eyni vaxta iki adam sifariş verirdisə, atam həmişə birinci köməksiz adamın sifarişini yerinə yetirirdi. Özü də daha ucuz qiymətə. Ümumiyyətlə, bizim nəsildə hərə bir cür istedadlı idi. Kiçik əmim təmir etdiyi elektrik motorlarına iki il zəmanət verirdi. Əmim ali təhsil ala bilməmişdi. Mənə elə gəlir əgər o, ali təhsil ala bilsəydi, bəlkə də güclü bir fizik ola bilərdi. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonlarında farmazon gənclər maşınlarına müxtəlif səslər çıxaran siqnallar qoyurdular. Bölgədə bütün farmazon gəncləri belə siqnallarla əmim təmin edirdi. Əmim yaxşı pul qazanırdı və qazandığı pulların çoxunu o vaxt təzə başlamış xalq hərəkatına xərcləyirdi. Bir dəfə mən mitinqdə iştirak edirdim. Tribunada elan etdilər ki, Əliyev filankəs, yəni əmim, xalq cəbhəsinin yaratdığı fonda filan qədər pul köçürüb. Mitinqdə iştirak edən adamlar əmimin bu addımını alqışladılar. Onların çoxu bilmirdi ki, yanlarında dayanmış bu balaca uşaq addımını alqışladıqları adamın doğmaca qardaşı oğludur. İllər ötdü, xalq hərəkatı biabırçı məğlubiyyətə uğradı. Hərəkatın lideri döyüş meydanından doğulduğu kəndə qaçdı. Minlərlə, on minlərlə adam pərt oldu. Ruhdan düşdü. Həyatdan küsdü. Xəstələndi. Xalq hərəkatının iştirakçıları fürsətcil, hər şeyi lağa qoyaraq dövrünün məsuliyyətindən yaxa qurtarmaq istəyən adamların gülüş hədəfinə çevrildilər. Əmimin də əsəbləri bərk pozuldu. Xəstələndi. İş qabiliyyətini tamam itirdi. Nəhayət, yataqxanada, balaca bir otaqda acınacaqlı bir vəziyyətdə, övladlarını da Allahın ümidinə buraxaraq öldü. O, xalq hərəkatına xərclədiyi pullarla ömrünün sonuna qədər normal yaşaya bilərdi. Xalq cəbhəsinə xərclədiyi pullarla o vaxt paytaxta on ədəd, on beş ədəd ev almaq olardı…

Ortancıl əmimin kiçik oğlu sovet maşınlarının üzərində müxtəlif eksperimentlər aparmağı sevirdi. O, bir maşının detalını açıb tamam başqa maşına bağlayırdı və düşünürdü ki, belə daha yaxşıdır. Zavoddakı mühəndisləri qanmazlıq-larına görə elə hey söyürdü. Əmimoğlu rayonun ən güclü motor ustalarından biri sayılırdı. O, möhkəm içirdi. Atam və əmim kimi heç də pula həris deyildi. Güclü motor ustası olmağına baxmayaraq, pul qazanmağı heç xoşlamırdı. O, yalnız özünə lazım olan qədər pul qazanırdı. Məsələn, əgər ona üç gün sonra toya getmək üçün təzə kostyum almaq lazımdırsa, tez bir nəfərin sifarişini yerinə yetirib kostyumun pulunu qazanırdı. Başqa cür onu heç nə, heç kim işləməyə məcbur edə bilməzdi. Adamlar maşınlarını təmir etdirmək üçün onu axtarırdılar, o isə öz balaca «ZAP»ısında, balaca bəzəkli maşınında bütün günü avaralanırdı. Müxtəlif hoqqalar çıxarırdı. Onun haqqında “Quqark” romanında xeyli yazmışam. Ortancıl əmimin böyük oğlu isə oradan-buradan, zibilxanalardan, emalatxanalardan yığdığı dəmir-dümürlə heç bir işə, heç nəyə yaramayan müxtəlif əcaib maşınlar, axmaq cihazlar düzəldirdi. Camaat ata tərəfdən nəslimizin nümayəndələrinə dəli kimi baxırdılar. Çünki bizim nəslin hər bir nümayəndəsinin özünəməxsus qəribəlikləri və dəlilikləri vardı. Ən əsası isə, çoxlu pul qazana biləcəkləri halda, onların pula etinasız yanaşmalarını adamlar əsla başa düşmürdülər. Adamlar bizim nəslin pula etinasız münasibət göstərməsini bağışlamırdılar. Ona görə də, dəli sözü bizim nəslin bir çox nümayəndəsinə çox asanlıqla yapışırdı.

Belə bir nəslin nümayəndəsi kimi, musiqi məktəbində qısa müddətdə ad çıxaracağıma anam bərk inanırdı. Anam inanırdı ki, mən qısa vaxt ərzində bir musiqiçi kimi öz istedadımı ortaya qoyacam. Sənədlərim düzəlmişdi. Qalırdı musiqi aləti seçmək. Anam tar sinfinə getməyimi istəyirdi. Çünki o vaxtlar ölkədə qırmızı gitara möhkəm dəbə minmişdi. Tar sinfini bitirənlər toylarda qırmızı gitarada ifa edərək çoxlu pul qazanırdılar. Tardan zəndeyi-zəhləm gedirdi. Həm də musiqi məktəbi «Ümid bağı» adlanan məhəllədə yerləşirdi. Həmin məhəllənin uşaqları musiqi məktəbinin şagirdlərinə qan uddururdular. Uşaqları yolda tutub döyür, paltarlarını cırır, ağ köynəklərini palçığa batırır, musiqi alətlərini əllərindən alıb sındırırdılar. Əgər tarı seçsəydim, hər gün aləti özümlə musiqi məktəbinə aparıb gətirməyə məcbur olacaqdım. Ümid məhəlləsinin uşaqları yolda qabağımı kəsib tarı əlimdən alıb sındıracaqdılar. Bu kimi səbəblər üzündən qarmon alətini seçməli oldum. Qarmon sinfinə gedənlər musiqi məktəbinə alət aparıb gətirməkdən azad olunmuşdular. Uşaqları məktəbdə qarmonla dövlət özü təmin edirdi. Bununla belə, evdə məşq etmək üçün anam mənə 80 manata «Kazan» markalı qəşəng bir qarmon aldı. 80 manat sovet zamanında bir adamın aylıq maaşı idi. Qarmonu musiqi alətləri mağazası müdirinin evindən ədəb-ərkanla, sürüyə-sürüyə şəxsən özüm evimizə gətirdim. Böyük tələbat olan musiqi alətlərini mağazanın müdiri mağazada deyil, evdə bir neçə qat baha qiymətə ən yaxın adamlara satırdı. Mağazada isə skripka, kontrabas kimi alətlər aylarla, illərlə dayanıb öz alıcısını gözləyirdi. Bu alətlər heç kimə lazım deyildi.

İlk sevgim məni musiqi məktəbinə qədəm basmağa məcbur etdi. Lap qısa zamanda şöhrətpərəst anamın ümidlərini alt-üst etdim. Anamı bərk əsəbiləşdirdim. Məlum oldu ki, məndə heç bir musiqi istedadı yox imiş. Qarmon müəllimim ana tərəfdən babamın çox yaxın dostunun oğlu idi. O, rayonun ən gənc və ən ədabaz müəllimlərindən biri sayılırdı. Yaşıl rəngdə təzə «Jiquli»si vardı. Müəllimim bu maşına bütün şagirdlərindən daha çox diqqət göstərirdi. Məktəbə girəndə və çıxanda maşının təkərlərini müxtəlif kremlərlə qaraldırdı. Onsuz da, tərtəmiz olan şüşələri həvəslə silirdi. Zövqlə geyinirdi, bahalı ətirlər vururdu. Ümumiyyətlə, musiqi məktəbində həm qadın, həm də kişi müəllimlər ətirdən gen-bol istifadə edirdilər. Məktəbdə müxtəlif ətir iyləri bir-birinə qarışırdı. Elə bil, hər bir müəllim başqa müəllimin vurduğu ətrin iyini öz ətrinin iyi ilə öldürməyə çalışırdı. Qıraqdan baxan deyərdi ki, onlar dünyaya yalnız ətir vurmaq üçün gəliblər. Müəllimim məktəbin ən çox ətir vuran müəllimlərindən biri idi. O çox vaxt dərsə gəlmirdi. Tipik rayon ədabazı olan müəllimim dostlarıyla orda-burda əylənirdi. Rəhbərlik tərəfindən edilən xəbərdarlıqlara əhəmiyyət vermirdi. Mən çox vaxt musiqi məktəbində avaralanıb sonra evə qayıdırdım. Dərsə gəldikdə isə o pəncərəni açıb siqaret çəkirdi. O vaxtlar çətinliklə tapılan və ədabaz adamların çəkdiyi qırmızı rəngli «Marlboro» qutusunu masanın üstünə atırdı. Sonra ev tapşırığını öyrənib-öyrənmədiyimi yoxlamadan mənə təzə ev tapşırığı verirdi. Bəzən qəflətən əsəbiləşir, dayandığım yerdə məni danlayır, məni tupoy adlandırırdı. Tez-tələsik qarmonda bir mahnı ifa edib təzədən siqaret çəkirdi. Yaxud başqa otağa gedib cavan müəllimlərdən birini özünə həmsöhbət seçirdi. Babamın dostuna etdiyi şikayətlər heç bir fayda vermirdi. Müəllimim mənə düz-əməlli dərs keçmirdi. Öz işinə laqeyd yanaşırdı. Onu daha çox öz əyləncəsi maraqlandırırdı. Beləliklə, məcbur qalıb məni başqa müəllimin sinfinə keçirdilər. Təzə müəllimim rayonun ən gözəl, ən yaraşıqlı və ən çox naz satan qadınlarından biri idi. Müəlliməm çoxlu ətir vururdu. O, məktəbə daxil olanda vurduğu ətrin iyi hər tərəfi bürüyürdü. Bu qadın da mənə düz əməlli dərs keçmədi. O, sinfə başqa bir müəlliməni dəvət edirdi. İki müəllimə paltar, ətir, bəzək-düzək haqqında söhbət edirdilər. Mən isə sakitcə oturub onlara qulaq asırdım. Onlar bəzən səslərini lap aşağı salırdılar. Rayonda baş verən hər bir hadisəni kimin kimə ərə getməsini, kimin kimdən boşanmasını, kimin kimi sevməsini dərindən müzakirə edirdilər. Beləliklə, müəlliməm sayəsində rayonda baş verən bir çox hadisələrdən xəbər tuturdum. Təmiz və səliqəli geyinməyim müəlliməmin çox xoşuna gəlirdi. Bir dəfə sinfə başqa bir müəllimə girdi. Məni göstərərək dedi:

– Bunu iki dəqiqəlik mənə verə bilərsən?

Müəlliməm mənalı-mənalı dedi:

– Hara istəyirsən, götür apar. Ha ha ha…

Müəllimə məni başqa bir sinif otağına apardı. Otaqda köhnə pianonun yanında açıq-aşkar həyəcan keçirən dörd şagird dayanmışdı. Onların hamısı boğaza qədər zığa, palçığa batmışdılar. Çəkmələrinin rəngi palçıqdan görünmürdü. Onsuz da, qırış-qırış olan şalvarlarını palçıq daha da bərbad vəziyyətə salmışdı. Onlar, deyəsən, yolda süpürləşmişdilər, ya da palçıqlı yolda qaçmışdılar. Çünki palçıq ləkələri paltolarını belə yaman günə qoymuşdu. Müəllimə məni uşaqlara göstərib bərk qışqırdı:

– Baxın, belə geyinmək lazımdır. Görürsünüz, necə səliqəli geyinib? Bir özünüzə baxın. Nə gündəsiniz?! Bu nə gündür belə? Sizə evdən belə buraxıblar? Sizin kimi uşaqdan otuzun saxlayaram. Bura məktəbdir, yoxsa ferma? Bu viddə- fasonda məktəbə gəlməzlər. Başqa müəllimlərin uşaqları məktəbə çiçək kimi təmiz gəlirlər, mənimkiləri, elə bil, meşədən buraxıblar. Bu nə gündür? Niyə təmiz geyinmirsiz, söz soruşuram, siz məktəbə gəlmisiniz, yoxsa fermaya?

Uşaqlar sakitcə dayanmışdılar. Onlardan biri uzaq qohumum idi. Onların sakitcə dayanmaqları müəlliməni daha da əsəbiləşdirdi. Müəllimə onlara yaxınlaşıb birinin qulağını bərk dartdı. Birinin saçını yoldu. Başqasının sifətinə iki-üç şillə vurdu. Sonra da uşaqları sinifdən qovdu. Dedi ki, kim məktəbə pinti geyinib gəlsə, ona dərs keçməyəcək. Qapıçıya da tapşıracaq ki, pinti geyinən uşaqları məktəbə buraxmasın. Dərsə pinti geyinib gələn şagirdlərə qarşı sərt tədbirlərin görülməsi üçün məktəbin direktorunun adına ərizə yazacaq. Müəllimə uşaqları danlayanda mən özümü pis hiss edirdim. Müəllimə uşaqları döyməyə başlayanda özümü lap pis hiss etdim. Müəllimə arıq, solğun sifətli gözəl bir qadın idi. Belə bir qadının uşaq döyməsi mənə qəribə gəlirdi. Küçədə adam onu görsəydi, heç zaman ağlına gəlməzdi ki, belə gözəl bir qadın uşaq döyə bilər. Onun məni pinti geyinən uşaqlara nümunə göstərməsi heç ürəyimcə deyildi. Proses bitəndən sonra müəllimə məni gətirib öz müəlliməmə təhvil verdi. Sifətinin ifadəsi dəyişdi və heç nə olmamış kimi, bir az da qeybət etdilər. Bir həftə keçmədi ki, məktəbdə təzə qayda qoyuldu. Qaydaya görə məktəb binasından içəri girənlər ayaqqabılarını dəyişməliydilər. Müdirin nümayəndəsi özü qapıda durmuşdu. Qara, domba, sulu gözləri vardı. Piy basmış peysəri arxadan, köynəyinin boyunluğundan sallanırdı. Əl barmaqları bişmiş sosiskaya oxşayırdı. O, uşaqları gəldikcə dəhlizdə toplayır və eyni sözləri təkrar edirdi: «Məktəb – mədəniyyət ocağıdır. Onu qorumalıyıq. Təmiz saxlamalıyıq. Bura ferma deyil. Evinizdən çust gətirməlisiniz. Məktəbə zığlı, palçıqlı ayaqqabılarla girmək olmaz».

Doğrudan da, yağış yağanda bütün məktəbi palçıq bürüyürdü. Divarlarda, hətta partaların üstündə belə palçıq görmək olurdu. Yaşlı xadimə isə deyinə-deyinə, uşaqları qarğıya-qarğıya bütün günü məktəbi palçıqdan təmizləyirdi. Beş-altı dikbaş şagirddən savayı hamı yeni qaydaya əməl etməli oldu. Müdirin işə qarışmasıyla o beş-altı dikbaş şagirdin də müqaviməti qırıldı. Beləliklə xadimənin işi xeyli yüngülləşdi.

Fürsət düşmüşkən, bir az da məktəbin qapıçısı haqqında yazmaq istərdim. Musiqi məktəbində oxumayan, lakin məktəbin binasına girib avaralanmaq, sevdikləri qızı yaxından görmək istəyən çoxlu uşaqlar vardı. Bu avaralar musiqi məktəbinin binasına yaxınlaşanda qapıçı döyüşə hazır bir vəziyyətdə qapının ağzında dayanıb uşaqları binaya buraxmırdı. Qapıçının başı uşaq vaxtı yastılanmışdı, sonradan da bütün ömrü boyu düzəlməmişdi, elə o cür də qalmışdı. Başı yastılananda gələcəyin qapıçısı, çox güman, kepkalıymış. Kepka xəmir kimi ömürlük başına yapışmışdı. Hər halda onu başıaçıq görən olmamışdı. Ətəkləri aralı duran kürkünün tək bircə aşağı düyməsini düymələyirdi. Qalan düymələr qırılıb çoxdan tökülmüşdü. Düymə yeri isə çoxdan genəlmişdi. Ona görə bu yeganə düymə bir balaca sərt hərəkət edən kimi açılırdı. Qapıçı musiqi məktəbinin qapısı ağzında taburetin üstündə otururdu. Düymələri açılmış kürkünün ətəkləri quş qanadları kimi ayaqlarının üstündən, yan tərəflərdən torpağa qədər sallanırdı. Üzü sapsarı idi. Qara saqqalı elə bil sapsarı maskaya yapışdırılmışdı. Yağışlı havada təzə çəkmə geyinmiş şagird görəndə əsəbiləşirdi. Mütləq belə bir sual verirdi:

– Təzə çəkmələri zay edəcəksən, köhnə ayaqqabın yoxdur?

Sonra bir konfetin kağızını soyub saqqalı və bığı arasında deşik kimi görünən ağzına aparırdı. Saqqalına həmişə hörümçək toru yapışırdı. O, gopçu idi. Biz onun uydurma-larını xoşlayırdıq. O, hər gün nə isə yeni bir şey uydururdu. Bəzən oğlan uşaqlarını başına yığıb qızların ürəyini necə ələ almaq haqqında məsləhətlər verirdi. Qapıçı direktorun tapşırıqlarını çox həvəslə yerinə yetirirdi və musiqi məktəbini böyük bacarıqla avara uşaqlardan qoruyurdu. Avaralar musiqi məktəbindən əlli metr kənarda dayanıb qapıçıya söz atırdılar, dillərini çıxarırdılar, müxtəlif hərəkətlər edib onu cinləndirərdilər. Qapıçı bu avara uşaqlar haqqında deyərdi:

– Uşaq deyillər, meymun sürüsüdürlər. Belə uşaqları tutub türmələrə göndərmək lazımdır.

Müəlliməm mənə dərs keçmək əvəzinə müxtəlif işlərlə məşğul olurdu. Ayağını ayağının üstünə aşırıb dırnaqlarına lak çəkirdi. Güzgüdə sifətinə baxıb müxtəlif vəziyyətlərdə gülümsəyirdi və hansı cür gülümsəməyin ona daha çox yaraşdığını müəyyən etməyə çalışırdı. Ona yazılmış məktubları sinifdə oxuyurdu. Mən də sakitcə oturub ona baxırdım. Müəlliməm özünün məftunedici qüvvəsini kişilərin qəlbində sınaqdan keçirməyi həyat tərzinə çevirmişdi. Buna baxmayaraq yorulmadan tənhalığından şikayətlənirdi. Dərdlərini, problemlərini məndən gizlətmirdi. İnsan dərdini, sevincini kiminləsə bölüşmək ehtiyacı duyanda qarşısındakı adamın statusu, yaşı, həyatdakı mövqeyi onu az maraqlandırır. Olarmı, olmazmı, bu haqda düşünmür. Ürəyi dolu olanın ağzını kilid də saxlaya bilməz. Bəzən müəlliməm qarmonu götürüb ovqatına uyğun olaraq bir mahnı ifa edirdi. İfa etdiyi mahnının özündən daha çox, onun uzun dırnaqlarının qarmonun dillərinə toxunuşundan yaranan səsdən həzz alırdım. Sonralar artıq formalaşmış bədənlə, beyinlə “Min bir gecə” nağıllarını oxuyarkən mütləq müəlliməmi xatırlayırdım. Qədimlərdə şərqdə kənizlər musiqi alətində ifa etməyi, oxumağı bacarırdılar. Adamın kaş belə bir arvadı olaydı. Özünü Harun ər-Rəşid kimi hiss edərdi. Ürəyin istəyəndə qarmonda bir mahnı çalaydı. Dərdini-qəmini dağıdaydı. Lap qoy haqqında hansı şayiələr gəzirsə, gəzsin.

Musiqi məktəbi yerləşən bina inqilabdan əvvəl varlı bir bəyin evi olmuşdu. Rayonda üç dənə belə ev vardı. Üçü də eynən bir-birinə oxşayırdı. Bolşeviklər bəyi güllələmiş, var-dövlətini əlindən almışdılar, bütün nəslini isə Qazaxıstana sürgün etmişdilər. Onun evlərini isə məktəbə, uşaq bağçasına, uşaq poliklinikasına çevirmişdilər. Müharibə zamanı bu evlərdən birinin yaxınlığına mərmi düşdü. Ətrafdakı bütün evlər dağılsa da, bu köhnə bina öz yerində möhkəm dayandı. Deyilənə görə, bu binaları tikən zaman ustalar yumurta sarısından istifadə etmişdilər. Musiqi məktəbinin çox cansıxıcı mühiti vardı. Burda uşaq qəlbini cəlb etmək üçün azacıq da olsa, təşəbbüs göstərilmirdi. Burda heç kəs fikirləşmirdi ki, bu dünyada uşaqların rəğbət bəslədiyi və rəğbət bəsləmədiyi şeylər var. Payız aylarında səhərdən fasiləsiz yağan yağışın şırıltıları rütubətli sinif otaqlarından gələn musiqi səslərinə qarışırdı. Məktəbin birinci mərtəbəsinin dəhlizinə iri başlı iki quş rəsmi çəkilmişdi. Quşlardan birinin başı solub bozarmış, o birinin isə ayaqları və qarnının bir hissəsi ovulub tökülmüşdü. Deyilənə görə, bu quş rəsmlərini tavana ikinci dünya müharibəsində əsir düşmüş bir alman çəkib. Müəllimlər dərslərə ciddi fikir vermirdilər. Şagirdlərə çox etinasız yanaşırdılar. Qadın müəllimlər daha çox paltarlarını nümayiş etdirmək üçün musiqi məktəbinə gəlib gedirdilər. Kişi müəllimlər toylarda çoxlu pul qazanırdılar, amma onlar həm də musiqi məktəbinə gəlib getməyə, xala-xətrin qalmasın uşaqlara dərs deməyə məcbur idilər. Çünki sovet dövründə hər kəs mütləq haradasa işləməli, hansısa dövlət idarəsindən maaş almalı idi. İşləməyən adamı əgər hökumət nümayəndələri istəsəydi, avaralığa görə tutub içəri basa bilərdilər. Məsələn, mənim atam usta idi. Evlərdə işləyirdi. Çoxlu pul qazanırdı. Bununla belə, hökumətdən maaş almaq üçün atam həm də çörək zavodunda işləmək məcburiyyətində qalmışdı. Üç gündən bir zavoda işə gedirdi. Ustalardan bəziləri yanğınsöndürmə idarəsindən, bəziləri də çaxır zavodundan maaş alırdı. Sovet dövrünün belə qəribəlikləri vardı.

Oğlan uşaqlarını musiqi məktəbinə qoymaqda valideynlər yalnız bir məqsəd güdürdülər. Uşaqlar hansısa bir alətdə ifa etməyi tez-tələsik öyrənsinlər və toylara gedərək çoxlu pul qazansınlar. Rayonun varlı, adlı-sanlı ailələrindən olan qızlar musiqi məktəbində oxuyurdular. Başqa valideynlər də varlı ailələri yamsılayaraq qız övladlarını gətirib musiqi məktəbinə qoymuşdular. Qız şagirdlər pianoda hər şeydən əvvəl “Çalıquşu” adlı bir türk filmindən məşhurlaşan musiqini ifa etməyi öyrənirdilər. Qayda belə idi. Piano çox çətinliklə tapılırdı. Məsələn, bacıma piano almaq üçün anam xeyli əziyyət çəkməli olmuşdu. Bacım üçün pianonu 850 manata almışdıq. Yeri gəlmişkən, bacımı musiqi məktəbinə qoymaqla anam da varlı ailələri yamsılamışdı. Bir sözlə, musiqi məktəbinə gəlib-gedən müəllimlərin və şagirdlərin ürəyində həqiqi musiqi sevgisindən savayı hər şey vardı. Burda şagirdləri və müəllimləri həqiqi musiqi sevgisi deyil, tamam ayrı məqsədlər, paltarlarını və özlərini göstərmək, ətirlərinin bahalığını nümayiş etdirmək, pul qazanmaq istəkləri birləşdirirdi. Müəllimlər çox savadsız idilər. Onların çoxu heç on məşhur bəstəkarın adını sadalaya bilməzdilər. Musiqi məktəbinin müəllimləri geyim, davranış, savad baxımından orta məktəbin müəllimlərindən çox fərqlənirdilər. Orta məktəb müəllimləri çox asketik, sadə həyat yaşayırdılar. Onlar əsl sovet müəllimləri idilər. Musiqi məktəbinin müəllimlərini isə, elə bil, kapitalist ölkələrindən gətirmişdilər. Kişi müəllimlərinin hamısının maşını vardı. Bahalı, sovet dövründə çətin tapılan paltarlar geyinərdilər, bahalı ətirlər vurardılar “Marlboro” siqareti çəkirdilər. Orta məktəbin müəllimləri isə məktəbə piyada gəlib gedirdilər. Ətir vurmurdular. Sadə geyinirdilər. Musiqi məktəbinin müəllimləri müəllim sənətinin, müəllim sözünün məsuliyyətini dərk etmirdilər…

Lakin bu məktəbdə bir müəllim var idi ki, bütün başqa müəllimlərdən hər mənada yaxşı tərəfdən seçilirdi. Bu, paytaxtdan öyrətmək, qurmaq, yaratmaq yanğısıyla əyalətə gəlmiş cavan bir müəllim idi. Onun bədən quruluşu sual işarəsinə oxşayırdı. Sinəsi batıq olduğuna görə, ortadan əyri görünürdü. Uzun, nazik boynuna başı, elə bil, ağırlıq edirdi. Başı həmişə bir az sinəsinə doğru əyilmiş vəziyyətdə olurdu. O, daima sadə qara kostyum, qara ayaqqabı, ağ köynək geyinər, nazik uzun qalstuk taxardı. Musiqi tarixindən dərs deyərdi. Onun sinfinə girəndə tamam başqa aləmə düşürdüm. Onun otağı öz səliqə-sahmanı ilə başqa müəllimlərin otaqlarından kəskin seçilirdi. Masaların üstünə ağ örtük salınmışdı. Bu ağ örtükləri yalnız öz övladını çox sevən, övladıyla fəxr edən ana belə təmiz yuya bilərdi. Pəncərələrin önünə müxtəlif dibçək gülləri qoyulmuşdu. Sinfin yuxarı başında şkaf vardı və şkafda yan-yana musiqi tarixinə aid kitablar düzülmüşdü. Divarlara isə böyük və dahi bəstəkarların portretləri vurulmuşdu. Parikli bəstəkarların portretlərinə baxanda qəribə hisslər keçirirdim. Bu kişilərin, böyük bəstəkarların əcaib görünüşü məndə maraq oyadardı. Sözün düzü bu vaxta qədər hələ də o kişilərin niyə başlarına parik qoymalarını anlaya bilmirəm. Onların görünüşü indinin özündə də mənə qəribə gəlir. Musiqi tarixi dərsinə musiqi məktəbinin şagirdləri o qədər də maraq göstərmirdilər. Musiqi tarixi dərsi həm şagirdlərə, həm də şagirdlərin valideynlərinə gərəksiz görünürdü. Bu laqeydlik müəllimi əsəbiləşdirsə də, o ruhdan düşmürdü. Hər cür vasitələrdən istifadə edərək cavan müəllim şagirdlərdə öz fənninə qarşı maraq oyatmağa çalışırdı. Onun çox bilikli olub-olmadığın deyə bilmərəm, lakin o daima öz biliyini göstərirdi. İstəyirdi ki, başqaları da bilikli olsun. Bildiklərini şagirdlərə öyrətmək, başqalarına ötürmək ona çox xoş gəlirdi. O, hər bir münasib fürsətdən istifadə edərək şagirdlərin beyninə nə isə zəruri bir şey yerləşdirməyə cəhd edirdi. Hər dəfə dərs qurtaranda deyirdi ki, savadsız yaşamaq qeyri-mümkündür. Bu gənc müəllim səmimi olaraq bizdən adam düzəltməyi arzulayırdı. Dərs başlamazdan əvvəl o koridorda avaralanan uşaqlardan bir neçəsini tutub sinfə gətirməkdən ötrü əbəs yerə şirin dilini işə salmalı olurdu. Onun cəhdləri heç bir nəticə vermirdi. Hətta musiqi məktəbinin direktoru da musiqi tarixi fənninə ciddi yanaşmırdı. Bu münasibət hər kəsə sirayət edirdi. Müəllim bəstəkarların həyatından çox həvəslə danışırdı. Ona diqqətlə qulaq asmamaq, sadəcə, mümkün deyildi. O, dərslərə ciddi hazırlaşırdı. Bəstəkarların həyatından danışanda mən başımı qaldırıb parikli kişiyə baxırdım və öz-özümə düşünürdüm: “Doğurdanmı, bütün bu işləri bu parikli, görkəmi qəribə kişi etmişdir?” Sağlığında uğur qazana bilməyən bəstəkarların həyatından danışdıqda isə səsi titrəyir, sifəti tamam dəyişirdi. Müəllimin nə qədər əziyyət çəkdiyini yalnız öz həssaslığımla hiss edə bilirdim. Musiqi tarixi dərsindən həmişə əla qiymətlər alırdım. Bu əla qiymətlər anamı bir qram da sevindirmirdi. Getdikcə musiqi məktəbinə marağımı tamam itirirdim. Yalnız həftədə iki dəfə böyük həvəslə, maraqla musiqi tarixi dərsində iştirak edirdim. Anamın danlaqları, öyüd-nəsihəti heç bir nəticə vermirdi. Bu danlaqlar məni bezdirirdi. Uşaq kitabxanası musiqi məktəbindən daha çox məni özünə cəlb etməyə başlamışdı. Həftədə bir dəfə, bəzən iki dəfə dərsdən sonra uşaq kitabxanasına gedirdim. Kitabxananın aurası, səliqə-sahmanı, kitabxanada hökm sürən ciddi intizam, sakitlik çox xoşuma gəlirdi. Lap çoxdan kitabxanada çalışan ağ saçlı, yaşlı, işinə məsuliyyətlə yanaşan bir qadın kitabxanada ciddi nizam-intizam, səliqə-sahman yaratmışdı. Burda oxumaq, öyrənmək istəyən uşaqlar üçün hər cür şərait vardı. Bu aura rayondakı bütün binalardakı auradan çox fərqlənirdi. Hər iki-üç gedişdən bir kitabları təhvil alan kitabxanaçı qadın bizdən kitabın nədən bəhs etdiyini, məzmununu soruşurdu. Kitabın məzmununu danışa bilməyən, kitabı oxumayan adama bir daha kitab vermirdilər. Yadımdadır, bir dəfə qardaşım özündən çıxaraq nəsə qalın, şəkilsiz, öz səviyyəsinə uyğun olmayan çətin bir kitab götürmüşdü. Nə qədər əlləşsə də, kitabı axıra qədər oxuya bilmədi. O, kitabxanadakı qadının kitabın nədən bəhs etdiyini soruşacağından və suala cavab verə bilməyəcəyindən qorxurdu. Mən isə öz şıltaqlığımla onu daha çox qorxudurdum. Deyirdim ki, kitabxanadakı qadına sənin kitabı axıra qədər oxumadığını xəbər verəcəm. O yalvarır və məndən xahiş edirdi ki, bu haqda qadına heç nə deməyim. Mən isə qəddarlıq nümayiş etdirərək onunla məzələnirdim. Nəhayət, o, özünü saxlaya bilməyib hönkürərək ağladı və mən öz hərəkətimə görə dəhşətli dərəcədə peşmanlıq hissi duydum. Bu hərəkətimi bu vaxta qədər özümə bağışlaya bilmirəm. Həyatda etdiyim ən pis hərəkətlərdən biri sayıram.

Orta məktəbdə dərslər bitəndən sonra şagirdlərin hərəsi bir işlə məşğul olurdu. Böyük sinfin oğlan uşaqları sürücülük məktəbinə maşın sürməyi öyrənməyə, qızlar isə müxtəlif dərnəklərə, kurslara, bəziləri musiqi məktəbinə, oğlanlardan bəziləri də pionerlər evinə şahmat, dama oynamağa, şeypur, baraban çalmağa gedirdilər. Bəziləri orta məktəbdə qalıb dövlətin verdiyi pulsuz yeməkləri yeyərək müəllimin nəzarəti altında sabahkı dərsə hazırlaşırdılar. Böyük çoxluq isə heç hara getmirdi, valideynləri onları həyətdə işlədir, ya da inək, qoyun otarmağa göndərirdilər. Bəziləri isə ümumiyyətlə heç bir işlə məşğul olmurdular, avaralanırdılar. Mən isə kitabxanaya gedən uşaqlara qoşulmuşdum. Ayda bir dəfə kitabxanada müxtəlif mövzularda tədbirlər keçirilirdi. Kitabxananın daimi üzvləri vətən, çörək, ana, zəhmət, sülh haqqında şeirlər deyirdilər. Balaca uşaq hekayələri oxuyurdular. Müxtəlif uşaq hekayələrini səhnələşdirirdilər. Burda baş verənlər musiqi məktəbində baş verənlərdən mənə daha maraqlı gəlirdi. Çünki kitabxanaya gələn uşaqların, kitabxanada işləyən qadınların davranışı ruhuma daha yaxın idi. Beləliklə, musiqi məktəbinə marağım tamam itdi. Anam nə qədər zəhləmi töksə də, musiqi məktəbinə getməkdən qəti imtina etdim. Bununla da, həyatımda daima təkrarlanan bir ənənənin əsasını qoymuş oldum. Heç bir təhsil ocağında axıra qədər oxuya, heç bir yerdə axıra qədər duruş gətirə bilmədim. Oxuduğum bütün yerləri yarımçıq qoydum. Bunun yalnız bir səbəbi vardı – mənim azadlığım. Bütün həyatım boyu hər bir işin ən pis nəticəsi haqqında düşünmüşəm. Bu, hər zaman məni çətinliklərdən xilas edib. Yekə-yekə oğlanların, yekə-yekə kişilərin rütbə, vəzifə, direktor, müdir qarşısında əyildiyini, sındığını, yaltaqlandığını gördükdə onların yerinə xəcalət çəkmişəm. Məni hər hansı hərəkətimə görə məktəbdən, universitetdən qovmaqla hədələyəndə öz özümə düşünmüşəm: “Cəhənnəmə qovsunlar, dünyanın axırı deyil ki”. Özümü daima taleyimə tapşırmışam. Demişəm ki, qoy taleyim məni hara istəyir, aparsın. Nə vaxt bürokratik əngəllərlə rastlaşmışamsa, dözməyə səbrim çatmayıb, nə qədər acı nəticəsi ola biləcəyindən qorxmayaraq, etdiyim əməlin sonunu düşünməyərək darıxdığım, sıxıldığım, boğulduğum yerləri tərk etmişəm.

O ki qaldı ilk sevgimə, bir dəfə Elnarəyə məktub yazmaq qərarına gəldim. Ürəyimdən keçənləri utanmadan, qorxub-çəkinmədən uzaqdan-uzağa qıza bildirmək üçün bir vasitə tapılmasına sevindim. Hər şeydən əvvəl, ona bildirmək istəyirdim ki, o necə gözəldir. Onun analoqu olmayan gözəlliyi var. O, təkcə məktəbin deyil, regionun bütün qız-larından gözəldir. Bildirmək istəyirdim ki, məndən ötrü ona baxmaqdan şirin heç nə ola bilməz bu dünyada. Məhəbbət barədə məktub yazmaq necə də çətinmiş! Demək istədiklərin yox, tamam başqa şeylər alınır. Axı ürəkdə baş verən təlatümləri bir parça kağıza necə sığışdırasan? Neçə dəfə cəhd etdim, alınmadı. Bir xeyli əlavələr edərək, bir çox cümlələri dəyişdirərək, öz vəziyyətimə uyğunlaşdıraraq standart sevgi məktublarından istifadə etməli oldum. Xəttim pis idi deyə məktubun yazılmasını xətti gözəl olan bir sinif yoldaşımdan xahiş etdim. O vaxtlar hər sinifdə bu kimi işlərlə məşğul olan bir adam olurdu. Mən məktubun məzmununu söylədim, o, dediklərimi öz bəlağətli, əttökən əlavələri ilə gözəl xətlə vərəqə köçürdü. Onun əttökən əlavələrindən heç cürə yaxa qurtara bilmədim. Bu cür bəlağətli sözlərin məktub üçün vacib olduğunu qətiyyətlə sübuta yetirməyə çalışırdı. Bu işdə xeyli təcrübə toplayaraq püxtələşmişdi. İstəməsəm də, axırda razılaşmalı oldum. Nəticədə başı-ayağı bilinməyən, əcaib, nə demək istədiyim anlaşılmayan bir sevgi məktubu ortaya çıxdı. İndi qarşıda daha bir böyük problem vardı. Hər şey məktubun qıza necə, hansı yolla çatdırılacağından asılıydı. Başqalarının yanında qızın məndən məktub qəbul etməyəcəyini anlayırdım. Qızlar çox vaxt sevgi məktubu aldıqda hamının gözü qarşısında nümayişkaranə surətdə gözəl sözlər yazılmış məktubu cırıb parça-parça edib yerə, ayaqlar altına səpələyirdilər. Özü də məktubları elə hikkəylə, forsla cırıb parça-parça edirdilər ki, axırda hər vərəq parçası siçan başı boyda olurdu. Məni də böyük ehtimalla belə bir aqibət gözləyirdi. Bu cür münasibətə dözə bilməzdim. Bu da cəhənnəm, məndə ona yaxınlaşmağa bəs edəcək qədər cəsarət haradandır? Qıza nə qədər yaxınlaşırdımsa, bir o qədər həyəcanım artırdı. Mənə elə gəlirdi ki, bütün dünya əhli pəncərələrdən, qapılardan boylanaraq bizi izləyir, necə görüşəcəyimizi, qıza nə deyəcəyimi hamı səbirsizliklə gözləyir. Sevdiyin adamla üz-üzə gəlmək necə də dəhşətliymiş! Məktubu bir həftə döş cibimdə gəzdirdim. Elə bil, orda, döş cibimdə gözəgörünməz od yanırdı. Vərəqi bir paketə yerləşdirib tanış bir qız vasitəsi ilə Elnarəyə göndərdim. Dərsdə oturmuşdum. Qapı döyüldü. Elnarəgilin yaşlı sinif rəhbəri otağa daxil oldu. Biz ayağa qalxdıq. Elnarəgilin sinif rəhbəri bizim sinif rəhbərimizə yazdığım məktubu verib, “bunu sizin sinifdən bir oğlan bizim sinifdəki bir qıza yazıb” dedi. Bizim sinfin rəhbəri Elnarəgilin sinif rəhbərinə, “narahat olmayın, məşğul olacam”, dedi. O vaxtlar müəllimlər məktəbdə uşaqları bərk döyürdülər. Müəllimin böyük nüfuzu vardı. Hər bir məclisdə müəllimi yuxarı başda oturdurdular. Biz küçədə müəllimi gördükdə qaçıb gizlənirdik. Gizlənə bilmədikdə isə bolşevik heykəli kimi dimdik dayanırdıq. Ən dilli şagirdlər küçədə müəllim gördükdə birtəhər “salam, müəllim” deyə bilirdilər. Ümumiyyətlə, məktəbdən kənar yerdə şagirdin müəllimin gözünə görünməsi qəbahət sayılırdı. Xüsusən, toy və yas mərasimlərində. Müəllimi toyda və ya yasda gördükdə gizlənirdik, bir də müəllim məclisi tərk edəndən sonra üzə çıxırdıq. Məktəbdə müəllim uşaqları döydükdə evdə heç bir şikayət etmək olmurdu. “Müəllim boş yerə adam döyməz”, deyib, bir partiya da evdə tutub bizi çırpırdılar. Bir sözlə, müəllimdən heç hara şikayət etmək mümkün deyildi. Belə bir şey heç ağlımıza da gəlmirdi. Bizim sinif rəhbərimiz rayonun ən nüfuzlu və ən sərt müəllimlərindən biri idi. Saqqız çeynəyən şagird gördükdə möhkəm əsəbiləşirdi. Kimin ağzında saqqız tuturdusa, həmin şagirdə qarşı çox qəddar cəza verirdi. Bayramlarda şagirdlərdən heç bir hədiyyə almırdı. Hədiyyə olaraq yalnız kitab qəbul edirdi. Aldığı hədiyyə kitabları öz növbəsində məktəbin kitabxanasına hədiyyə edirdi. Məktəbdə vəzifəli şəxslərin övladları da oxuyurdu. Sinif rəhbərimiz, həmçinin digər idealist müəllimlər adamların vəzifəsinə məhəl qoymadıqlarını göstərməyə çalışaraq onların övladlarına qarşı xüsusilə sərt rəftar edirdilər. Müəllimimiz çox təmiz geyinirdi. Yağışlı-palçıqlı payız günlərində onun çəkmələri, şalvarı tərtəmiz olurdu. Biz şagirdlər palçıqlı yollarla müəllimin belə təmiz çəkmələrdə məktəbə necə gəlməsini əsla başa düşə bilmirdik. Sonradan öyrəndik ki, müəllim hamıdan əvvəl məktəbə gəlib özünü məktəbdə müəllimlər otağında qaydaya salırmış. Yalandan deyə bilmərəm ki, o dövrlər bütün müəllimlər işlərinə ciddi yanaşırdılar. Lakin hər məktəbdə müəllim adının məsuliyyətini dərk edən beş-altı hörmətli, ağır xasiyyətli, zəhmli müəllim olurdu. Belə müəllimlərdən hər bir şagird çəkinirdi. Əgər bu müəllim yaşlıdırsa və şagirdin valideynlərinə də bir vaxtlar dərs demiş olurdusa, o zaman belə müəllimlər sərhədsiz səlahiyyətlər qazanırdılar. Çünki valideynlərin özləri də illər keçməsinə baxmayaraq öz keçmiş müəllimlərindən çəkinirdilər. Məsələn, bizim məktəbdə valideynlərimə, əmilərimə, böyük əmimin uşaqlarına dərs demiş yaşlı müəllimlər vardı. Bəzən bu müəllimlər onların məktəbdəki, dərslərdəki davranışlarından, hərəkətlərindən danışırdılar. Bu söhbətləri eşidərkən böyüklərin bir vaxtlar belində çanta məktəbə getməsini, indi mənim əzbərlədiyim şeirləri əzbərləməsini, müəllimlər tərəfindən döyülməsini, dərsdən qaçmalarını təsəvvür etmək mənə qəribə gəlirdi.

Məktəbdə hökm sürən ciddi abı-havaya baxmayaraq yumşaq, həlim müəllimlərə də rast gəlinirdi. Adətən, bu müəllimlər rəsm, nəğmə və əmək müəllimləri olurdular. Şagirdlər fürsətdən istifadə edib bütün axmaq hərəkətlərini bu yumşaq müəllimlərin dərsində həyata keçirirdilər. Səs-küy, toz-duman sinfi başına götürürdü. Belə müəllimlərin dərsində elə olurdu ki, başqa ciddi müəllimlər sakitliyi bərpa edirdilər. Müəllim nüfuzunun aşağı düşməsi, şagirdlərin müəllimə qarşı ədəbsiz hərəkətləri ciddi müəllimlərə pis təsir göstərirdi. Amma ciddi müəllimlər yumşaq müəllimlərin dərsində asayişi çox incə bir siyasətlə bərpa edərdilər. Guya nəsə soruşurmuş kimi özünü göstərib qapını açıb qəfildən sinfə daxil olurdular. Ən nadinc şagirdlərdən bir-ikisinin yaxasından yapışıb müəllimlər otağına aparıb orda şillələyirdilər. Bir hadisə heç yadımdan çıxmaz. Bizim nəğmə müəllimimiz yumşaq, şagirdə əl qaldırmayan müəllimlərdən idi. Uşaqlar onun dərsində səs saldıqda, ya nəsə şagirdə yaraşmayan hərəkət etdikdə deyərdi, “Sizi qınamıram, qılınc müsəlmansınız. Sizlə başqa cür danışmaq lazımdır, mən də uşaq döyməyi bacarmıram…” Ümumiyyətlə, bu ifadəni, “qılınc müsəlmanı” sözünü məktəbdə müəllimlərin dilindən tez-tez eşidirdim. Mənası da bu idi ki, biz müsəlmanlığı öz xoşumuzla deyil, qılınc gücünə qəbul etmişik. Ona görə də bizim adamlara sözlə heç nəyi başa salmaq olmur, onlara gərək döyə-döyə, söyə-söyə nəsə başa salasan. Döyülməsə, uşaqlar dərs oxumazlar, qaydalara riayət etməzlər.

Uşaqlar nəğmə müəlliminin dərsində yazı taxtasına nəsə axmaq bir söz yazmışdılar. Müəllim sinfə girib birtəhər uşaqları yerlərində oturda bildi. Çox çətinliklə sakitliyi bərpa etdi. Yazı taxtasındakı sözü görəndə duruxdu. Bir neçə şagirdə ayağa qalxıb taxtadan sözü silməyi tapşırdı. Şagirdlərdən heç biri, həmçinin də qızlar ayağa qalxmadı. Hərə bir söz dedi. Hərə bir bəhanə gətirdi. Bu açıq-aşkar qudurğanlıq, vəziyyətdən sui-istifadə etmək idi. Nəğmə müəllimimizin oğlu çətinliklə yeriyirdi. Xəstə idi. Ayaqları tutulurdu. Oğul atasının məktəbdəki vəziyyətindən, şagirdlərin onu saymamasından, başına oyun açmalarından əziyyət çəkirdi. Amma nə edə bilərdi, özü də atası kimi yumşaq, sakit, başıaşağı, heç kimə pisliyi dəyməyən bir insan idi. Əgər qoluzorlu biri olsaydı, uşaqlar heç olmasa oğlundan qorxub ataya bir az hörmət edərdilər. Dayımla dostluq edirdi. Hərdən nənəmgilə gəlirdi. Cavan yaşda ağır xəstəliyə düçar olması nənəmin ürəyini ağrıdırdı. Müəllim məni bir nümunəvi şagird kimi tanıyırdı. Həm də dayımla oğlunun dostluq etməsindən xəbəri vardı. Arxada oturmuşdum. Adımı, familiyamı çəkib yazı taxtasındakı sözü silməyimi xahiş etdi. Lakin elə iyrənc və murdar hərəkətə yol verdim ki, bu hərəkətim bu günə qədər məni incitməkdədir. Yaş üstünə yaş gəldikcə, zaman ötdükcə bu hərəkətim mənə daha çox əziyyət və əzab verməkdədir. Heç cürə bu hərəkətimə haqq qazandıra bilmirəm. Hətta uşaq olduğum o vaxtlar bir çox şeyləri qanmamağım da heç cür karıma gəlmir. Mən onun axırıncı gümanı idim. Lakin mən də ümumi abı-havaya uyaraq yazı taxtasındakı sözü silməkdən imtina etdim. Bu hərəkətim açıq-aşkar onu sarsıtdı. Yaxşı ki, sinif rəhbərimiz on dəqiqəlik, sinif jurnalı lazımdır, bəhanəsiylə sinfə daxil oldu. Bayaq sinifdə toz-duman qaldıran, partaların üstündə oynayan uşaqlar cücəyə döndülər. Sinif rəhbərimiz yazı taxtasındakı sözü gördü. Üç-dörd şagirdi müəllimlər otağına aparıb döydü. Bir neçə şagirdə isə sabah valideyni ilə məktəbə gəlməyi tapşırdı. Bir balaca bundan təsəlli ala bilirəm.

Məktəbimizin həyət darvazasının üstündə bir rəsm çəkilmişdi. Rəsmdə iki oğlan uşağı özlərini şax tutub təntənəli bir əda ilə əllərində iri gül dibçəyi aparırdı. Əyalət rəssamının çəkdiyi bu rəsmdə güllərin sıx şaxələri onların üzünü demək olar ki, tamam örtmüşdü. Buna görə də uşaqlar yolu görmək üçün istər-istəməz başlarını dik tutmuşdular. Rəsmdə təsvir olunan şagirdlər bizə heç oxşamırdılar. Nə geyimləri, nə də üz quruluşları… Hər il sentyabr ayında biz məktəbə gələndə bu rəsmi təzələnmiş görürdük. Bir-iki aydan sonra darvazanın üstünə çəkilmiş rəsm əsəri bərbad günə düşürdü. Bu cür təşviqedici, tərbiyəvi rəsmlər, plakatlar, şüarlar, məktəbin, elmin, savadın vacibliyi, müqəddəsliyi haqqında müxtəlif şəxsiyyətlərin sözləri yazılmış lövhələr hər məktəbdə vardı. Kim idi bu sözlərə əməl edən, kim idi bu sözlərdən təsirlənən?! Uşaqlar fürsət düşən kimi məktəbdə partaları, pəncərə şüşələrini, laboratoriyada cihazları sındırır, dərsin pozulması üçün qıfılın açar yerinə kağız soxurdular, divarlara vurulmuş böyük şəxsiyyətlərin portretlərinə bığ-saqqal çəkir, kitabların vərəqlərini cırıb qələmlə qaralayırdılar. Tualetin divarlarına ədəbsiz rəsmlər çəkib söyüşlər yazırdılar. Özü də bütün bu pis əməlləri elə həvəslə edirdilər ki, elə bil, buna görə maaş alırdılar… Müəllimlərin tualeti ayrı idi. Müəllimlər tənəffüsdə şagirdlərin gözü qarşısında tualetə girmirdilər. Yalnız dərs başlananda, şagirdlər siniflərə dolanda tualetə gedirdilər… Məktəbdə az qala hər beş şagirddən birinin ləqəbi vardı. Bu ləqəblər daha çox filmlərdən, xüsusən, hind və fransız filmlərindən götürülürdü. Şagirdlərin, uşaqların, yeniyetmələrin həyatından bəhs edən tərbiyəvi filmlər uşaqlara təsir etmirdi. Bu filmlərə sadəcə baxırdılar. Bu filmlərdəki şagirdlərin həyatı, hərəkətləri bizim real həyatımızdan çox uzaq idi. Pioner qalstukunu bizim şagirdlər öz aralarında it xaltası adlandırırdılar. Filmlər, bədii əsərlər, müəllimlər heç cürə şagirdlərdə pioner qalstukuna qarşı hörmət hissi oyada bilmirdilər. Şagirdlər məktəbdən çıxan kimi qalstuku açıb ciblərinə soxurdular. Çox vaxt qalstuku ütüləmək yaddan çıxırdı. Əzik-üzük qalstukda məktəbə gəlirdilər. Bəzi ucqar kəndlərdə şagirdlər, ümumiyyətlə, pioner qalstuku vurmurdular. Uşaqlar pioner qalstuku vurmamaq üçün min bəhanə uydururdular. 20 yanvar hadisəsindən sonra uşaqların canı pioner qalstuku vurmaqdan qurtardı. Həyətdə tonqal qalayıb pioner qalstuklarını yandırdılar. Pioner qalstuklarını yandırmaq üçün elə böyük tonqal qalamışdılar ki, orda yekə bir öküzü qızartmaq olardı. Uşaqlar çox pinti geyinirdilər. Qulaqları, əlləri kirin-pasın içində, köynəkləri, şalvarları, qalstukları əzik-üzük olurdu. Valideynlər öz övladlarının təmizliyinə fikir vermirdilər. Valideynləri məktəbə çağırırdılar və müəllimlər valideynlərə tapşırırdılar ki, övladlarını məktəbə təmiz göndərsinlər, xeyri olmurdu. Ona görə də təmiz və səliqəli geyinən şagirdlərə bütün müəllimlər hörmət bəsləyirdilər. Təmiz və səliqəli geyinən şagirdlər müəllimlərin mütləq hörmətini qazanırdı…

Şagirdlər nə qədər döyülsələr də, söyülsələr də, danlansalar da, heç nə onlara təsir etmirdi. Əksinə, daha da sırtıqlaşırdılar. Hər sinifdə 25-30 şagirddən yalnız beş-altısı dərsə diqqət göstərirdi. Onuncu sinifdə isə dərs oxuyan şagirdlərin sayı birə-ikiyə enirdi. Qalanları məktəbə elə-belə avaralanmağa gəlirdilər. Çünki oxumaq məcburi idi. Uşaqlar açıq-aşkar məktəbə, oxumağa nifrət edirdilər. Dərsin pozulması üçün hər cür əmələ əl atırdılar. Yadımdadır, ədəbiyyat kitabımızda bir hekayə vardı. Co adlı bir zənci uşaqdan bəhs edirdi. Conun zənci olması xüsusi olaraq vurğulanırdı. Çünki sovet hökuməti Amerikadakı, qərb ölkələrindəki irqçiliyi, sinfi bərabərsizliyi ifşa edirdi. Co çəkməçi idi. Oxumaq istəyirdi, ailəsi kasıb olduğuna görə oxuya bilmirdi. Conun kitabları, məktəb çantası, məktəbə geyinməyə paltarı yox idi. O, hər gün səhər məktəbə gedən uşaqlara həsədlə baxırdı. Bu hekayəni ədəbiyyat dərsliyinə ona görə salmışdılar ki, biz məktəbin qədrini bilək, bizə oxumaq üçün hər cür şərait yaratmış sovet hökumətinə minnətdarlığımızı bildirək. Hekayə isə bizə əks təsir göstərirdi. Uşaqlar Conun paxıllığını çəkirdilər. Bunu açıqca müəllimə deyirdilər. Deyirdilər ki, kaş biz də Co kimi çəkməçi olaydıq, məktəbə getməyəydik. Müəllim isə uşaqları başa salmaq istəyirdi: “Uşaqlar, sovet hökuməti sizə belə böyük, işıqlı məktəb tikib. Sizə pulsuz kitablar verir. Kapitalist ölkələrində hər uşaq oxuya bilmir. Yeməyiniz var, paltarınız var, kitabınız var, məktəb düz evinizin yaxınlığında… Bəs niyə oxumursunuz?” Sonra müəllim özünün necə çətinliklə oxumasından danışırdı. Deyirdi ki, o vaxtlar on-on beş kəndin balaca bir məktəbi varmış. Məktəbə getmək üçün qarda-çovğunda, soyuqda hər gün iyirmi kilometr məsafə qət edirmiş. On kilometr məktəbə, on kilometr də məktəbdən evə. Kitab da çox az imiş. Hər sinfə bir kitab verirmişlər. Bütün sinif bir kitabın başına yığışıb dərsini hazırlayırmış. Müəllim də çox az imiş. Bir müəllim bir neçə fəndən dərs deyirmiş. Müəllimlər müharibədə ölmüşdülər… Müəllim özünün necə çətinliklə oxumasından danışırdı, danışırdı, lakin onun tərbiyəvi söhbətləri uşaqlara bir qram da təsir etmirdi. Uşaqlar onun danışdıqlarını heç təsəvvür belə edə bilmirdilər. Uşaqlar deyirdilər:

– Müəllim, biz oxumaq istəmirik.

Müəllim onları qorxutmaq üçün deyirdi:

– Əgər oxumasanız, süpürgəçi olacaqsınız.

Qızlardan biri bu cür tərbiyəvi söhbətin sonunda müəllimə sual vermişdi:

– Əgər hamı oxusa, bəs küçələri kim süpürəcək?

Müəllim deyirdi:

– İstəyirsən süpürgəçi ol, istəyirsən fəhlə, istəyirsən də sürücü, yenə də adam savadlı olmalıdır. Savadsız adam indiki zəmanədə heç kimə lazım deyil. Vaxt gələcək, mənim indi nə dediyimi başa düşəcəksiniz. Onda da gec olacaq…

Kimə deyirsən bu sözləri?! Zəng vurulanda uşaqlar dəli kimi həyətə tökülüşürdülər. Elə bil, onlar sinifdən deyil, həbsxana kamerasından bayıra çıxırdılar. Böyük sinfin uşaqları kiçik sinfin uşaqlarını dalaşdırırdılar. Birisi öz balaca qardaşını başqasının balaca qardaşı, birisi isə də öz məhəllə uşağını başqa məhəllənin uşağı ilə dalaşdırırdı. Mən həmişə dava-dalaşdan qaçırdım. Nə qədər təhrik etsələr də, nə qədər qızışdırsalar da, davalardan uzaq dayanırdım. Amma bir dəfə heç cürə davadan yaxa qurtara bilmədim. Rəqibim məktəbin ən qorxaq uşaqlarından biri idi. Onu hamı ləqəbiylə çağırırdı, hamı ona “dovşan” deyirdi. İndi özünüz bu uşağın necə qorxaq olduğunu təsəvvürünüzə gətirin. Bu iki rəqibin üz-üzə gələrkən nə kimi hislər keçirdiyini, qoy, oxucu özü təyin etsin. Böyük sinfin uşaqları bizi “məktəbin arxası” deyilən yerdə dalaşdırdılar. Bütün axmaq və pis hərəkətlər bu yerdə baş verirdi. Burda siqaret çəkirdilər, kart oynayırdılar, dalaşırdılar… Necə oldusa, rəqibimin, dovşanın sifətinə bir yumuruq vurdum. Onun burnunun qanı ağ məktəbli köynəyinin üstünə axdı. Bu, deyəsən, mənim həyatda tökdüyüm ilk qan idi…

… Sinif rəhbərimiz Elnarəyə yazdığım məktubu bir az oxuyub masanın üstünə atdı. Əvvəlcə məktubdakı xəttin müəllifini tapmaq lazım idi. Hər sinifdə gözəl xətlə məktub yazan bir-iki adam olurdu. Həmişə məktubun həqiqi müəllifindən əvvəl xəttatı cəzalandırırdılar. Müəllim “Hamı dəftərini çıxarıb qarşısına qoysun!” əmrini verdi. Bütün şagirdlər əmri yerinə yetirdi. Hamı dəftərini açıb qarşısına qoydu. Dərsin pozulduğu artıq bəlli idi. Kimi buna görə sevinirdi. Kimi günahlı-günahsız döyüləcəyindən qorxaraq həyəcan keçirirdi. Müəllim bir-bir dəftərlərə baxdı. Xəttin sahibini, cinayətkarı asanlıqla tapdı. Onun qulağından tutub yazı taxtasının önünə çıxartdı. Cinayət törətmiş xəttat yazı taxtasının önündə dayanıb öz cəzasını gözləyirdi. O, boyca bizim hamımızdan hündür olsa da, döyülməkdən bərk qorxurdu. Müəllim ən qatı cinayətkarları cəzalandırmaq üçün şkafda saxladığı cəza alətini çıxartdı. Burularaq bir-birinə dolaş-dırılmış məftillə sinif rəhbərimiz qatı cinayətlər törətmiş (qapı-pəncərə sındırmış, açar yerinə kağız doldurmuş, sevgi məktubu yazmış, divardakı portretə bığ-saqqal əlavə etmiş, daha mülayim müəllimin sinfində dərsi pozmuş) şagirdləri döyürdü. Elnarəyə yazılan məktubdakı xəttin sahibini də müəllim bu məftillə döydü. Müəllim məftili onun belinə, qollarına, ayaqlarına vurduqda o qışqırır və bir daha heç kimə məktub yazmayacağına and içirdi. Döyülən şagirdlərin səsləri sinif otağından çıxıb koridora yayılırdı. Amma heç kim, heç bir müəllim bu səslərə fikir vermirdi. Hər kəs şagirdlərin döyülməyini təbii qarşılayırdı. Məktəbin direktoru belə, şagirdlərin döyüldüyünü gördükdə heç bir reaksiya vermirdi. Çünki direktor özü də darıxanda şagirdləri bərk döyürdü. Bütün müəllimlər, bütün valideynlər, hətta şagirdlərin özləri də, hər kəs düşünürdü ki, başqa cür uşaqları tərbiyə etmək mümkün deyil. Hətta uşaqlar məktəbi bitirdikdə öz döyülməklərini şirin bir xatirə kimi xatırlayır və müəllimə qarşı heç bir qəzəb duymurdular. Əksinə, onları döyən müəllimləri daha da çox sevirdilər.

Müəllim xəttin sahibini döyərkən danışmağı da unutmurdu:

– Sən qudurmusan, başqasına məktub yazırsan? Sən dərsini güclə oxuyursan, hələ bir başqasına məktub da yazırsan? Qudurmusan sən, sevgi məktubu yazırsan ? Qudurmusan?

Müəllim xəttin sahibini lazımı qədər döyüb sonra məni, məktubun həqiqi müəllifini yazı taxtasının önünə dəvət etdi. Qorxa-qorxa yazı taxtasının önünə çıxdım. Müəllim bir müddət üzümə baxıb susdu. O, məni heç döyməmişdi. Xətrimi çox istəyirdi. Yaxşı oxuduğuma görə məni başqa şagirdlərdən seçirdi. Məktubu masanın üstündən götürüb bir az sakitcə oxudu. Üzümə baxdı. O, məni döyməli idi, amma, deyəsən, vurmağa əli qalxmırdı. Bununla belə, o, yorğun-yorğun mənə yaxınlaşıb üzümə soldan sağa möhkəm bir şillə vurdu. Zərbənin təsirindən partanın üstünə yıxıldım və qabaqda oturan iki qız qorxaraq bərk qışqırdılar. Bununla belə, müəllim zəhləsi getdiyi, daima narazı olduğu şagirdlərdən bir-ikisini də müxtəlif bəhanələrlə döydü. Uzun bir monoloq söyləyib hələ sevməyin bizim üçün tez olduğunu başa saldı. Dedi ki, kim sevgi məktubu yazsa, onu götürüb üçüncü mərtəbədən aşağı atacaq. Sonra zəng vuruldu və biz koridora çıxdıq.

Bizim müəllimin yaxşı təcrübəsi vardı. O, uşaqlarla çox sərt rəftar edirdi. Onun sinfində, klassik dillə desəm, uçan milçəyin vızıltısı eşidilirdi. Hətta ən qatı cinayətkar şagirdlər belə onu gördükdə özlərini yığışdırırdılar. Lakin müəllim qış tətilindən sonra onuncu sinfin şagirdləri ilə yavaş-yavaş dostlaşırdı. Artıq məktəbdən uzaqlaşmağa hazırlaşan şagirdlərlə zarafatlaşırdı. Sübut edirdi ki, bu vaxta qədər şagirdlərlə sərt davranmağı, şagirdləri döyməyi xoş niyyətdən doğurmuş. Bu təcrübəli müəllim məktəbi bitirən hər bir şagirdin qəlbində xoş xatirələrlə özünə yer etməyi bacarırdı. Hadisə baş verən günü bizim sinifdən sonra müəllimin yuxarı sinfə dərsi vardı. Bayaq bizi döyən müəllim onuncu sinfin şagirdlərinə Elnarəyə yazdığım sevgi məktubumu oxumuşdu. Həmin sinifdə çoxlu gözəl qızlar vardı. Elə bil, qəsdən qəşəng qızları bir sinfə yığmışdılar. Onlar həm də yaxşı və təmiz geyinirdilər. Böyük tənəffüsdə heç nədən xəbərsiz halda bufetə getdiyim zaman bir dəstə qız mənə yaxınlaşdı. “Seymur sənsən?” soruşdular. Dedim, mənəm. Bu zaman qızlar qışqırışdılar və gülüşdülər. Biri yanağımı dartdı. Biri başımı sığalladı. Nə baş verdiyini anlamırdım. Biri bufetdən mənə kojik və kakao aldı. Məktubda nə yazdığım yadımdan çıxıb, amma görünür ki, yaxşı məktub yazmışdım. Qızları da balaca bir uşağın belə qaynar məktub yazması heyrətləndirmişdi. Bu vaxta qədər heç kimin fikir vermədiyi bir uşaq məktəbin ən maraqlı sevgi məktubunu yazmışdı. Görünür, hətta o uzaq illərdə belə ədəbiyyat öz işini görmüşdü. Bufetə gedəndə, məktəbin həyətinə çıxanda yuxarı sinfin qəşəng qızları başıma yığışırdı. Mütləq birisi mənə nəsə hədiyyə edirdi. Şokolad, konfet, ya peçenye. Bufetdə onlar məni gördükdə mütləq ya kakaoya, ya da kojikə, biskvitə qonaq edirdilər. Yanağımı dartaraq məktubda yazdığım cümlələrdən bir-ikisini aktrisa kimi təkrar edirdilər, sonra gülüşürdülər, sonra araya sakitlik çökürdü və onlar mat-mat üzümə baxırdılar. Elə bil, balaca bir uşağın elə məktub, elə cümlələr yazmasına inanmırdılar. Sonra yenə də onlardan biri müəllifi olduğum məktubdakı cümlələrdən birini təkrar edirdi. Onlar gülüşürdülər. Bir tərəfdən, böyük qızlarla dostlaşmağım, onların mənə qayğı göstərməsi xoş idi. Digər tərəfdən, məktubumdan başqalarının xəbər tutması məni qəzəbləndirirdi. Elnarədən zəndeyi-zəhləm getdi. Mədəsində yara olan adam qızardılmış ətdən necə uzaqlaşırsa, mən də Elnarədən elə uzaqlaşdım. Buna baxmayaraq, ilk sevgim sayəsində mən musiqi məktəbinə getdim. Nəticədə, dahi bəstəkarların, ümumiyyətlə, dahilərin həyatına maraq göstərməyə başladım. Bu xatirələr uzun illər boyu ürəyimin dərinliklərində itib qalmışdı. Partlayışdan gicəllənən balıqlar suyun üzərinə çıxan kimi, birdən-birə üzə çıxdılar.

Azad ev

Onların evində hər bir uşağın arzusunda olduğu azadlıq havası vardı. Bizi də o evə çəkən bu azadlıq havası idi. Kim nə vaxt, harada istəyirdi, yatırdı. Kim nə vaxt istəyirdi, yeyirdi. Onlar daha çox kartof soyutması, kartof qızartması, kartof püresi, qayğanaq, soyutma yumurta, yayda qarpız-yemiş, pomidor-xiyar, pendir, qışda borş, xəmir yeməkləri yeyirdilər. Bibim evdə səliqə-sahmana fikir verən qadınlardan deyildi. Həmişə evin ortasında çoxlu kirli, əzik-üzük paltarlar tökülüb qalırdı. Əşyaların üstündə bir qarış toz olurdu. Masanın üstündə çörək qırıntıları, qəzet parçaları, konserv qutuları bir-birinə qarışırdı. Baxan oldu-olmadı, televizor daima işləyirdi. Üstəlik, radioda da diktor nəsə qırıldadırdı. Evdə hökm sürən pintilik heç kimi bir qram da narahat etmirdi. Əksinə, bu evi təmiz təsəvvür etmək mümkün deyildi. Deyəsən, pintilik bu evə yaraşırdı. Evdə çoxlu siçanlar vardı və evin sakinləri siçanlarla səmimi bir dostluq havası içərisində yaşayırdılar. Divarlardan boz və tozlu hörümçək torunun saçaqları sallanırdı. Torlarda həmişə qurumuş milçək ölüsü olurdu. Hətta hörümçək torlarının birindən sarı filtrli siqaret kötüyü ilişib qalmışdı. Bu azad ev ildə bir dəfə bibimin universitetdə müəllim işləyən qardaşı şəhərdən rayona qonaq gələndə düz-əməlli yığışdırılırdı. Bütün otaqların döşəmələri yuyulurdu. Pəncərələr silinirdi. Xalça-palazı bayıra atıb tozunu çırpırdılar. Düzünü desəm, təmizlik bu evin azad havasına xələl gətirirdi. Bibimin qardaşı sanatoriyada da, kurortda da dincələ bilərdi. Lakin o, yay tətilində mütləq bibimgilə gələrdi. Çünki bacı-qardaş hədsiz dərəcədə bir-birlərini çox istəyirdilər. Bibim universitetdə müəllim işləyən qardaşıyla fəxr edirdi. Bacısı uşaqları da dayılarını həddindən artıq sevirdilər. Onun gəlişi bayrama çevrilərdi. Uşaqdan tutmuş böyüyə qədər hamıya hədiyyə gətirərdi. Bacısı uşaqları bir-birlərinə aman vermədən onun qulluğunda durmaq istəyirdilər. Onun hər bir istəyi anındaca böyük həvəslə yerinə yetirilirdi. Bibimin qardaşı yumru, balacaboy, keçəl, şalvarı göbəyinə qədər qaldıran, nazik ayaqlı bir kişi idi. Adətən, fransız romanlarında bütün notariusları ucdantutma belə təsvir edirlər. Yumru, enlisifət, balacaboy, nazik ayaqlı… Mən ondan soruşurdum:

– Sən nə işləyirsən?

O isə deyirdi:

– Sən orta məktəbi bitirib universitetə girəcəksən, bax, onda mən sənə universitetdə dərs deyəcəm.

Universitet – bu söz mənim üçün necə də dəhşətli səslənirdi. İlahi, mən orda necə oxuyacam?! Bu ki dəhşətdir…

Azad ev təpənin başında yerləşirdi. Ev bir az torpağa girmişdi. Sanki, ağır, nəhəng bir qüvvə evin başından basıb torpağa soxmuşdu. Hasar əyri-üyrü idi. Müxtəlif ölçülü taxtalar bir-birinə necə gəldi mıxlanmışdı. Evin taxta döşəməsi aralanmışdı, pilləkən əsim-əsim əsirdi. Addım atanda otağı səs-küy bürüyürdü. Toyuq hininin damını cır əncir kolları basmışdı. Kolların kökləri hinin damını ordan-burdan sıxışdırıb çatlatmışdı. Yetişəndə partlamış əncirlərin qırmızı meyvələri görünürdü. Evdə yekə-yekə kişilər ola-ola hər şey beləcə uçulub dağılırdı. Heç kimin heç nə vecinə deyildi. Hər kəsin başı içməyə, öz əyləncəsinə qarışmışdı.

Gecələr avtovağzal idarəsinin, aşağıda dumanın içində gözə görünməyən evlərin işıqları közərirdi. Adama elə gəlirdi ki, nə qədər yol getsən də, bu uzaq, sakit işıqlara çatmaq mümkün olmayacaq. Yazda ağaclar yarpaqlayanda bağların hasarlarını görmək olmurdu. Bağlar bir-birinə qarışaraq böyük bir yaşıllığa çevrilirdi. Lakin ilin dörd fəslində – yazda, yayda, payızda, qışda həyətlərdən tüstü sütunları yüksəlirdi. Bu sütunlar uzanaraq göydə buludabənzər bir şəkil alır və əriyirdi. Yay aylarında ortancıl əmimoğlu həyətdə ağacların altında yatırdı. O, Robinzon Kruzo kimi ağacların altında özünə balaca yaşayış məskəni qurmuşdu. Kiçik əmimoğlu isə evin qabağında taxtaların üstündə köhnə maşın oturacaq-larından özünə yatmaq yeri düzəltmişdi. Mən dərsdən çıxanda azadlıq havası hökm sürən evə gəlirdim. Qızmar gündən və çox yorulandan sonra sərin suda çimib dincələn adam özünü necə hiss edirsə, mən də burda, azad evdə özümü çox rahat hiss edirdim. Yaşda özümdən böyük əmimoğlanlarını müşahidə etmək, onların əyləncələrinə, oyunlarına baxmaq mənim üçün hədsiz dərəcədə maraqlı idi. Onlar bəzən həyətdə ağacların arasında, otların üstündə güləşirdilər. Bu yekə oğlanların güləşməsinə baxmaq nə qədər gözəl idi! Qardaşlardan birinin balaca maşını vardı. Bizi bu maşına mindirib rayon küçələrində gəzdirərdi. Uşağa xoşbəxt olmaq üçün bundan savayı nə lazımdır ki?! Xüsusən, qış aylarında onların evi daha maraqlı olurdu. Əmim üç litrlik bankada arağı qarşısına qoyub bəzən tək, bəzən də oğlanları ilə vururdu. Bankanın içinə keşniş doğrayıb tökürdülər. Yaşıl keşniş yarpaqları araqla dolu üç litrlik bankanın içində saralırdı. Masanın üstündə kələm, xiyar, pomidor turşusu olurdu. Onlar yayda nə qədər tədarük görsələr də, elə qış fəslinin əvvəlində hər şeyi sürətlə yeyib qurtarırdılar. Xiyar, pomidor, kələm turşusunu soyutma kartofla, soyutma yumurtayla iştaha ilə yeyirdilər. Doyunca yedikdən sonra qalın, yekə şüşə stəkanlarda çay içirdilər. Hərə üç-dörd stəkan çay içirdi. Böyük qurtumlarla, ancaq nəfəs dərmək üçün dayanaraq çayı elə böyük həvəslə içirdilər ki, elə bil, səhradan gəlmişdilər, susuzluqdan ciyərləri yanırdı. Hisdən qaralmış çaynik odun peçinin qırağında həzin səslə dızıldayırdı. Əmim evdə olmayanda evin balaca oğlu odun peçinin içinə partladan atıb anasını və qoca nənəsini qorxudurdu. Bu vaxt bibim necə zəngin qarğış ehtiyatına malik olduğunu nümayiş etdirirdi:

– Bala, nənən sənin qanını yandığından qaşıqla içsin. Bala, gözündə ilan balalasın. Mürdəşir üzünü yusun. Vayına oturum. Səni görüm, bəy kostyumu geyinməyəsən. Səni görüm qəbirə salamat baş aparmayasan…

Hamı bu qarğışlara öyrəşmişdi. Əmimoğlu bərkdən gülür və fürsət düşən kimi gizlicə yenə də odun peçinin içinə partladan atırdı. Gurultu qopurdu. Bibimin anası, yaşını itirmiş qoca arvad bərk diksinib “bismillah, bismillah, bismillah” deyirdi. Bibim yenə də qarğışları bir birinin dalınca düzürdü.

Qış aylarında hər gecə onlar loto oynayırdılar. Oyun çox amansız gedirdi. Heç kim heç kimə iyirmi qəpik də güzəştə getmirdi. Yadımdadır, əmimqızı lotoda üç manat uduzmuşdu. Məktəbdən harasa gedəcəkdi. Evdən birtəhər üç manat ala bilmişdi. Tamah ona güc gəldi. Oyuna qoşuldu. Tezliklə qardaşları onun üç manatını uddular. Qız çox yalvardı. Dedi ki, heç olmasa bir manatını qaytarsınlar. Ağladı. Ona heç kim rəhm etmədi. Heç on qəpiyini də qaytarmadılar. Hamısı dedi ki, ağlın olaydı, oynamayaydın. Sən udsaydın, bizim pulumuzu qaytarardın? Qaytarmazdın. Beləcə yekə-yekə kişilər məktəbli qızın üç manatını öz aralarında bölüşdürdülər. Qız isə əbəs yerə onlara xeyli yalvarmalı, əbəs yerə xeyli ağlamalı oldu. Əmim çox vaxt qorxusundan oyuna qoşulmurdu. Bilirdi ki, əgər uduzsa, heç kim onun pulunu qaytarmayacaq. Lap tutub oğlanlarını döysə belə, yenə də xeyri olmayacaqdı. O evdə oyunda uduzulan pul geri qayıtmırdı. Ən pisi də o idi ki, oyunda bəxti gətirən adam udduğu pulla sabahısı gün nəsə yeməli bir şey alıb uduzanın gözünün qabağında iştaha ilə yeyirdi. Bu cür amansız bir rəqabətə baxmayaraq evdə kimsə xəstələndikdə hamı ona mehribanlıqla öz qayğısını göstərirdi.

Əmim şişman olmasına baxmayaraq toylarda rəqs edəndə öz çevikliyi və qıvraqlığı ilə adamlarda heyrət oyadırdı. Onun uzun qara qaşları, qara gözləri vardı. Nəslimizin bütün kişi nümayəndələrində olduğu kimi, onun da sinəsi, çiyinləri qısa, qıvrım tüklərlə örtülmüşdü. Simpsonlar ailəsində olduğu kimi, bizim nəsildə də qızlı-oğlanlı, arvadlı-kişili hamının gözü-qaşı eyni idi. Hamının uzun qara qaşları, qara gözləri vardı. Babamı tanıyan, əmilərimə, onların övladlarına, az qala, bizim nəslin bütün nümayəndələrinə dərs demiş çox yaşlı bir müəllimə həmişə deyərdi:

– Allah Əliyevlər nəslinə nə verməsə də, bolluca göz-qaş verib.

Doğurdan da, təkcə bu qaş-göz bəs edərdi ki, heç olmasa, həyatda bir dəfə qadın sarıdan tale adamın üzünə gülsün.

Əmimin ən faciəvi hadisələri gülünc şəklə salıb danışmaq qabiliyyəti vardı. Stulda oturanda mazut hopmuş əllərini ədayla dizlərinin üstünə elə qoyurdu ki, elə bil, şəkil çəkdirməyə hazırlaşırdı. Həyatımda onun qədər iştahayla yemək yeyən adam görmədim. Bir əli ilə qazançanı tuturdu, o biri əli ilə taxta qaşıqla yeyin-yeyin qazançadakı xörəyi qaşıqlayırdı. Qazançanı boşaldıb qaşığı tərtəmiz yalayırdı. Masanın üstündəki çörək qırıntılarını əliylə süpürüb ovucuna tökür və ağzına atırdı. O, bütün günü ara vermədən yeyə bilərdi. Yenidən acmaq üçün bircə dəfə gəyirməsi bəs idi. Ayda iki-üç dəfə evdə qonaqlıqlar düzəldərdi. İçmək istəyən dost-tanışların hamısını məclisinə dəvət edərdi. Səhərisi gün bibim arvadları başına yığıb dünən kişilərin içib çıxardıqları oyunları nağıl edirdi. O, demək olar ki, hər gün içirdi. Ayda bir-iki dəfə isə performans göstərirdi. Ayda bir-iki dəfə dəhşətli dərəcədə möhkəm içəndə uzun müddət yatırdı. Onun nə qədər yatdığını yazmayacam. Çünki, onsuz da, heç kim inanmayacaq. Yalançı kimi görünmək istəmirəm. Ona görə əmimin nə qədər yatdığını yazmıram. Ona dəyməsəydilər, qiyamət günü İsrafilin Suru çalınana qədər yata bilərdi.

İdarədən mühəndis azad evə gəlirdi. Həyətdə gəzişə-gəzişə deyinirdi. Bazaya taxta şalban gətiriblər. Əmim materialları bazadan idarəyə gətirməlidir. O isə çoxlu içərək evdə yatır. İstəyirdilər əmimi oyatsınlar. Oyada bilmirdilər. Mühəndis deyirdi ki, əmimi işdən çıxaracaq. Qoca nənə bu sözləri eşidəndə bərk qorxurdu və mühəndisə yalvarardı, əmimi işdən çıxarmasın. Növbəti dəfə əmimi yuxudan oyatmağa cəhd edirdilər. Onu ayıltmaq üçün başına soyuq su tökürdülər. Su töküləndə əmim başını silkələyir, suyu adamların üstünə sıçradır, gözlərini bərəldirdi. Elə bil, adamların ondan nə istədiklərini anlamağa çalışırdı. Hər dəfə də tək bir söz çıxırdı ağzından – “Əl çəkin məndən. Mənə dəyməyin, mənlə işiniz olmasın”. Yalın ayaqlarını dəmir çarpayının barmaqlıqları arasına soxub təzədən bərk yuxuya gedərək xoruldayırdı.

Hər ay bu səhnə bir-iki dəfə təkrar olunurdu. Əmim təcrübəli sürücü idi. İdarədə sürücülərin arasında böyük hörməti vardı. Mühəndis hər dəfə əmimi işdən çıxaracağı ilə qorxutsa da, heç vaxt onu işdən çıxarmırdı. Əmimin şıltaqlıqlarına dözməyə məcbur olurdu.

Azad evdə yaşayan qoca nənəylə uşaqlar çox ərkyana davranırdılar. Hərdən bu qoca arvada hədiyyə alan olsa da əsasən bu qadınla çox vaxt sərt zarafat edirdilər. Məsələn, qoca arvad müharibə dövründən nəsə bir hadisə danışırdı. Balaca əmimoğlu deyirdi:

– Az yaxşı, sən Allah düz deyirsən? Ola bilməz! Pah atonnan! Dəhşət! Müsibət …

Arvad ağzını açıb danışmağa başlayırdı:

– Keçmişdə kişilər deyərdilər ki…

Əmimoğlu tez onun sözünü kəsib araya söz soxurdu:

– Keçmişdə kişilər ta nə deyərdilər?

Beləcə, yazıq arvad pərt olurdu. Əgər əmimoğlu evdədirsə, xatirəsini axıra qədər danışa bilmirdi. Bibim, oğlunun hərəkətinə əsəbiləşib deyinirdi:

– Ay tərbiyəsizin balası, bir mərifətin, qanacağın olsun, imkan ver, görək arvad nə deyir.

Yalnız əmimoğlu evdə olmayanda qoca arvad öz xatirələrini danışmağa imkan tapırdı. Qışda isti odun peçinin qırağında adamın çox şeylər yadına düşür. Yanan ağacların iniltili mahnısı, ağacların qabığının büzüşüb qoparkən çıxardığı fışıltı eşidilirdi. İtlərin ulaşması qapının yarıqlarından içəri soxulan küləyin zəif vıyıltısına qarışırdı. Alovun işığı çoxdan olub keçmiş əhvalatları da işıqlandırır. Elə əhvalatlar var ki, nə qədər ömür sürürsənsə sür, heç vaxt insanın yadından çıxmır. Qışda, odun peçinin qırağında oturanda hər şeydən əvvəl o əhvalatlar yara kimi sızıldamağa başlayır. Nənə çox vaxt müharibə illərində necə aclıq çəkdikləri haqqında əhvalatlar danışırdı. Deyirdi ki, yaz gələndə adamlar sevinirdilər. Heç olmasa, çöldə yeməyə pencər tapırdılar. Qarınlarını ot-ələflə doldururdular. Uşaqlar çöldə o qədər pencər yeyərdilər ki, dişləri gömgöy olardı. Daha sonra müharibəyə gedib geri qayıtmayan kişilərdən danışırdı. Danışırdı, danışırdı və özü özünü kövrəldib ağlayırdı. Qupquru qurumuş yanaqlarından göz yaşları diyirlənirdi. İsti göz yaşlarını ovucu ilə silib əlini dizlərinə çəkirdi.

Yaşını itirmiş qoca nənə qış aylarında odun peçinin qırağında oturub bütün günü nəsə yamayır, nəsə toxuyur, nəsə tikirdi. Dişsiz ağzı bir şey çeynəyirmiş kimi daim tərpənirdi. Bu zaman onun ağzından qəribə səslər çıxırdı. Onun çənəsindən noxud zoğlarına oxşayan tüklər çıxmışdı. Dərin-dərin nəfəs aldığına görə üst dodağındakı tüklər güclə seziləcək dərəcədə əsirdi. Elə ağır-ağır nəfəs alırdı ki, sanki sinəsi deşik-deşikdi və deşiklərin hər birindən fışıltı, xırıltı ilə hava çıxırdı. Hava haqqında danışanda bu qoca arvad deyirdi ki, bu cür soyuq qış, belə yağışlı payız, belə dumanlı yaz onun yadına gəlmir. Halbuki bu cür sözləri bu qoca nənə hər il təkrar etməli olurdu. Müharibə, aclıq görmüşdü deyə evdən köhnə ayaqqabıları, köhnə paltarları atmağa qoymurdu. Qorxurdu ki, yenə müharibə başlayacaq və adamlar geyinməyə paltar, ayaqqabı tapmayacaqlar. Anası aparıb köhnə paltarları zibilliyə atanda arvad gizlincə bu cır-cındırları təzədən evə daşıyırdı. Bu zaman bibimlə anası arasında deyişmə başlayırdı. Qoca nənə cır-cındırları torbalara yığıb gizlədirdi. Yayda isə bütün günü ağacların arasında gəzişirdi. Ağacdan düşən meyvələri yığıb qurudurdu. Bu qoca arvad yay-qış demədən, ilin dörd fəsli həmişə belinə bağladığı şalın altından konfet çıxarıb bizə verirdi. Mən və qardaşım onun verdiyi içi turş, cemli, əzik-üzük, kağızı solmuş, üstünə qarışqa yapışmış konfetləri heç xoşlamırdıq. Amma arvadın xətrinə dəyməmək üçün bu konfetləri onun gözünün qarşısında hətta bir az da artistlik edərək iştahayla yeməyə məcbur olurduq. Qoca nənənin yay aylarında çoxlu paltar geyinməsi mənə qəribə gəlirdi. Bir dəfə maraq mənə o qədər güc gəldi ki, özümü saxlaya bilməyib ona belə bir sual verdim:

– Sənə isti deyil?

Arvad dedi ki, sümüklərim üşüyür, bala, sümüklərim üşüyür. Qocalıq axmaq şeydir. Mənim o qoca nənəyə yazığım gəlirdi. Əmimoğlanlarının arvadla etdikləri zarafatlar nə qədər maraqlı olsa da, arvada görə narahat olurdum. Onu hətta dua etdikdə, namaz qıldıqda belə rahat buraxmırdılar. Hoqqa çıxarmağı sevən əmimuşaqları arvadın qarşısında dayanıb ağızlarını burunlarını əyirdilər. İstəyirdilər ki, arvadı güldürsünlər. Bibim bu mənzərəni görəndə tipik bir əyalət qadını kimi bərk qorxurdu və oğlanlarına qarğış edirdi:

– Namaz yiyəsi sizin belinizi qırsın.

Qarğış yağdıra-yağdıra oğlanlarını anasının yanından qovurdu. Başına ucları çənəsinin altında düyünlənmiş, yuyulmaqdan bozarmış ucuz çit yaylıq örtmüş bibim nə qədər bərk qışqırsa da, onun səsində həmişə mehribanlıq duyulardı. Heç kəs ondan qorxmazdı. Hərdən bərk əsəbiləşəndə araya salıb bizə, balacalara da təpinirdi:

– Sizi döyərəm ha.

Heç biz də ondan qorxmazdıq. Əmimoğlanları yaşını itirmiş qoca arvadla nə qədər sərt zarafat etsələr də, o nəvələrindən heç vaxt incimirdi. Qoca qarı sovet dövründə çətin tapılan müqəddəslərin surətləri qarşısında qollarını büküb dayanır, nəsə pıçıldayır, özündən quraşdırdığı dualar oxuyur, salavat çəkirdi. Bu dualarda səmimi bir etiqadın qüvvəti hiss edilirdi. Balaca qadın həm də bütün bunları elə sadəliklə icra edirdi ki, elə bil, kiminləsə, ən yaxın bir adamla söhbət edirdi.

İki qadın, ana-bala hər gün səhər yuxudan oyananda gördükləri yuxuları bir-birlərinə danışıb yuxularını uzun-uzadı yozurdular. Bu da onların özünəməxsus məşğuliyyəti idi. Mövhumatsız yaşaya bilmirdilər. Bibim tez-tez müxtəlif xəstəliklərdən şikayət edirdi. Nə isə onun ürəyini əzir, nə isə sinəsinə tıxanıb qalır, daima qarnını sancı doğrayır… Qoca nənə həm də türkəçarəylə məşğul olurdu. Qısır arvadları bu qoca nənənin yanına gətirirdilər. Bu zaman bibim oğlanlarını evdən qovurdu. Qoca nənə doğmaq istəyən, amma doğa bilməyən arvadların belini özü düzəltdiyi məlhəmlərlə ovuşdurur, bəzən onları təzə kəsilmiş keçinin dərisinə bükürdü. Onlara müxtəlif otlardan dəmlədiyi çay içizdirirdi. Biz balaca olduğumuza görə bu mənzərələrin bəzisinə baxmağa icazəmiz vardı. Arvadlar sakit-sakit çox açıq-saçıq söhbətlər edirdilər və mən də qulaqlarımı bacardığım qədər şəkləyib onların maraqlı söhbətlərini dinləyirdim. Həftədə iki-üç dəfə bu qoca arvadı xəstə yanına aparardılar. O xəstələrin ki, ağ xələtli həkimlərə yox, bu qoca qarıya, tibbə yox, türkəçarəyə inanırdılar. O, tələsmədən hıqqana-hıqqana xəstənin çarpayısı yanında əyləşər, həyatın yorub əldən, haldan saldığı, balacalaşıb uşaq boyda olmuş, gözlərinin nuru sönmüş qoca xəstə arvadların şikayətini dinləyərdi. Uzun-uzadı dərdləşib, keçmişlərdən danışıb, ürəklərini boşaldırdılar. Bütün söhbətlərinin məğzi bundan ibarət olurdu ki, indiki cavanlar böyük-kiçik, ağsaqqal-ağbirçək yeri bilmirlər. Tənbəldirlər. İşləmirlər. Qızlar həyasızdırlar. Qayınata, qaynana saymırlar.

İndiki kişilərin zəhmi yoxdur. Arvaddan qorxurlar. Axırda da mütləq bu nəticəyə gəlirdilər ki, indi dünyada daha düz əməlli kişi qalmayıb. İndiki kişilərin ağzı qatıq kəsmir. Bu qoca qarılar keçmiş günlərin, xüsusən keçmişdəki zəhmli, işgüzar, güclü kişilərin xiffətini çəkirdilər. Onlar öz keçmişləri üçün darıxırdılar. Keçmişdəki kişilərin işgüzarlığından, zəhmindən, keçmişdəki kişilərin çoxlu yemək yeməsindən bəhs edən əhvalatlar danışırdılar. Bu qurumuş, suyu çəkilmiş, balacalaşıb uşaq boyda olmuş qarılara baxanda onların bir zamanlar al yanaqlı, gümrah, dik məməli qız olduqlarını heç cürə təsəvvür etmək olmurdu. Bəzən onlar özlərini buraxıb, özlərini unudub keçmişdəki kişilərin gücündən bəhs edən elə əhvalatlar danışırdılar ki, həmin əhvalatları burda yaza bilmərəm. O əhvalatlar uşaqlar üçün deyil, böyüklər üçündür. Nə bilmək olar, bəlkə də onlar düz deyirdilər. Bəlkə də doğurdan da kişilər get-gedə cılızlaşırlar.

Evdə hər bir kəsin öz sevimli əyləncəsi vardı. Bu mənada əmimin balaca oğlu öz istedadıyla evin başqa sakinlərindən seçilirdi. Yay aylarında onlar evin qarşısında açıq havada yemək yeyərdilər. Əldəqayırma kobud masanı evin divarına bərkidilmiş “iliç lampası” işıqlandırırdı. Lampanın düz altında kərtənkələ yuvası vardı. Əmimoğlu əlində quşatan oturub elə hey səbirlə lampanın altındakı yuvaya baxırdı. Yuvadan kərtənkələ başını bayıra çıxardıqda əmimoğlu mahir bir ovçu kimi, quşatanla kərtənkələni düz başından vururdu. O, istədiyi hədəfi vura bilirdi. Məsələn, ağaca qonmuş quşları göstərib deyirdi:

– Baxın, indi soldan üçüncü quşu vuracam.

Doğurdan da, az sonra soldan üçüncü quş ağacdan yerə düşürdü. Hər dəfə o lampanın altında yerləşən yuvadan başını çıxarmış kərtənkələ vuranda daşın kərtənkələyə deyil, lampaya dəyəcəyindən qorxurdum. Lakin daş düz kərtənkələnin başına dəyirdi. Çünki kərtənkələnin yalnız başı bayırda olurdu, bədəni isə yuvanın içində qalırdı. Vurulmuş kərtənkələ düz masanın ortasına düşürdü. Bibim qorxub qışqırırdı. Əmimoğlu bərkdən gülürdü. Kərtənkələnin quyruğundan tutub orasına-burasına baxırdı. Dilini çıxarıb dodaqlarını yalayırdı. Sanki kərtənkələ deyil, qiymətli bir quş, məsələn, kəklik vurmuşdu. Kərtənkələni bizə tərəf uzadırdı. Qorxub qışqırışırdıq. Sonra evdən tava gətirirdi. Özünü elə göstərirdi ki, guya kərtənkələni yağda qızardıb yemək istəyir. Yenə qarğışlar səslənirdi. Qoca nənə isə deyirdi ki, bu gədə evdəki qabların hamısını murdarlayacaq. Bu sadəlövh arvad müqəddəslərin adlarını bir-bir sadalayıb nəvəsinə yalvarırdı ki, kərtənkələni qızardıb yeməsin. Belə səhnələr dayanmadan azad evdə təkrar olunurdu. Bütün bu əyləncələr biz uşaqlar üçün hədsiz dərəcədə maraqlı idi. Biz uşaqlar bu azad evdə özümüzü daha rahat, daha şən hiss edirdik. Əmimgildə hökm sürən azadlıq bizi cəlb edirdi. Anam bunu əsla başa düşmürdü. Çox vaxt çətinliklə məni evimizə apara bilirdi.