Qafqaz günləri

скачать книгу бесплатно

Qafqaz günləri
Banin (Ümmülbanu)

Xatirə ədəbiyyatı #9
Fransada yaşayıb-yaratmış Ümmülbanu (Banin) iki məşhur neft milyonçusunun – Şəmsi Əsədullayev və Musa Nağıyevin nəvəsi olub. Fransız dilində qələmə alınmış “Qafqaz günləri” avtobioqrafik romanında Banin uşaqlıq illərindən başlayaraq Parisə getdiyi günə qədər həyatında baş verənləri qələmə alıb. Roman son dərəcə səmimi bir dildə yazılıb və heyrət doğuran etiraflarla doludur. Kitabda Baninin ailəsi ilə bağlı xatirələri ilə yanaşı, dövrün mədəni-siyasi hadisələri ilə də tanış oluruq. 1917-ci il inqilabı, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin qurulması, erməni-müsəlman qırğını, Qızıl Ordunun ölkəyə daxil olması ilə müstəqilliyimizə son qoyulması, varlıların mallarının müsadirə edilməsi, Azərbaycanda sosializmin inkişafı və yayılması kimi məsələlər bir şahidin dilindən nəql edilir. Kitabın 54-60-cı səhifələrinin tərcüməçisi Çimnaz Vəliyevadır.

Banin (Ümmülbanu)

Qafqaz Günləri

"Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən 9-cu kitab

© Banin (Ümmülbanu) / Qafqaz günləri

© "XAN" nəşriyyatı / Bakı / 2021 / 260 səh

Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi

* * *

Redaktordan

Azərbaycan əsilli, Fransada yaşamış yazıçımız Ümmülbanu – Banin artıq oxuculara yaxşı tanışdır. Görkəmli rus yazıçısı, Nobel mükafatı laureatı İ.A.Buninin şərəfinə özünə "Banin" təxəllüsünü götürən yazıçının ədəbi irsi fransız dilindədir. Onun məşhur "Qafqaz günləri" ("Jours caucasiens") avtobioqrafik-romanı ilk dəfə 1945-ci ildə Parisdə nəşr olunmuşdur. Bu əsər müəllifin gördükləri əsasında qələmə alınmış memuardır. Mətndə 20-ci əsrin əvvəllərində Azərbaycanda cərəyan edən hadisələr, sinfi mübarizə, milli qarşıdurmalar, xüsusən azərbaycanlı-erməni münasibətləri öz əksini tapmışdır. Bəzi yerlərdə müəllifin bədii düşüncələri hətta öz zamanının çənbərinə sığmamış, daha sərbəst ifadə olunmuşdur. Elə buna görə də əsəri Azərbaycan dilinə orijinaldan çevirən Hamlet Qoca bəzi səhifələri ixtisar etmiş, belə desək, tərcümə etməmişdir. Bu səbəbdən əsər Bakıda həm əvvəlki nəşrlərdə, həm də 2006-cı ildə demək olar ki, naqis şəkildə nəşr olunmuşdur.

Bu yaxınlarda Ç.Vəliyeva əsərə yenidən göz yetirmiş, həmin buraxılmış hissəni tərcümə edərək memuarı bütövləşdirmişdir.

Biz əsəri fransızcadan tərcümə edən Hamlet Qocanın gördüyü işin dəyərini azaltmadan, "Qafqaz günləri" avtobioqrafik romanını Azərbaycan dilində ilk dəfə tam halda nəşr edib oxucuların ixtiyarına veririk.

Əsərin 1945-ci ildə Parisdəki ilk nəşrinin üz qapağı

Birinci hissə

I

Bəzi adamlar kasıblıqlarına baxmayaraq, nəcib ailələrdə doğulurlar. Mənim dünyaya gəldiyim ev isə çox varlı olsa da, "yaxşı" nəsildən deyildi. Ailəm o dərəcədə imkanlı idi ki, var-dövlət bəlaya döndü və neçə il əvvəl haqlı olaraq bütün sərvəti əlindən çıxdı. Əslimlə-nəslimlə maraqlananlar nəzakətlə soruşa bilərlər ki: "Bəs, nə üçün ailənizi "yaxşı" saymırsınız? Əvvəla, ona görə ki, ailəmizin tanınma tarixi çox uzaqdan deyil, atamın babasından, Əsədullahdan başlayıb. Bu sözün mənası "Allahın sevimlisi" deməkdir və həqiqətən də ad özünü doğruldub. Həmin ulu babam adi kəndli ola-ola, bir gün qoyun axtardığı daş-kəsəkli torpağından neft fəvvarə vurub və kişini milyonçuya çevirib. Digər tərəfdən isə nəslimizin üzvlərindən əksəriyyəti çox yönsüz, vecsiz adamlardır və haqlarında söhbəti uzatmamaq daha yaxşıdır. Amma başladığım bu hekayətdə əgər həvəsə gəlsəm, həmin qohumlarımın şəxsiyyəti barədə də, bəlkə geniş məlumat verəcəyəm. Bunu bir müəllif kimi arzulasam da, bir şahid kimi çətinlik çəkirəm. Çünki qəlbimin hansı guşəsindəsə ailə heysiyyətinin kiçicik bir işartısı qalmaqdadır.

Axır ki, mən qalmaqallı bir ilin qış günündə belə qəribə, ekzotik, varlı bir ailədə doğulmuşam. Həmin il tarixin unudulmaz, dəhşətli dövrlərindən idi. İnsan dühasının ictimai çaxnaşmalar naminə yaratdığı tətillər, talanlar, qırğınlar və bu kimi başqa əməllərlə dolu idi. Bakı əhalisinin əsasını təşkil edən azərbaycanlılarla ermənilər bir-birini öldürməklə məşğul idilər. O zaman ermənilər daha yaxşı hazırlaşdıqlarından azərbaycanlıları qırıb keçmişin heyifini çıxırdılar.

Azərbaycanlılarsa başqa çarələri olmadığına görə gələcək üçün ibrət dərsi alırdılar. Bir sözlə, hər kəsin öz qəsdi vardı.

Qəsdi-filanı olmayanlarsa bu hadisələr vaxtı qırılan saysız-hesabsız günahsız adamlardı.

Heç kəs inanmasa ki, mən də o vaxtkı qırğında iştirak etmişəm, əslinə varsan, elə elədi ki var, mən dünyaya gələndə anamı öldürmüşəm. Anam qırğından canını qurtararaq neftçi qəsəbələrindən birinə gedib çıxıbmış. Amma o vaxt aləm elə qarışıbmış ki, yazıq qadın ən rəzil vəziyyətdə azad olub və doğuşdan pozularaq qızdırmaya tutulub. Elə həmin vaxt başlayan güclü tufan bütün kömək yollarını kəsib, qadının səhhəti getdikcə daha da ağırlaşıb. Belə bir vəziyyətdə hər cür yardımdan məhrum qalan anam xəstəliklə təkbətək çarpışıb. Və beləcə cavan öldüyünə görə heyifsilənə-heyifsilənə, doğmalarının taleyindən soraq gözləyə-gözləyə canını tapşırıb.

Özüm o vaxt dünyaya gəlsəm də, ağlımın kəsməsinə, şüurlu həyata qədəm qoymağıma hələ neçə il lazım idi. Bu həyat isə atamın mənə Berlindən gətirdiyi oyuncaqlarla başladı. Gözümü dünyaya qəribə səs çıxaran məxmər pişiklə, meşindən düzəldilmiş boz filin belinə minən yaraşıqlı hindliyə, alabəzək geyimli xırdaca klounla açdım. Mən bütün bunların hamısını gördüm, duydum, şənləndim və yaşamağa başladım.

Doğrusu, körpəliyim çox yaxşı keçib: dörd bacıdan ən kiçiyi olduğumdan, hamı mənə xüsusi qayğıyla yanaşır, mən də bundan istifadə etməyi bacarırdım. Amma gördüyüm qayğılar arasında ən böyüyü, məni müqəddəs bir insanın (bunu ürəkdən deyirəm), əslən Baltik dənizi sahilindən olan bir alman qadının boya-başa çatdırmasıydı. O mənim dayəm, anam, həyatımın keşikçisiydi. Səhhətini, ömrünü, əsəblərini bizə sərf elədi, bizə görə hər cür əzaba dözdü, üzü gülmədi, bütün fədakarlığının əvəzində isə heç nə istəmədi. Bir sözlə, o, əvəz istəmədən fədakarlıq etməyi bacaran adamlardan idi.

Fröyleyn Annanın dərisi dümağ, saçı ipək kimi sığallıydı. Biz dörd bacı isə qaraşın, qarasaç, qol-qıçı tüklü Şərq uşaqlarıydıq. Onun başına toplaşan biz qarmaqburun, qalın- qaş, o isə əsl şimal xanımı. Onu da deyim ki, həmin vaxtlar (Peyğəmbər qadağa buyursa da) tez-tez xatirə şəkilləri çəkdirərdik; özü də ən gözəl paltarlarda parkda, qohum əqrəba arasında. O vaxtlar bu yeni dəb sayıldığından bizimkilər də başqa "görməmişlər" kimi həvəsə düşmüşdülər və həmin həvəsin sayəsində yaranmış bəzi məzəli, həm də əzik şəkilləri bu gün də qayğı ilə saxlamaqdayam.

Hə, fröyleyn Annadan danışaq. O, fanatik müsəlman ailəsində, şərq görkəmini qorumuş bir şəhərdə yaşasa da, ətrafında məxsusi bir mühit yaratmışdı. Əvvəllər sarışın uşaqlara oxuduğu mülayim mahnılara, bəzəkli yolkalara, üstü kremli ləziz piroqlara bizi də öyrəşdirə-öyrəşdirə sübut etmişdi ki, mülayim olduğu qədər məğrur, zərif olduğu qədər də iradəli bir insandır. Həmin vaxtlar biz hələ onu üzüb əldən salmamışdıq və dayəmiz də özünü hər cür pis münasibətdən, bəd rəftardan qoruya bilirdi. Onun bizə təsiri, elə evimizin birinci mərtəbəsində yaşayan ata nənəmin təsiri ilə bir növ tarazlıq yaradırdı. Nənəm iri, kök, amiranə xasiyyətli bütün müsəlman qadınları kimi yerdə, döşəkcə üstündə oturan, çarşab örtən fanatik bir qadın idi. O, vaxtlı-vaxtında yuyunub namazını qılar, yeri düşəndə isə xristianlara lənət oxuyardı. Əgər qab-qaşığına müsəlman olmayan bir şəxs toxunsa, onları kasıb-kusuba paylayardı. Yad bir kişi yaxınlığından keçsə, tüpürüb söyüş söyərdi. Ən mülayim söyüşü isə "köpəkoğlu" idi. Tərbiyəçilərimiz xristian olduğundan nənəm bizdən də bir az ürpənərdi. O bəzən təmiz, qırışlı əli ilə başımıza sığal çəkib oxşadıqdan sonra üzümüzdən öpər, amma iyrənirmiş kimi tez də üz-gözünü turşudardı. Şübhəsiz, ona qalsa bizi heç vaxt fröyleyn Annanın ixtiyarına buraxmazdı. Atamı bizə kafir təhsili verdiyi üçün nə qədər danladığını təsəvvür edirəm, rusların ölkəni müstəmləkəyə çevirdiyi vaxtdan çox keçmişdi: onların hər tərəfli təsiri duyulur və bu təsirlə də mədəniyyətə, avropasayaq həyat tərzinə həvəs artırdı. İnsanlar gənc nəslə çadra əvəzinə azadlıq, fanatizm əvəzinə isə təhsil verməyi üstün tuturlar.

Beləliklə də, bizi fröyleyn Annanın ağ əllərinə təhvil verəndən sonra atam ailəyə vaxt itirmirdi. O, tez-tez səfərə çıxırdı. Ailənin böyük oğlu olduğuna görə neft firmamızın Xəzər sahillərinə, Volqa boyuna səpələnən, Moskvada böyük filialı olan, bir ucu Varşavaya gedib çıxan müxtəlif müəssisələrinə rəhbərlik edirdi. Belə tərəqqidən həvəslənərək təsərrüfatı daha genişləndirmək fikrindəydi. Geniş Rusiya ərazisində səfərlərə öyrənmiş bir adam üçünsə Berlin çox da uzaq yer deyildi. Odur ki, sorağı tez-tez Almaniyadan da gəlirdi.

1914-cü ilin müharibəsindən əvvəlki Almaniya tərəqqinin dadını yenicə duymuş həmvətənlərimizin diqqəti və maraq mərkəzindəydi. Avtomobillər də, xidmətçilər də, pianolar da, hətta Vilhelm kimi "bığqoyma" dəbi də Almaniyadan gəlirdi. Atam hər dəfə ordan qayıdanda çoxlu hədiyyələr gətirməklə yanaşı, bığını da uzadır, getdikcə qalınlaş- dırıb lazımi formaya salırdı. O vaxtlar II Vilhelm özünü türklərin və İslamın mühafizəçisi elan etmişdi, bizimkilər də (azərbaycanlılar – H.Q.) türklərlə bir kökdən olduğundan ona rəğbət bəsləyirdilər.

Zənnimcə, atamın ikinci dəfə evlənməsindən əvvəlki illər ömrünün ən xoş dövrləriydi. Atam gənc, varlı, subay, yaraşıqlı bir kişiydi. Ona ərə getmək istəyən, yaxud məşuqəsi olmaq arzusuna düşən qadınlar istənilən qədər idi. Atam dəfələrlə məhəbbət macəralarına uysa da, evlənməyə tələsmir, qohum-əqrəbamız üçünsə subaylıq çoxarvadlılıqdan daha pis cəhət sayılırdı. Göstərilən namizədləri atam bəyənmirdi. Çünki onlar əsasən az təhsilli, nə məlahətli, nə də gözəlliyi olan müsəlman qadınları idi. Atamsa "mədəni" həyat yoldaşı seçməyi qərara almışdı. Onun səfər vaxtı xaricdə görüb xoşladığı xanımlarsa, nənəmin ifadəsincə "köpək qızları" idi və xristian qızları olduğuna görə onlarla evlənmək yaramazdı. Bütün ailə bu cür nigahdan qorxur, nənəmsə dini əqidəsinə görə belə izdivaca nifrət edirdi. Çünki öz əri vaxtı ilə onu atıb, keçmişi şübhəli bir rus qızı ilə evlənmişdi. Həmin qadınla evləndiyi gündən (onda altı yaşım vardı) ölümünə qədər babam Moskvada ikonlarla dolu bir mənzildə yaşamışdı. Təzə arvadına görə bütün nəslindən üz çevirsə də, həmin qadın babamla yola getmirmiş. Hər müsəlman üçün ibrət sayıla biləcək bu əhvalat, görəsən, atamı da xristian qızı ilə evlənmək fikrindən çəkindirirdimi? Amma hər halda, qohumlarımız onun ikinci dəfə evlənməsini çox gözləməli oldular.

Şəhərdəki evimizin üçüncü mərtəbəsi bizim üçün ayrılmışdı. Evin hər iki tərəfində başqa binalar vardı və bir üzü də paralel küçəyə baxırdı. Hər iki tərəfə bir-birinin eyni olan iki mənzil yerləşirdi. Bu evləri aradakı həyət ayırsa da, uzun dəhlizlər birləşdirirdi.

Biz bacılar fröyleyn Anna ilə birgə binanın cənub tərəfində, həmişə gün döyən mənzildə yaşayırdıq. Şimal üzdəki alaqaranlıq, sakit mənzildə isə atam səfərlər arası günlərini keçirirdi. Bizim qürurla "qəbul otaqları" adlandırdığımız böyük yemək otağı və royal qoyulmuş zal da burada yerləşirdi. Bayram günlərində fröyleyn Anna böyük bacım Leylaya həmin royalda musiqi parçaları çaldırıb başqa tərbiyəçiləri mat qoyurdu. Buradakı kamodlardan birinin üstünə qızıl suyuna çəkilmiş, əlində lampa tutmuş zənci fiquru qoyulmuşdu. Lampanı ancaq böyük mərasimlərdə yandırırdılar və mən də onun tamaşasından doymazdım. Bəlkə də ilk dəfə elə həmin heykəlciyə tamaşa edə-edə dövlətli olduğumuza sevinmişdim.

Adi günlərdə həmin salona təsadüfi hallarda girirdik. Bütün vaxtımız geniş, işıqlı təlim-təhsil zalında ötürdü. Burada bir piano da vardı. Bu piano dərs alətiydi və bizə əzab verirdi. Az qala, bütün gün dörd bacıdan hansımızsa piano arxasında oturaraq naşı barmaqlarımızla darıxa-darıxa şirmayı dilləri döyəcləyirdik. Qammalar, arpejiolar göydən yağar, Motsartın sonatasını üzüb əldən salardıq. Bu qarışıq musiqi səsləri arasında biz gülür, ağlayır, etiraz edir, fröyleyn Annanın himayəsi altında boya başa çatırdıq. Fröyleyn Anna irsi əlamətlərimizi heçə endirib, özünün təmiz sentimental alman qızı ruhunu qəlbimizə köçürməyə çalışırdı. O bizi yaraşıqlı, yumşaq qəlbli Qretşenlərə çevirmək istəyirdi. Amma əcdadlarımızın irsiyyəti canımızda idi: böyüdükcə yambızlarımız kobudlaşır, burnumuz uzanıb sallanır, döşlərimiz o vaxtlar dəbdə olan dənizçi köynəyinin altında şişib iriləşir, üzümüzdəki narın tüklər uzanıb qaralırdı. Zavallı fröyleyn Anna da bizim belə böyüməyimizə mat-mat tamaşa edirdi. Nə qədər ki, ancaq bədənimiz dəyişirdi, fröyleyn Anna bir təhər dözürdü. Elə ki, qəlbimiz, ruhumuz dəyişməyə başladı, işlər korlandı. On üç yaşa yenicə yetmiş bacım Leyla günlərin birində bığ yeri təzəcə qaralmış qaynar gözlü əmioğlumuza vurulduğunu açıqca bildirdi. Fröyleyn Anna bu əhvalata çox təəccübləndi və elə həmin vaxtdan rahatlığını itirdi. Canına qəsd edərək böyük canfəşanlıqla bizi bir müddət qoruya bildi. Amma bütün ömrü şübhə və sıxıntı içində keçirdi. Biz isə qoruq qadağasına dözmədiyimiz dayəyə kinli və qəddar olmağa başlayırdıq. Şərqli qızların avropalı həmyaşıdlarına nisbətən sərt heysiyyətli olması bizim şıltaqlığımıza azca haqq qazandırsa da, bununla fröyleyn Annanın dərdi azalmırdı.

Nə qədər ki, kiçik idik, biz onu lap çox sevirdik. Hər halda mən özüm onu ürəkdən sevdiyimə əmin idim və inanmıram ki, anaya məhəbbət başqa cür də ola bilər. O mənim gözümdə ən gözəl qadın idi. Səhərlər ağzını açıb vurğunluqla uzun, sığallı, sarışın saçlarını daramasına tamaşa edirdim; ağ dərisi səhərin işığında gözümü qamaşdırırdı, mavi gözləri isə mehribanlıqla mənə baxırdı. Onda özümü xoşbəxt sanırdım. Bibilərim, bibim uşaqları, bacılarım, əmilərim, bir sözlə, hamımız qaraşın idik. Təkcə fröyleyn Anna başqa bir dünyadan gəlmişdi, qəribə, gözəl, parıltılı bir məxluq idi.

Uşaqlıq illərimin, az qala, bütün xoş anları onunla bağlıdır. Bir dəfə milad bayramı səhəri alaqaranlıqda gözlərimi açanda mənə elə gəldi ki, çarpayımın yanında nə isə parıldayır. Yana çevriləndə duydum ki, həmin şey parıldamaqla yanaşı, gözəl ətir də saçır. Əlimi uzadanda barmağıma tikan batdı; bu, küknar ağacı idi – xristian uşaqlarının yolka ağacı. Fröyleyn Annanın xəlvəti alıb bizə yedirtdiyi Frankfurt kolbasası kimi bu ağac da dünyamızı dəyişmək üçün alınmışdı. Bəlkə də, İslam tarixində birinci dəfə idi ki, müsəlman uşaqlarının otağında bəzəkli yolka qoyulmuşdu. Neçə illərdi bizi belə xoşbəxtlikdən məhrum etmişdilər. Axır ki, günlərin bir günüdə atamınmı, nənəminmi, bəlkə də elə ikisinin də birdən iradəsi qırıldı və yolka ağacı evimizə gəldi. Bu ağac məni tilsimləmişdi, həyəcan və sevincdən, elə bil dilim tutulmuşdu. Ağacın başına sakitcə dolanır, ona toxunur, qoxusunu ciyərlərimə çəkirdim. Ağac gözəl bəzədilmişdi: üstündən gümüşü saçaqlar, rəngbərəng kürəciklər, qırmızı, yaşıl şamlar, xırdaca qanadlı məlakələr sallanırdı. Dibinə isə ağ pambıq döşənmişdi. O gün xoşbəxt gün idi: nə alman dili dərslərini hazırladıq, nə feilləri təslif etdik, nə də Motsartın əsərlərini çaldıq. Həmin gün ancaq gözəllik yaşayırdı, bütün pis cəhətlər yoxa çıxmışdı. Hələ üstəlik, fröyleyn Anna söz verdi ki, bizi Alman Qadınları Cəmiyyətinə aparacaq. Bu hörmətli, dindar bir cəmiyyət idi və biz, böyük həvəslə ora gedir, yüzlərcə gənc, yaxud qarımış alman qızına qoşulub dadlı çərəzlər yeyir, pivə içirdik. Mərasimdən sonra isə Tanrının şərəfinə dini mahnılar oxuyurduq, maraqlı burasıdır ki, biz dörd müsəlman qızı həmin dini mahnıları həvəslə oxuyurduq. Belə bir həyat yeniliyi və mərasim dəyişikliyi bizi valeh edirdi. Amma bu barədə evdə heç nə demirdik, çünki peyğəmbər belə hərəkətlərə icazə vermirdi. Həmişə düzlük tərəfdarı olan fröyleyn Anna bu yerdə hiylə işlətməyə məcbur olurdu; zavallı qadın həvəsimizi nəzərə alaraq, bizi ciddi təsiri olmayan belə mərasimlərdən məhrum etmək istəmirdi. Amma xristian dini şən bayram mərasimlərini rəhmdilliklə bizə göstərsə də, mənəviyyatımızı tamam dəyişməkdə ehtiyyatla, incəliklə hərəkət edirdi. Həmin iş isə əslində çətin deyildi, çünki atam da, ailəmiz də, müsəlmançılığa sadiq olanlar da, bizə təlim vermək qeydinə qalmırdılar. Mənə heç dua da öyrətməmişdilər. Qurandan isə kiçicik bir surə əzbərləmişdim. Dini əqidəm elə korlanmışdı ki, nənəmə sataşmaq istəyəndə, arvadın qarşısında açıq Quran, yaxud namaz qılan anları seçirdim. Onu namaz üstündə bezikdirir, şalının ucunu, yaxud ətəyini dartır, Quran qoyulmuş kətilin ətrafında atılıb-düşür, üz-gözümü əyib gözlərinə baxırdım. Nənəm də ibadətini kəsib acıqlanmadan, mülayim səslə məni məzəmmətləyir, yenə mızıltı ilə namaz qılırdı.

Dini mərasimlər, məsələn, Novruz, ya da Ramazan ayının son günü rəsmi və kütləvi bayramlar idi. Mənim belə bayramlardan xoşum gəlirdi, çünki həmin günlər şənlənirdim.

Martın 21-də qeyd olunan Novruz (həmin gün baharın ilk gününə təsadüf edir) uşaqların varlanma bayramı idi. Bütün günü evdən-evə qaçır, qonum-qonşunu təbrik edirdik. Əvvəlcə bizi şirniyyata qonaq edirdilər, çoxlu dadlı paylar alırdıq. Masaların üstü müxtəlif şirniyyat və ləziz yeməklərlə dolu olurdu. Hər masanı bəzəyən bayram xonçası ilə ailənin mədəni səviyyəsini təyin etmək mümkündür. Sadə evlərin süfrəsində ancaq yerli şirniyyat, mer-meyvə və bişmiş yumurta olurdu. Mədəni ailələrin süfrəsində isə rus mətbəxindən gəlmə hər cür yemək tapılırdı; rənglənmiş, üstü bəzəkli yumurtalar pasxa bayramını xatırladırdı; soyutma hind toyuğu isə yalnız dadlı yemək deyil, həm də mədəniyyət əlaməti sayılırdı. Moskvadan gətirilmiş ləziz şokoladlar bizə müqəddəs Rusiyanın ab-havasını paylayırdı.

Beləliklə, bizi əvvəlcə, şirniyyata qonaq edirdilər, sonra ev sahibi – əmi, xala, bibi yaxud yaxın-uzaq qohumlardan biri bərəkətli pul kisəsini çıxarırdı. Əvvəlcə kisədən qızıl sikkə götürüb oynadır, sıxıla-sıxıla onunla vidalaşır, sonra da pulu ovcumuza qoyub əlimizdən marçıltılı yaş bir öpüş alırdı. Axşama qədər qarnımız çətin həzm olunan yeməklərlə, cibləri- mizsə sikkələrlə dolurdu.

Orucluq bayramı isə tamam başqa bayram idi. Bu bayram mənim uşaqlıq illərimdə həmişə isti yay günlərinə düşürdü (hər il bayram günləri dəyişirdi) və biz onu kənd evində qeyd edirdik. Bizim kimi "mədəni" adamlar oruc tutmur, yalnız hərdən Ramazan ayının son günlərini ac qalırdılar. Bunda da hər kəsin öz məqsədi vardı, heç kim bizi oruc tutmağa məcbur eləmirdi. Öz payıma mən, Allahın xoşuna gəlmək üçün deyil, onu özümə borclu salmaq üçün oruc tuturdum. Ürəyimdə bir arzu tutur və güman edirdim ki, dinə xidmətimə görə Allah arzumu yerinə yetirəcək.

Bütün günü sudan və yeməkdən məhrum olmalıydıq, ağzımıza su keçməsin deyə heç diş yumağa da icazə yox idi. Papiros çəkənlər həmin gün papirosu tərgidirdilər. Kişilər arvadlarına toxunmazdılar (təkcə iftar saatlarından başqa). Amma elə ki, göydə ilk ulduz göründü, camaat süfrəyə daraşardı. Bütün gün ac qalmış dindarlar xirtdəyəcən yeyirdilər. Sonra bir də yeyib yenidən həzm edirdilər. Səhər açılana qədər beləcə davam edirdi. Hətta yatanları da oyadırdılar ki, hərə qarnı tutan qədər özünü doyuzdursun.

Orucluq ayı başa çatanda qoyun kəsir, həyətdə ocaq qurub, əvvəlcə içalatı qovururdular. Beləliklə, bizim kef məclisimiz başlayırdı. Uşaqlıq illərində ən dadlı yeməkləri bayram günlərində yeyirdik. (Alman qızları ilə keçirdiyimiz məclislər də əla keçirdi). Adam barmaqlarını yalayır, dadlı, ətirli xörəklərdəki yağın bir damlasını da yerə düşməyə qoymurdu. Hər yandan ədviyyat iyi gəlirdi… "Ah! Necə kef əyyamı idi!.."

Başqa bir dini mərasimdən də xoşum gəlirdi. Bu da 680-ci ilin Kərbala faciəsi, Həzrət Əlinin oğlu Həzrət Hüseynin və ailə üzvlərinin öldürülməsi ilə bağlı Məhərrəmlik mərasimi idi. Sünnülüyə düşmən kəsilmiş şiəliyin əsasını bu hadisə ilə bağlayırdılar. Nənəm o günü hər il qeyd edirdi. Yerli adətə görə otağa xalça və döşəkçələr divar boyu, qonaqların sayına görə yuxarı başdan yönü aşağı bir neçə cərgə düzülürdü. Qonaq çox olanda isə bütün döşəmə döşəkçə ilə örtülürdü. Yalnız ortada divara söykənmiş bir kürsü qoyurdular, bu da "Molla xanımın" taxtı sayılırdı.

Çadraya (Avropada "çador" deyirlər) bürünmş qonaqlar axışıb gəlirdilər, onlar yeridikcə başmaqları taqqıldayır, ipək tumanları xışıldayır, özləri isə ucadan danışa-danışa söhbətə başlayırdılar.

Bayram günlərinin milli geyimi adətən bahalı parçalardan tkilir, dəbdəbəli paltarlar adama əsl şərqli görkəmi verirdi. Ağ köynək üstündən geyinilən yaraşıqlı donun yaxası yarıya qədər açıq idi. Açıq yaxadan görünən köynəyin üstü mirvari və "imperial" boyunbağıları, asma qızıl zəncir, cürbəcür yaxa sancaqları ilə örtülürdü. Bu zərgərlik məmulatları keyfiyyətcə çox vaxt yüksək olmasa da, parıldayır, cingildəyir, cilvələnir, göz oxşayırdı. Sahiblərinin xoşbəxtliyi üçün elə bu da bəs idi. Geyimin əsasını tuman, daha doğrusu üst-üstdən geyinilmiş tumanlar təşkil edirdi. Qadının var-dövləti tumanların sayına, dəyərinə görə təyin olunurdu: "tumanını mənə göstər, sənin kim olduğunu deyim".

İmam Hüseynin qətli günü isə matəm sayılırdı! Elə buna görə də qadınlar qara paltar geyinir, matəm münasibəti ilə bər-bəzək taxmırdılar. Otaq adamla dolur, döşəkçələr qırçınlı tumanların altında yoxa çıxırdı. Molla xanım taxta əyləşib Quran, ya da mərsiyə oxumağa başlayanda səs-küy kəsilirdi. Çox keçməmiş molla Quranı kənara qoyub, Azərbaycan dilində İmam Hüseyn faciəsinin təfsilatını danışırdı. Əvvəlcə, arvadlar dinməzcə oturub qulaq asırdılar. Sonra kimsə ağlamağa başlayır, yanındakılar da bir-bir ona qoşulur və beləliklə də bütün arvadlar göz yaşı tökürdülər. Onlar hıçqırır, hönkürür, inildəyir, "Ay Allah" deyə qışqırırdılar. Elə bil ki, bu ağlaşma qurtaran deyil. Amma elə ki, mollanın səsi qəfildən kəsildi, həmin andaca arvadlar ağlaşmanı kəsib söhbətə qurşanırdılar. Biz uşaqlar da xırda gülab qablarını əlimizə alıb döşəkçələr arasıyla dolaşır, arvadların irəli uzanmış əllərinə gül suyu damızdırırdıq. Onlar gülabı üzlərinə, gözlərinə sürtür, beləliklə də fasilə edilirdi. Sonra Quran oxunması ilə moizə yenidən başlananda ağlaşma da təzələnir, fasilədə yığılmış göz yaşları təzədən axırdı. Bu arvadlar göstərişlə ağlamağı necə bacarırdılar? Bilmirəm. Amma belə məclislərə də hüzr yerlərində dil-dil ötən, adam ağlatmağı peşəkarcasına bacaran qadınlar da dəvət olunurdular. Ağlamağı birinci onlar başlayır, mollanın sözlərinə qarışan hönkürtü sədalarının təsiri başqa arvadlara da sirayət edirdi. Bir sözlə qəribə sənəti olan bu arvadların sayəsində məhərrəmlik təziyyəsi lazımi səviyyədə keçirdi. Ancaq göz yaşı tökən arvadların əhvalından duyulurdu ki, onlar ürəkdən kədərlənib ağlamırlar.

Bacılarımla məni belə matəm mərasimlərində hər şeydən çox yalançı ağlaşma maraqlandırırdı. Doğrusu, bu məclislərdə əylənirdik, hamıdan çox da əsl artist kimi göz yaşı tökən qoca xalalardan birinə gülürdük. Onun hərəkətləri, yalançı ah-vayı, haldan-hala düşməsi, ikiüzlülüyü bizə ləzzət verirdi. Qarı nalə çəkib nərildəyəndə, yaxud yaxasını cırmaq istəyirmiş kimi köynəyini dartışdıranda, xırdaca gözlərini oynadıb canfəşanlığını ətrafdakılara necə təsir bağışladığını öyrənmək istəyəndə biz çarşabın altında gülməkdən boğulurduq. Belə məclislərdə çarşab örtürdük və başımız örtülü olduğundan gülməyimizi gizlədə bilirdik. Çiyinlərimizin əsdiyini görənlərsə elə bilirdilər ki, hıçqıra-hıçqıra ürəkdən ağlayırıq. Belə dindarlığımıza görə nənəmizin hörmət və rəğbətini qazanmaq imkanımız daha da artırdı və biz bundan məharətlə istifadə edirdik. Fröyleyn Anna gəlib bizi öz otaqlarımıza yatmağa çağıranda bütün ailə üzvləri, xüsusilə də nənəm dayəmizi acıqla süzürdü. Belə hallarda o, tək qayıtmalı olur, bizsə çarşablarımızın altında hırıldaşaraq həmin gecəni lap gec yatırdıq.

Uşaq vaxtı nənəmi çox istəyirdim və bizi ayıran cəhətləri o vaxt yaxşı duymurdum. Elə ki, həmin fərqləri duydum, nənəmin tamam başqa dünyanın adamı olduğunu anladım, onda ilk məhəbbətim də tamam soyudu. Bəs, qan qohumluğu? Boynuma almalıyam ki, özümdə heç kimə qohumluq duymamışam. Bilmirəm. Bu yeni bir bəşəri hissdi, yoxsa ki, mən təbiətən pis adamam? Adi şübhələrimdən belə bir təxmini nəticə çıxır ki, ailə üzvlərinin fərdi maraqları fərqlənəndə qohumlar arasında kin və ədavət düşür; fərdi maraqlar haçalanmayanda ailədə bəzən mehribanlıq hökm sürür. Amma hərdən bir qayğıkeşliyə, qohumluq borcuna oxşar bir hiss də olur ki, adam bunu məhəbbətə də bənzədə bilər. Sözün düzü, mənim zənnimcə ailə üzvləri arasındakı laqeydlik təbii bir haldır. Adam özünə dostu neçə-neçə tanış arasında seçməli olur; ona görə də kiçik bir dəstədən, ailədən yaxşı adam seçmək çox çətin məsələdir.

Bizimlə nənəmiz arasındakı uçurum getdikcə dərinləşirdi. Onun ömrü müsəlmanların hicrəti ilə başlayan tarixin davamı idi, deməli, aramızdakı yaş fərqi də bir neçə onillik yox, On dörd əsrdən ibarətdi. Nənəm "Mədəniyyət ocağından" – yəni rus mədəniyyətindən heç nə götürmək istəmirdi. Heç rus dilini də bilmirdi, çünki gəncliyində bu dili öyrənmək məcburi deyildi. Onun gözündə rus müstəmləkəçi, qədim adət-ənənələri vurub dağıdan, başqa irsli, yad dinli bir kafirdi və onlardan zəndeyi zəhləsi gedirdi. Bu kinin tərzi yavaş-yavaş korlanırdı; əri ayrılaraq bir rus qadını ilə evlənmişdi. Özü kimi tərbiyələndirib böyütdüyü qızlar isə ərə gedəntək çadralarını atmışdılar, avropasayağı geyinməyə, qarışıq bir dildə – yarı azərbaycanca – yarı rusca danışmağa başlamışdılar. Qızların mədəni həyata atdıqları bu sadə addımların nənəmin əhvalını pozması azmış kimi, hələ oğlanları da işləri tamam korlamışdılar: onlar atasının istəyi ilə bir neçə il litseydə oxumuş, iki-üç dəfə səfərə çıxmışdılar. Sonra dinin ağır şərtlərindən imtina edib yalnız bir-iki yüngül ayinə əməl edirdilər. Bakıda neft yataqlarının tapılması Qafqaz müsəlmanlarının sürətli inkişafına zəmin yaratmışdı: onlar əllərindəki var-dövlət hesabına "mədəni həyatın" bütün imkanlarından istifadə etməyə can atır, keçmiş nəsillərin sərt və sadəlövh həyatına çəpəki baxmağa başlayırdılar.

Bütün bu dəyişiklikləri nənəm biz nəvələrindən daha çox duyurdu. O öz uşaqlarım boya-başa çatınca özü tərbiyə eləmiş, onlara əqidə aşılaya bilmişdi. Bu əqidə hələ də hiss olunurdu. Biz isə tamamilə yad bir şəraitdə böyüdüyümüz üçün keçmişə meydan oxuyanları təmsil edirdik. Azərbaycan dilini yaxşı bilmirdik. Bəzi sözləri tez-tez unutsaq da, nənəmin sayəsində söyüş öyrənmiş, onları yaxşı əzbərləmişdik. Nənəmi xatırlamaq istəyəndə o, söyüş söyən, acıqlanan, lənət yağdıran adamtək yadıma düşür. Bəzən elə belə heç hirslənmədən, ancaq öz böyüklüyünü göstərmək üçün deyinirdi. Hərdənsə, doğrudan da, qəzəblənir, söyüşü, dava-dalaşı evi başına götürürdü.

Bədəncə böyük – həm ucaboy, həm də kök olan nənəm çox ağır tərpənirdi və tərpənişi də ona bir amiranəlik verirdi. Bir dəstə uşağa da xidmətçilərinə də rəhbərlik etməyə çoxdan öyrənmiş nənəmin çox əzəmətli görkəmi vardı, hətta nifrətlə ağzından söyüş yağdıranda da öz nəcib görkəmini itirmirdi. Beləliklə, onun şəxsiyyətində amiranəliklə sadəlik çox qəribə şəkildə bir-biriylə çulğaşır, uyğunlaşırdı.

Mənə münasibət əslində yaxşı olsa da, mürəkkəb idi, söyüşdən, danlaqdan əskik deyildi. Mən onun qılığına girir, hərdənbir pay da istəyirdim. Qılığına girməyimə imkan versə də, pul istəməyimi xoşlamırdı, çünki çox xəsis idi.

Demək olar ki, hər gün aşağıya enib onunla görüşürdük. O isə təsadüfi hallarda yuxarı qalxırdı. Yuxarı qalxmaq istəyəndə pilləkəni çox ləng çıxır, hər iki-üç pillədən bir xeyli dayanır, sürahidən yapışıb elə tövşüyürdü ki, adamın ona yazığı gəlirdi. Sonra təngənəfəs, birtəhər özünü otağımıza çatdırıb ən iri kreslolardan birinə pərçim olur, hənalı koppuş əllərini dizləri üstünə qoyub həyatımıza, davranışımıza tamaşa edirdi. O bizim məşğuliyyətimizin nə əhəmiyyətini, nə də ləzzətini duya bilir, danışdığımız yad dilsə arvada kobud görünürdü. Nənəm bizim yeni həyatımıza qibtə ilə deyil, rəhmdilliklə baxırdı. Özü və özü kimilərin sadə, məhdud həyatını daha arxayın, səhvsiz bir yol sanırdı. Bizim kimilərin, yəni çoximkanlı həyat tərzini isə çox səhv buraxılacaq ömür yolu sayırdı. O, haqlı idi, azadlıq çox vaxt baha başa gəlir.

Çarşablı arvadlara bədbəxt demək olmazdı, onların şənliyinə, gülüşlərinə, rəqs etmələrinə, zarafatlaşmalarına (hətta bəzən kobud) başqalarında az-az rast gəlinirdi. Belə qadınların arzuları da həyatları kimi çox sadə idi. Bu qədər tənqid atəşinə tutulan çoxarvadlılıqsa əri ilə nə eşqbazlıq, nə də dostluq-yoldaşlıq etmək imkanına malik olan müsəlman arvadına əsla əzab vermirdi. Ər arvadın ağasıdır və əsas işi uşaq doğuzdurmaq idi. Arvad ərini az görür, ərinin o biri arvadları, yəni öz günüləri ilə yoldaşlıq edir, onlarla birgə çalışır, uşaqlarını böyüdürdü. Bizim öz ailəmizdə baş vermiş bir əhvalatı danışa bilərəm.

Nənəmin qardaşının altmış yaşı olardı, tək bir arvadı vardı və arvadının uşağı yox idi. Arvad yaman darıxırdı. Nə günüsü, nə də uşağı olmadığından tək qalıb əzab çəkirdi. Bir gün o qərara gəldi ki, daha tək qalmağı bəsdir: əri təzə arvad almalıdır.

Bir səhər nənəm mənim saçlarıma həna yaxdığı vaxt Bəyim bizə gəldi. Arvad yaman acıqlı idi və tövşüyə-tövşüyə dedi:

– Bu Abbası görürsünüz… Deyirəm: "Ay Abbas, bir arvad da al!" Bilirsiniz mənə nə cavab verdi? "Həvəsim yoxdur", – deyir. İmkanım olsa öldürərdim onu. "Necə yəni həvəsim yoxdur!" "Elə beləcə, həvəsim yoxdur. Bir arvad mənə bəs edir. Vəssalam!" "Bura bax" – dedim. – "Peyğəmbərin (Allahın salamı olsun) bir neçə arvadı vardı, sən ikicə arvadı saxlamaq istəmirsən?” "Peyğəmbər heç kimi çox arvad almağa məcbur etməyib", dedi mənə, özü də lovğalandı ki, yaxşı cavab tapıb. "Hə, – dedim, düzdü. Amma mən səni məcbur edirəm ki, heç olmasa bircə arvad alasan. Əvvəla, ona görə ki, təzə arvad bizə uşaq doğar. Sonrası da ki, tək qalmaqdan bezmişəm. Evdən-evə qaçıram ki, söhbət eləməyə bir yoldaş tapım. Bütün rəfiqələrim arasında bircə mənəm yalqız qalıb darıxan. Yox, Abbas evlənəcəksən, vəssalam!"

O da istədi məni rəhmə gətirsin:

– "Axı, indi mənim gücdən düşən vaxtımdı". "Heç nə olmaz, toy gecəsi bir uşaq düzəltməyə gücün çatar". Abbas acıqlandı: "Əl çək məndən, axmaq arvad! Mənim altmış yaşım var və özüm bilərəm nə etməliyəm, vəssalam".

Sonra da başladı məni söyməyə, mən də qışqırdım:

– "Yox evlənəcəksən, evlənəcəksən".

– "Heç vaxt".

– "Ay insafsız kişi, aciz, fərsiz kişi. Adını da kişi qoyub, iki arvad saxlamaq istəmir".

Sonra da ağzıma gələni dedim ona.

O da acıqlanıb evdən çıxdı. Mənim yanımda lovğalıq edir. Yox, mən bu işi belə qoymaram. Bəs necə olsun?

Bəyimin gözləri yaşarmışdı. Üzünü nənəmə tutub soruşdu:

– Nə edim mən?

Nənəm isə səliqə ilə başıma yaxdığı hənanın üstünə püstə yarpaqları düzürdü. Axırda o dilləndi:

– Xoşuna gələn cavan qızlardan birini seç. Elə ki, qız seçdin, gəl mənə de. Çalışaram Abbası yola gətirim. Səfeh, fərsiz, dəli! Bəlkə ruslara oxşamaq istəyir. (Onları ilan çalsın). Uşağı yoxdur, özü də bircə arvad saxlamaq istəyir! Yaxşı işdir! Get özünə bir yoldaş tap, sonra baxarıq. Hə, bilirsən. Bizim Məhəmmədin qaynı qozbel Aslanın təzəcə yetişmiş balaca bir qızı var. Qəşəng qızdır, deyirlər xasiyyəti də mülayimdir. Get bax o qıza, zənnimcə, xoşun gələr. O sənə yaxşı yoldaş olar.

Bəyim məsləhətə əməl edib, həmin qızla görüşdü, qız xoşuna gəldi. Nənəm Abbasla söhbət etdi. Əvvəlcə, o, qəti etiraz edib, evlənmək istəmədiyini bildirdi. Deyişmə, mübahisə başlandı. Daha sonra dava-dalaş oldu, o ki var savaşdılar, didişdilər və nəhayət, taqətdən düşmüş zavallı kişi təslim oldu. Kişinin sonralar da uşağı olmadı, amma Bəyim özünə yoldaş tapmışdı, evdə tək qalıb darıxmırdı.

Göründüyü kimi hərdən çoxarvadlılıq xeyirxahlıq sayılırdı.

İlin yarısını kənddə keçirdiyimizdən müsəlman həyatını yaxından görmək imkanım vardı. Bakıdakı əhalinin rus, erməni, gürcü, bir az da avropalı olsa da, kənd əhalisi ancaq müsəlmanlardan ibarət idi.

Allahın xeyir-duasını qazanmış bu kəndi mən lap çox sevirdim. Burada dərs azalır, azadlıq çoxalır, oynamağa, əylənməyə istədiyimiz qədər vaxt qalırdı. Həm də ki, burada bibim oğlanları və qızları ilə birgə olurduq, əntiqə uşaqlar idi, onlar haqqında sonra ətraflı danışacağam.

Yaz gələn kimi zəhləm gedən şəhər həyatından yaxa qurtarmağa tələsirdim. Elə may ayındaca Bakı isti, tozlu, dözülməz bir şəhərə dönürdü. Səfər hazırlığımız çox uzun çəkirdi, çünki kənddə altı aylıq qalırdıq.

Həmin vaxt bizdə hələ avtomobil yox idi, yolu yarıyacan qatarla, sonra faytonla gedirdik. Günəşli bir may səhərində ləng bir qatar bizi bütün qışı arzuladığımız kəndə tərəfə aparırdı. Həmin qatar gördüyüm ilk qatar olduğundan mənə təmtəraqlı və gözəl görünürdü. O, yola düşəndə xəbərdarlıq fiti çalır, sonra daş qayalı çölləri keçib, asta-asta irəliləyir, lazımi yerlərdə dayanır və nəhayət, tozlu, milçəkli son dayanacağa çatırdı. Buranın ətrafı neft mədənləri olduğundan hər tərəfdə buruqlar, çənlər görünürdü. Neft iyi aləmi bürüyürdü və mənim bu iydən xoşum gəlirdi. Bu havanı həvəslə udurdum. Neftçi qəsəbəsində doğulduğum üçün neft övladına çevrilmişdim və neftin iyi mənə ləzzət verirdi.

Naxışları gün işığında parıldayan iki fayton və oxşar adlı faytonçular – Zeynal və Zeyni kiçicik vağzalın qarşısında bizi gözləyirdilər. Onlarla görüşüb uca səslə salamlaşırdıq. Zeynalla Zeyni qayğıkeş ata kimi bizi süzür, keçən payızdan bəri xeyli boy atdığımıza sevinirdilər. Sonra bizi və yüklərimizi yerbəyer edir, faytonlar sürəti artırdıqca təkərlərin səsi buruqları araya almış divarlarda əks-səda verirdi. Zeynalla Zeyni danışa-danışa atları şallaqlayır, fayton qayalığı və təpəni aşıb bomboş çöllərin arası ilə irəliləyirdi. Biz köksümüzü ötürüb, "bu nə istidir, bu nə tozdur" deyə ufuldayır və iki saatdan sona isə hər şey dəyişirdi, yol elə əvvəlki kimi narahat idi. Uzaqdan yamyaşıl bir mənzərə, parıltılı, ətirli bir dəniz görünürdü. Füsunkar dənizə, hələlik boş düzənlikdəki yoldan tamaşa edirdik.

Dəniz bağların hündür divarları arasından görünürdü, divarların bu üzü isə boş idi. Bizim evin gül-çiçəkli bağçası görünəndə adam təəccüblənirdi ki, bu gözoxşayan yaşıllığa gələn yol istidən alışıb-yanan, ürəksıxan səhradan keçirdi. Faytonlar qovaqların araya aldığı yola çıxıb, mal pəyələrimizin, təsərrüfata işıq verən kiçik elektrik stansiyamızın, qoyun "mənzillərinin" (mən qoyun damına belə ad vermişdim) yanından ötüb evimizin qabağında yaraşıqlı pilləkənlərin qaşısında dayanırdı.

Kəndə gəlişimizin ilk anları mənə daha çox ləzzət verirdi; həmin vaxt çiçəklər, sanki daha iri, daha təravətli, daha ətirli görünürdü. Elə bil, hava sakit olanda da qovaqlar xışıl- daşırdı. Hovuzun suyu həmişəkindən şəffaf, səma isə həmişəkindən mavi görünürdü.

Mən buraya gələn kimi çox yerlərə baş çəkir, çox görüşlər keçirirdim. Təkcə heyvancığazlarla deyil, bitkilərlə də, daşlarla da görüşürdüm. Uşaqların çoxu kimi mən də hər şeyi canlı sanır, əşyalarla, ağaclarla söhbətləşirdim, hamının cansız saydığı əşyaların yanına qaçıb onlarla salamlaşırdım. Onlar mənim üçün cansız deyildilər və salamıma, elə bil, sadə bir dillə cavab da verirdilər. Bu cavabı eşitməyi bacarmaq lazım idi, həmin dili başa düşən az tapılardı. Hərdən fröyleyn Anna mənim bir ağacla, yaxud kötüklə söhbət etdiyimi görüb cəza verəcəyini bildirirdi. Mən də təəccüblənir, öz-özümdən soruşurdum: "Nə üçün axı?" Mənim gördüyüm aləmi böyüklərin görməməsini haqsızlıq sanır, onları kor hesab edirdim. Görə bildiklərimin bir hissəsini böyüklər heç görmür, bir hissəsini də dumanlı şəkildə təsəvvür edirdilər. Onlara həm yazığım gəlir, həm də acığım tuturdu.

Bağdakı kiçicik qovaqlardan başqa bütün qovaqlar mənim qardaşlarım idi. Kiçik qovaqlarla xasiyyətimiz tutmurdu; onlar çox gənc və höcət olduqlarından yola getmirdik. Qoca qovaqlar isə dostlarım idi və mənə hörmət edirdilər. Bibim oğlanları ilə oynayanda qovaqlara işimiz düşürdü. Yarpaqları dəmir yolu bileti kimi işlədir, iri budaqları qırıb özümüzə at edirdik. Bir az xırda budaqcıqlardan xalam oğlanları çubuq düzəldib, bizə hədə-qorxu gəlir; lap xırdaca qollarından isə çələng hörüb başçı seçdiyimiz uşağın başına qoyurduq.

Ən qoca qovaqlardan birini özümə baba sanırdım. Əcdadımın hələ əzəmətli olması fikri gizli idi. O özünün qovaq dilində xoş sözlər deyir, yarpaqlarının xışıltısı ilə məni ovundurur, ona öz fikirlərim haqda danışanda isə bütün yarpaqlarını şəkləyib diqqətlə qulaq asırdı. Onun mənə rəğbəti, nə sözlə, nə də hərəkətlə büruzə verilməsə də, insan rəğbətindən dözümlü idi.

Geniş üzüm bağındakı qumluqda boz qaya parçaları vardı. Həmin iri daşlardan birini özümə götürmüşdüm və mal bölgüsündə heç kimə güzəştə getməyən bibim oğanları da bununla razılaşmışdılar. Günəş mənim qayamı qızdırır və mən isti daşın üstündə uzanıb xoşallanır, özümü okean içində, qumlu bir yarımadada təsəvvür edirdim.

Bağımızın üzümlüyündə qoca bir üzüm tənəyi də vardı və mən onun qolları altında oturub özümü yaşlı bir daxmada təsəvvür edə bilirdim. Başımı tənəyin gövdəsinə – xəyalən isə dostumun köynəyinə söykəyib ən gizli sirlərimi ona danışırdım. Çox sirlərə agah olmuş bu qoca filosofsa, heç nəyə təəccüblənmirdi. Sonralar papiros çəkməyi də həmin tənək kölgəsində öyrəndim.

Üzüm bağında köhnə, suyu qurumuş bir quyu da vardı – ona da tez-tez baş çəkirdim. Daha heç kimə gərək olmadığına görə bu quyu xəcalət çəkir, şikayətlənir, köks ötürürdü. Quyunun dibində yaşarmış gözlərinin, qızarmış göz qapaqlarının olduğunu görə bilməsəm də, təsəvvür edirdim. Onun isti daşları arasında kərtənkələlər oynaşırdı. Bu kərtənkələlər ona sadiq qalmış köhnə dostlarıydı. Hər dəfə kərtənkələləri sayıb, sayca artıqlarını görəndə sevinirdim ki, köhnə quyunun öz yoldaşları var, ondan arxayın qalmaq olar.

Beləliklə, hər küncdə, hər cığırda dostlarım vardı; burada bir armud ağacı, orada bir pilləkən, bir sarmaşıq, bir gül kolu, bir hovuz və sair. Özüm seçdiyim bu dostlarımdan razı idim. Adamlardan fərqli olaraq, onlar yaxşılığa yaşılıqla cavab verirdilər. Məndə bacardığım yaxşılığı onlardan əsirgəmirdim.

II

Evimiz böyük idi, iki qola ayrılırdı, hər qolda da on otaq vardı. Girəcəkdəki böyük meydançaya "dolan" deyirdik. Ən isti havada belə bura sərin və küləkli olurdu. İnkişaf etmiş bəzi ölkələrdə adamların yeldöyəndən qorxması gülməli görünür. Bizdə yeldöyəndən qorxan tapılmaz. Əksinə evdə elə şərait yaradırlar ki, yeldöyən sərinlik gətirsin. Elə buna görə də, az qala bütün kənd evlərində "dolan" olur.

Ev nə qədər böyük olsa da, yayda bura yığışan külfət birtəhər yerləşirdi. Nənəm bir dəstə qulluqçu, böyük bibim isə öz əri ilə gəlirdi. Kiçik bibimin əri atamla tez-tez dalaşdığına görə və onunla küsü saxladığına görə bağa gəlmirdi. Əvəzində bibim özünün beş uşağını gətirirdi. Bu uşaqlardan fröyleyn Annanın zəhləsi gedirdi. Hamısı yalançı, oğru və xəbərçi idi, bağda rahatçılığımızı korlayırdılar. Bağ sakinlərinin siyahısına biz dörd bacı və fröyleyn Annadan başqa, kiçik əmim İbrahim də əlavə olunurdu. O, hələ evlənməmişdi, uşaq kimi xoşqılıq və şən idi. Bütün bu ailələrin saysız-hesabsız qulluqçuların, on beş nəfər bağbanı, faytonçu və çobanları da hesaba alanda bağımız balaca bir kəndi xatırladırdı. Mülkün iri məişət tikililəri də vardı. Çörəkxanada nənəmin nəzarəti altında bir həftənin çörəyi birdəfəyə bişirilirdi. İri bir toyuq damı və geniş camaşırxanamız da vardı. Amma həyətin ən dəyərli varı bağın aşağı tərəfində tikilmiş geniş hamam idi. Bu hamama görə bütün kasıb qohumlar bizə həm qibtə edir, həm də rəğbət bəsləyirdilər. Bura nənəmlə qonaqlarının görüş yeri idi.

Bazarlığa ehtiyac olmurdu; çörək evdə bişir, meyvə-tərəvəz həyətdə becərilir, əti isə zavallı qoyunlar verirdi; bir sözlə hər şey əl altında idi.

Nə qədər ki, atam dul idi, hamımız bir yerdə olur, bir süfrə başına yığılırdıq. Belə birgə həyat böyük səliqəsizlik yaradırdı. Yemək masasının uzunluğunu təsəvvürə gətirmək heç də çətin deyil. Masa arxasındakı narazı deyintilərdən, mübahisələrdən, uşaqların çığırtısından, acıqlı səs-küydən qulaq tutulur, heç nə eşitmək olmurdu. Masa başında oturan nənəm xörəyi əllə yesə də, çəngəl-bıçaqdan istifadə edən əmim və bibilərimdən səliqəli idi. Bizim bu qaraşın dəstəmizdə fröyleyn Anna yeganə sarışın adam idi. Yemək vaxtı biz uşaqlar səliqəsizlik edəndə düzəliş verməyə cəsarəti çatmazdı. Axı, həmin anda bizə deyəcəyi sözlər süfrə başında-kılarının hamısına toxuna bilərdi. O vaxtlar rəftarımızın kobudluğuna əhəmiyyət verməzdim. Amma indi anlayıram ki, Avropa mədəniyyəti görmüş bir adam süfrəmizin başında necə əzab çəkirmiş.

Süfrə başında böyüklərin çətin anlaşlan rusca danışığı, dayənin uşaqlara almanca müraciəti, Azərbaycan kəlimələri qəribə dil qarışığı əmələ gətirirdi. Azərbaycanca gedən söhbətlər daha çox qışqırığa oxşayır, kobud və cingiltili səslənirdi. Elə buna görə də mən həm o dili sevmir, həm də düzgün danışmağı öyrənə bilmirdim.

Bu süfrənin yeməkləri üçün neçə-neçə günahsız qoyunlar kəsilirdi. Başqa ət də yeyirdik, amma bu ət satın alınırdı. Gərək qəssaba pul veriləydi, nənəmin qoyduğu manatlar xərclənəydi. Nənəm buradakı bütün ailənin pul büdcəsinə başçılıq edir, həmin büdcəni böyük qənimətlə xərcləyirdi. Hər şey bol olsa da o, qənaətçilliyindən qalmır, hətta müftə azuqəni də bölürdü. Amma pul xərcləmək lazım gələndə əlacı kəsilirdi! Pul kisəsini açanda ürəyi sıxılır, var gücü ilə gərəksiz xərclərdən yaxa qurtarmağa çalışırdı.

Nənəmin üç qızı, yəni mənim bibilərim canlı, qaraşın, üz-gözü tüklü qadınlar idi, özü də yenicə qədəm qoyduqları mədəni həyatla lovğalanırdılar. Elə buna görə də rus-azərbaycan sözlərini bir-birinə qarışdırıb danışır, papiros tüstü-lədir, Bakının ən bahalı "Moda" evlərində paltar tikdirirdilər. Daş-qaşa elə vurulmuşdular ki, boyun boğazlarını bəzəməklə yanaşı, saçlarına da bahalı sancaqlar düzürdülər. Bibilərimin üçü də hikkəli arvadlar idi. Bütün günü çənə döyür, yorulmaq, bezikmək bilmədən poker oynayırdılar. Onlar qışqırmadan danışa bilmirdilər, ən sakit söhbətləri də kənardan qulaq asanlara savaşmaq təsiri bağışlayırdı. Qeybət qırmağa adət eləmişdilər, heç kimi, hətta öz ata-analarını da bəyənmirdilər. Bacılarından bir çölə çıxan kimi digər ikisi həmin dəqiqə onun, uşaqlarının, ərinin qeybətini qırırdı. Amma yenə də öz bacardıqları kimi bir-birini sevir, bir-birindən ayrı düşə bilmir, ailə savaşından sonra küsüşəndə darıxırdılar. Aralarına söz-söhbət ataları öləndən sonra düşmüşdü, vərəsəlik bölgüsü üstündə qalmışdılar. Ərləri onları məcbur edirdilər ki, atamdan vərəsə paylarını istəsinlər. Atamsa həm ailə, həm də firma başçısı idi və vərəsəni bölsə, öz rəhbər funksiyasını itirə bilərdi. Bacılardan biri ona yaxınlaşıb yazıq-yazıq öz payını istəyəndə atam mülayim səslə soruşurdu:

– Axı, pul sənin nəyinə lazımdır?

– Ərim istəyir.

– Ərin avaranın biridir.

Ər isə arvadının əliboş qayıtdığını görəndə qışqırırdı: "Qardaşın oğrudur. Ya vərəsə payını al, ya da səni bo-şayıram".

Beləcə, bacılar qardaş hiyləsi ilə ər qəzəbi arasında qalırdılar.

Qohumlarım mənim yanımda da atamı söyürdülər. Qəribəsi odur ki, haqqında eşitdiyim pis sözlər onu mənim gözümdən salmırdı, əksinə, atama rəğbətim daha da artırdı. Vərəsə məsələsinə görə paxıllıqdan yanan yeznələrin fikrincə, atam oğru, yalançı, hiyləgər bir adam idi.

Babamın ikinci arvadı – rus qadım da vərəsə almaq üçün məhkəmə işi qaldırmış, işlər daha da korlanmışdı. Vəziyyət o qədər pisləşmişdi ki, heç kəs baş çıxardıb bir nəticəyə gələ bilmirdi. Varislər söyüşür, didişirdilər. Heç biri güzəştə getmək istəmir, bir-birinin paxıllığını çəkirdilər, şübhədən boğulurdular. Beləliklə, illər məhkəmələrdə keçdi, nəhayət, inqilab baş verdi və bu inqilab onların bütün mübahisələrini həll etdi.