Əhməd bəy Ağaoğlu

скачать книгу бесплатно

Əhməd bəy Ağaoğlu
Aydın Balayev

Tarixi yaradanlar
Görkəmli tarixçi Aydın Balayevin bu kitabında Əhməd bəyin maraqlı olduğu qədər də çətin və keşməkeşli həyat yolunun əsas mərhələlərinə işıq salınır. Kitab heyrətamiz faktlar və maraqlı mülahizələrlə zəngindir.

Aydın Balayev

Əhməd bəy Ağaoğlu

Biz ya iflas etmiş köhnə ənənələrə sadiq qalaraq tamamilə yox olacağıq, ya da onlardan birdəfəlik və qəti şəkildə ayrılaraq həyatımızı yeni təməllər üzərində quracağıq.

    Əhməd bəy Ağaoğlu

Kərbəla və Məşhəd, yoxsa Peterburq və Paris?

Azərbaycanın dilbər guşələrinin birində, qədim Qarabağ torpağının mərkəzi olan Şuşa şəhərində yetərincə tanınmış bir ailə var idi. Bu ailənin başçısı Mirzə Həsən Qurdlar eli soyundan idi. Həmin soy bir zamanlar müasir Türkiyə ərazisindəki Ərzurum bölgəsində məskunlaşmışdı. Lakin XVIII əsrdə indiki Azərbaycan ərazisinə köçərək öncə Gəncədə, sonra isə Qarabağda yerləşdi.

Mirzə Həsənin xanımı Tazə xanım isə Qarabağın, əsasən, maldarlıqla məşğul olan və yarımköçəri həyat tərzi sürən məşhur Sarıcalılar nəslinin nümayəndəsi Rəfi bəyin qızı idi. XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalından sonra bu nəslin bəzi nümayəndələri, o cümlədən Tazə xanımın qardaşı ənənəvi məşğuliyyətlərindən əl çəkərək çar ordusunda qulluq etməyə başlamışdılar.

Qurdlar eli nəslinin Qarabağda geniş torpaq sahələri vardı. Həmin torpaqlarda, əsasən, pambıq əkilirdi. Elə ailə də daha çox pambıqçılıqdan əldə edilən gəlirlə dolanırdı.

XIX əsrin başlanğıcında Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğalı belə ailənin ənənəvi həyat tərzinə elə də ciddi dəyişikliklər gətirməmişdi. Hər halda, Mirzə Həsən təxminən belə düşünürdü: «Nə olmuş ki? Allaha şükür ki, azan oxunur, məscidlər qalır, axundlar vəz edir və bizim evdə də gecə-gündüz din ətrafında söhbətlər gedir! Ruslar malikanələrə toxunmadılar. Üstəlik, malikanə sahiblərinə zadəganlıq da verdilər!» Bir sözlə, Mirzə Həsənin sıxıntı və narahatlıq keçirməsi üçün elə də ciddi səbəb yox idi. Sonralar onun oğlu – kitabımızın qəhrəmanı Əhməd bəy Ağaoğlu özü yazırdı ki, sakit həyat sürən atası «ömründə bir kərə də olsun, Qarabağın hüdudlarından kənara çıxmadı. Qışı Qarabağın kəklik, turac və qırqovullarla bol olan düzən hissəsində, yayı isə min iki yüz metr yüksəklikdəki bir dağın başına qartal yuvası kimi qonmuş, suları buz kimi Şuşada keçirərdi. Vaxtı gələndə və kefi istəyəndə Abdallar kəndindən bir aşıq dəstəsi çağırar və «Koroğlu»dan, «Aşıq Pəri»dən, «Əsli və Kərəm»dən nəğmələr dinləyib kef edərdi. Belə bir adam üçün düşünüləcək, üzüləcək nə isə vardımı?»

Əhməd bəy Ağaoğlu qatı dindarlığı ilə seçilən belə bir ailədə 1869-cu ildə doğulmuşdu. Onun ata babası Mirzə İbrahim Şuşada islamın ən gözəl bilicilərindən sayılırdı. Atası Mirzə Həsən də dinə bağlı bir insan idi. Əhməd bəy yazırdı ki, «ondan «sən kimsən?» deyə soruşulduğu zaman «Əlhəmdülillah, Məhəmməd ümmətindənəm; İmam Əli aşiqiyəm; mənim atam Mirzə İbrahim, onun da atası Qurdlar elindən Həsən ağadır», – deyərdi. Ağlına türk olduğu əsla gəlməzdi».

Lakin etiraf etməliyik ki, bu hal o zaman istisnasız olaraq bütün Azərbaycan türkləri üçün səciyyəvi idi. Bu onların şüurunda dini mənsubiyyət hissinin dominantlıq təşkil etməsindən qaynaqlanırdı. Üzeyir bəy Hacıbəyli yazılarının birində bu durumu belə təsvir edirdi: «Bizim bir nəfərimizdən soruşsan ki:

– Sən kimsən?

Deyər: müsəlmanam.

– Hankı millətdənsən?

– Müsəlmanam.

– Nə dinindənsən?

– Müsəlman dinindən.

– Nə dili danışırsan?

– Müsəlman dili.

Halbuki özü türkdür, dini islam dini, dili də türk dilidir. Daha burasını düşünən yoxdur ki, müsəlman adında millət yoxdur».

Əhməd bəyin əmisi, nəslin ağsaqqalı hesab edilən Hacı Mirzə Məhəmməd Şuşada böyük nüfuz sahibi idi. Maraqlı bir tarixi fakt bunu təsdiqləyir. Belə ki, 1877–1878-ci illər Osmanlı-rus müharibəsi ərəfəsində müsəlmanların rus çarına sədaqəti hakimiyyət orqanlarında şübhə doğurmağa başlayır. Bu səbəbdən də çar məmurları şəhərin azərbaycanlı əhalisinin tanınmış nümayəndələrindən tələb edirlər ki, sonuncular müsəlmanların həmin savaşda osmanlılara dəstək verməyəcəklərinə zamin dursunlar. Bir çoxları müxtəlif bəhanələrlə həmin tələbdən imtina etdikləri halda, Mirzə Məhəmməd irəli çıxaraq buna zəmanət verir. Yaxınlarının «Niyə bu ağır yükün altına girdin?» sualını isə belə cavablandırır: «Bizimkilərdə ayağa qalxacaq qədər qeyrət olsun, zərər yoxdur, mən fəda olmağa hazıram».

Qatı dindarlığı ilə fərqlənən Mirzə Məhəmmədin təşəbbüsü ilə ailəyə məxsus mülkün böyük zalında mütəmadi olaraq molla və axundlar toplaşır, islam dininin müxtəlif məsələləri ətrafında uzun-uzadı müzakirələr aparırdılar. Əhməd bəyin bütün uşaqlıq və yeniyetməlik dövrü bəzən günlərlə davam edən həmin aramsız dini mübahisələr içində keçib. İllər sonra o belə məclisləri xatırlayaraq yazırdı: «Ah, bu münaqişələri nə qədər gərgin bir diqqətlə dinlərdim! Bir şey anlamazdım. Fəqət o qalın əmmaməli mollalar, o təhtülhənək, sallaşıq axundlar mənə göydən enmiş varlıqlar kimi görünürdü. Xüsusilə onların danışdığı dil məni heyran edirdi, türkcə idi, fəqət elə bir türkcə ki, mən bir tək kəlmə belə anlamırdım».

Əmisi Mirzə Məhəmməd gələcəkdə Əhməd bəyi də din xadimi kimi görmək istəyirdi. Hər halda, o hər fürsətdə kiçik Əhmədi nəzərdə tutaraq deyirdi ki, bu oğlum müctəhid[1 - Müctəhid – dini qanunları və ehkamları təfsir və şərh etmək səlahiyyətinə malik baş ruhani] olacaq. Bu səbəbdən təəccüblü deyil ki, altı yaşına çatdıqda bir çox digər həmyaşıdları kimi balaca Əhmədi də təhsil almaq üçün mollaxanaya verirlər.

Mollaxanada təhsil faktiki olaraq Quran mətnlərinin avazla yüksəkdən oxunması və əzbərlənməsi ilə məhdudlaşırdı. Aydındır ki, sadəcə, əzbərçiliyi təbliğ edən bu təhsil müəssisələrində uşaqların təfəkkür və intellektinin inkişaf etdirilməsindən söhbət belə gedə bilməzdi. Mollaxanaların daha bir ciddi nöqsanı burada uşaqların çarizmə tam sədaqət və mütilik ruhunda tərbiyə edilməsi idi.

Əhməd bəyin müəllimi Axund Hüseynqulunun çar II Aleksandrın 1881-ci ildə inqilabçılar tərəfindən qətlə yetirilməsinə reaksiyası bu baxımdan olduqca səciyyəvidir. Ağaoğlu xatirələrində həmin olay haqqında yazırdı: «Axund Hüseynqulu bu vaqiədən xəbər tutmuş, ta ciyərindən yaralanmış, duyduğu təsirlər altında bizim sinfə gəlmişdi. Oturan kimi kəmərindən qələm və dua kitabçasını çıxardı, bizdən bir parça kağız istədi və çox uzun papağını çıxararaq kağız üzərində düşünməyə, bir müddət sonra isə yazmağa başladı. Yazdı, pozdu və, nəhayət, bizə xitabən: «Ayağa qalxın və üzünüzü qibləyə doğru çevirin», – deyə əmr etdi.

Biz anındaca qalxdıq və cənuba doğru çevrildik.

«İndi isə dinləyin», – dedi və II Aleksandrın ölümü haqqında yazmış olduğu bir ağını bizə oxudu. Təəssüf ki, ağını unutmuşam. Fəqət çox yaxşı xatırlayıram ki, nəqəratı rusca iki kəlmədən ibarətdi. Həmin kəlmələrin mənası bu idi: «İt oğlu alçaqlar!»

Axund qatillərə küfrlər yağdırır, çarı isə mədh edərək ruhuna rəhmət diləyirdi. Eyni zamanda bizə nəsihət olaraq çarın Allah tərəfindən seçilib təyin olunduğunu bildirirdi: «Ona əl qaldıran Allaha əl qaldırmış olur, qatil isə sorğu-sualsız kafiri-mütləq olur. Çəkinin, övladlarım, bu kimi dəlalətlərə uymayın. Əks halda, qızmış olan Allah yalnız sizi deyil, bütün atalarınızı, analarınızı, əqrəbalarınızı, elinizi kökündən kəsər, yox edər».

Sonradan eşitdim ki, axund Peterburqda yeni imperatora təqdim edilmək məqsədilə ağını Qafqaz canişininə göndərmiş və müqabilində bir qədər pul ilə mükafatlandırılmışdır».

Belə bir şəraitdə mollaxanalarda tədrisin keyfiyyətinin son dərəcə aşağı səviyyədə olması tamamilə gözlənilən idi. Hətta ən qabiliyyətli şagirdlər də mollaxanalarda təhsillərini dərin biliklər əldə etmədən başa vururdular. Məsələn, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, bütün səylərinə baxmayaraq mollaxanadakı dörd illik təhsildən sonra nəinki Sədinin farsca «Bustan» və «Gülüstan»ını, hətta Füzulinin türkcə yazdığı «Leyli və Məcnun»unu belə oxuyub anlamaqda çətinlik çəkirdi.

O zamanın digər imkanlı azərbaycanlıları kimi Mirzə Məhəmməd də mollaxananı bitirdikdən sonra Əhmədi təhsilini davam etdirmək üçün şiələrin müqəddəs şəhərləri – Nəcəf və Kərbəlada yerləşən mədrəsələrdən birinə göndərməyi planlaşdırırdı. Lakin anası Tazə xanımın Əhməd bəyin gələcəyi ilə bağlı planları tam fərqli idi. O, dindar bir qadın olmasına baxmayaraq din xadimlərini heç xoşlamırdı. Sonralar Əhməd bəy vurğulayırdı ki, anası «Allahı da, peyğəmbəri də, din xadimlərini də gəzdiyi və gördüyü axar sular və dağlar kimi dupduru, saf, bəzək-düzəksiz görmək istəyirdi». Gerçəklik isə Tazə xanımın bu təsəvvürlərindən çox-çox uzaq idi. Axundların və mollaların xarici görünüşü – əcaib qiyafələri, əmmamələri, cübbələri, nəleyinləri[2 - Nəleyin – müsəlman ölkələrində geniş yayılmış arxası açıq ayaqqabı] belə onda qıcıq yaradırdı. Tazə xanım qəti qərara gəlmişdi ki, oğlu heç vaxt ikrah hissi ilə yanaşdığı həmin din xadimlərindən biri olmayacaq. Odur ki oğluna rus məktəbində dünyəvi təhsil vermək arzusunda idi. Bu baxımdan onunla Mirzə Məhəmməd arasında oğlunun gələcəyi uğrunda gizli bir mücadilə yaşanırdı. Arzularını reallaşdırmaq məqsədilə Tazə xanım ərindən və qaynından gizli balaca Əhməd üçün rus dili müəllimi tutmaq qərarına gəldi. Qonşuluqda yaşayan ixtiyar dayəsi Kərbəlayı Bahar bu işdə ona yardımçı oldu. Beləcə, Əhməd hər gün atası və əmisindən gizlin Bahar nənənin evinə gedərək müəllimdən rus dili dərsləri almağa başladı. Əhməd bəy yazırdı ki, «anamın bu planı düz üç il davam etdi. Anam mənə bərk-bərk tapşırmışdı ki, bu haqda kimsəyə söyləməyim. Mən də bu sirri saxlamağı özüm üçün bir böyüklük əlaməti sayaraq səmimi olaraq uşaqcasına öyünürdüm».

Müəllim balaca Əhmədə rus dili ilə yanaşı, hesab, tarix və coğrafiya dərsləri də verirdi. Hər ayın sonunda isə Tazə xanım ətəyindəki qızıl rus imperiallarından birini kəsir və Kərbəlayı Bahar vasitəsilə zəhmət haqqı olaraq müəllimə çatdırırdı.

Bu gizli dərslərin nə ilə nəticələnəcəyini heç kim bilmirdi. Lakin xoş bir təsadüf problemin həllinə gətirib çıxardı. Belə ki, çar hökuməti 1881-ci ildə Şuşa şəhərində 6 illik realnı məktəb açmaq qərarına gəldi. Məktəbin açılışı ilə əlaqədar Şuşa qəzasının rəisi şəhərin nüfuzlu müsəlman ailələrinin nümayəndələrini Xurşidbanu Natavanın evində topladı. Ailənin başçısı sayılan Mirzə Məhəmməd xəstələnərək müalicə üçün Tiflisə getmişdi. Odur ki həmin toplantıda Əhmədin atası Mirzə Həsən iştirak etməli oldu. Qəza rəisi müsəlmanlara səslənib uşaqlarını rus məktəbinə verməyə çağırdı, bunun onlar üçün faydalı olacağını söylədi. Toplantı iştirakçılarının əksəriyyəti, o cümlədən Mirzə Həsən rəisə xoş gəlmək üçün övladlarını yeni açılan məktəbə verəcəklərini vəd etdi. Hərçənd Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «hiddət içində evə dönən atası böyük qardaşı Mirzə Məhəmmədin qəzəbindən çəkinərək özünü qınayırdı:

– Nə etdim? Dadaşım (böyük qardaşını belə adlandırırdı) nə deyəcək?

Anam mələk baxışı və nəvazişli səsi ilə irəli atıldı:

– Nə deyəcək? Qəza rəisinə, bütün şəhərə qarşı getməyinimi istəyəcək? O da olsaydı, əlbəttə ki, sənin kimi edərdi.

Anam çox təmiz və saf bir adam olan atama öz zəkası və incəliyi ilə hakim idi. Atam yumşaldı, fəqət:

– Hacı Mirzə Məhəmmədi tanımırsanmı? – deyə söylədi.

– Tanıyıram, amma çarə yoxdur».

Bir müddət sonra Tiflisdən geri dönən Mirzə Məhəmməd lənətlər yağdırsa da, balaca Əhmədin qəbul imtahanlarına hazırlaşmasına izin verdi. Üç aydan sonra sınaqdan uğurla keçən Əhməd realnı məktəbin birbaşa ikinci sinfinə qəbul edildi. Belə yüksək imtahan nəticəsini üç aylıq hazırlığın yekunu sayan Mirzə Məhəmməd bundan çox heyrətləndi. Üzünü qardaşı Mirzə Həsənə tutaraq dedi: «Babalı sənin boynuna! Mən onu müctəhid edəcəkdim. İndi o, kim bilir, nə olacaq! Üç ayda bu qədər bacarıq göstərən bir uşaq öz elmlərinə davam etsəydi, nə olmazdı». Daha sonra isə dərin bir ah çəkərək əlavə elədi: «Allah axırını xeyir etsin!»

Ağaoğlu haqlı olaraq qeyd edirdi ki, anasının öz arzusunu gerçəkləşdirmək istəyi «onun həyat yolunu Kərbəla və Nəcəfdən Sankt-Peterburq və Parisə doğru çevirdi». Nəticədə bu savadsız qadının sayəsində təkcə Azərbaycan deyil, bütün türk dünyası Əhməd bəy Ağaoğlunun simasında özünün ən görkəmli mütəfəkkirlərindən birini qazanmış oldu.

Həmin günlərdə Tazə xanım dünyanın, bəlkə də, ən xoşbəxt qadını idi, çünki illərdən bəri ürəyində bəslədiyi arzusu, nəhayət, gerçəkləşməyə başlayırdı. Eyni zamanda balaca Əhməd də məktəbə qəbul olunmasına anasından az sevinmirdi; öz etirafına görə, imtahandakı uğuru ona indiyədək yaşamadığı bir qürur hissi vermişdi.

Şübhəsiz ki, həmin anda Əhməd bəy məktəbdə hansı sınaqlarla üzləşəcəyindən hələ xəbərsiz idi. Bilmirdi ki, məktəb illəri onun yaddaşına təkcə xoş təəssüratlarla həkk olunmayacaq. Belə ki, məhz Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında o, həyatında ilk dəfə yenicə baş qaldırmaqda olan erməni-azərbaycanlı qarşıdurmasının xoşagəlməz təzahürləri ilə üzləşəcək və bu onun uşaq hafizəsində dərin izlər buraxacaqdı.

1881-ci il sentyabrın 20-də açılan Şuşa realnı məktəbi şəhərin ermənilər yaşayan yuxarı hissəsində yerləşirdi. Ona görə də təxmin etmək çətin deyil ki, şagirdlərin əksəriyyətini ermənilər təşkil edirdi. Sayca üstün olmalarından istifadə edən erməni şagirdlər daim azərbaycanlılara sataşır, bəzən isə onlara qarşı zor tətbiq etməkdən çəkinmirdilər. Bu qarşıdurmaları xatırlayan Ağaoğlu sonralar yazırdı ki, azərbaycanlı şagirdlərin «təhsil illərində erməni uşaqlarından çəkdiklərini sözlə ifadə etmək imkan xaricindədir. Tənəffüsdə biz, beş türk uşağı, cəld tərpənib arxamızı divara dayamağa imkan tapanda bunu böyük uğur sayırdıq. Onlarla erməni uşağı birdən üzərimizə hücum edir, birisi başımızdan papağı götürüb yerə atır, digərləri təpiklə dörd-beş altun qiymətində olan Buxara dərisini torpaq üzərində diyirlədirdilər. Bəziləri qiymətli və çoxu dəvə yunundan hazırlanmış paltarlarımızın ətəyindən yapışaraq o yan-bu yana çəkir, cırır, bəzəklərini sökürdülər; müqavimət göstərmək istədikdə isə bizi yumruq, şillə, təpiklər altına salırdılar. Bəzən birləşib üstümüzə böhtan atır, birlikdə şahidlik edib bizi haqsız yerə cəzalandırırdılar. Yoldaşlarımdan çoxu dözməyib məktəbi tərk etdi. Sonuncu sinfə qədər türklərdən yalnız mən duruş gətirə bildim».

Məktəbdəki bu ab-hava, şübhəsiz ki, Əhməd bəyə ciddi təsir göstərmiş, onun xarakterində mətinlik və mübarizlik kimi keyfiyyətlərin formalaşmasında az rol oynamamışdı. Şuşa realnı məktəbinin beş türk şagirdi arasında təkcə Əhməd bəyin bütün çətinliklərə qatlaşaraq sınmaması və təhsilini sonadək davam etdirməsi faktı da bununla izah olunur. Həmin vaxt Əhməd bəy taleyin onu daha ciddi sınaqlarla üzləşdirəcəyindən, bu sınaqlarla müqayisədə erməni şagirdlərin hərəkətlərinin, sadəcə, uşaq şıltaqlığı kimi görünəcəyindən xəbərsiz idi…

Ağaoğlu Şuşa realnı məktəbindəki «sadə, vəzifəsini diqqətlə yerinə yetirən, məslək eşqi ilə dolu olan» müəllimlərini sonralar həmişə dərin bir şükranlıq hissi ilə xatırlayırdı. O, tərcümeyi-halında müəllimlərini nəzərdə tutaraq yazırdı ki, «onlar məndə və bütün yoldaşlarımda elmə, irfana, haqq və həqiqətə qarşı dərin iman və sevgi yaratdılar, bizim hər birimizin həyat yolunu işıqlandıran nurlu bir məşəl oldular. Onlar çarizmin, istibdadın, zülm və cəbrin, fanatizm və cəhalətin amansız düşməni idilər. III Aleksandr kimi zülmkar bir çarın bütün şiddətlərinə, bütün nəzarətlərinə rəğmən həmin müəllimlər tələbəyə elm, irfan, gözəllik və hürriyyət eşqini aşılamağın yolunu tapırdılar; tələbələrinə özünü tərbiyə etmək və yetişdirmək yollarını təlqin edə bilirdilər».

Şuşa realnı məktəbinin divarları arasında XIX əsr rus ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri ilə tanışlıq Əhməd üçün indiyədək varlığından xəbərsiz olduğu cazibəli və gözəl bir dünyanın kəşfi idi. O bu cazibəli və gözəl dünyaya heyranlığını gizlətmirdi. Özünün bir şəxsiyyət kimi formalaşmasına rus ədəbiyyatının göstərdiyi böyük təsiri vurğulayan Əhməd bəy yazırdı: «Mənə Qafqazı sevdirən, Qafqazın gözəlliklərini anladan Lermontovla Puşkinin şeirləri olmuşdur. Qafqaz kəndlisinə, onun saf və təmiz həyatına qarşı ilk hissi bağlılığımı yenə bu yazarların əsərləri oyandırmışdır».

Həmin illərdə o, bir-biri ilə barışmaz ziddiyyət təşkil edən amillərin təsiri altında idi. Belə ki, məktəb müəllimləri və rus ədəbiyyatı sayəsində tanış olduğu yeni fikir və ideyalar ona əmisi Mirzə Məhəmmədin ruhani dostları tərəfindən təlqin edilən düşüncə və baxışlardan kəskin surətdə fərqlənirdi. Bu iki dəyərlər sistemi arasındakı dərin uçurum və uyğunsuzluq gənc Əhmədi son dərəcə heyrətləndirməklə yanaşı, çətin seçim qarşısında qoyurdu.

Ağaoğlu həmin dönəmdəki durumunu belə təsvir edirdi: «Beynimdə və qəlbimdə mənsub olduğum mühitə tamam yad üfüqlərin açıldığını hiss eləyirdim. Mənəvi varlığım ikiyə bölünməyə başlamışdı. Məktəbdə ikən başqa hava, başqa insanlar, başqa fikirlər və əndişələr arasında yaşayırdım. Evə gəlincə isə tamam yabançı bir mühitə düşürdüm. Burada yenə əmimin müsafirləri, imam əleyhissalam, Mehdi məsələsi ətrafındakı münaqişələr, mücadilələr davam edirdi. Məndəki bu iki varlıq ilk günlərdən bir-birinə qarışmayaraq yan-yana və dimdik yaşamaqda idi».

Əhməd bəy uşaq şüuru ilə yeni mühitin onu doğulduğu gündən əhatə edən ənənəvi həyat tərzindən üstün olduğunu dərk etməyə başlayırdı. Doğma torpağının və onun insanlarının vurğunu olan Əhməd bəy üçün bu acı reallıqla barışmaq çox çətin idi. Kim bilir, bəlkə də, müsəlman dünyasının yüzilliklər boyunca formalaşmış dəyərlər sistemini islah edib onu müasir tələblərə uyğunlaşdırmaq ideyası Əhməd bəydə ilk dəfə məhz həmin dönəmdə yaranmışdı.

Şuşa realnı məktəbində sonuncu – yeddinci sinif yox idi. Bu səbəbdən də Əhməd 1886-cı ildə altıncı sinfi bitirdikdən sonra orta təhsilini tamamlamaq üçün Tiflisə yollandı.

Tiflisin qaynar ictimai-siyasi həyatını yaxından müşahidə etməsi ona yeni düşüncələr üçün qida verirdi. Məsələn, belə bir cəhət Ağaoğlunun diqqətindən yayınmamışdı ki, Tiflisin azərbaycanlılar yaşayan «Şeytanbazar» məhəlləsinin çox miskin bir xarici görkəmi var idi. Bu məhəllə şəhərin ən kasıb hissəsi sayılırdı. Üstəlik, Tiflisin digər məhəllələrinin sakinləri «Şeytanbazar» müsəlmanları ilə çox sayğısız və təkəbbürlə davranırdılar. Sonuncular isə belə təhqiramiz münasibətə tamamilə biganə idilər. Bununla bağlı Ağaoğlu yazırdı: «İlk dəfə idi ki, mən iki insan kütləsinin yan-yana yaşadığını, fəqət qarışmayaraq bir-birinə münasibətdə «yüksək və aşağı» kateqoriyalara bölündüyünü görürdüm».

Onu bilavasitə əhatə edən insanların, ilk növbədə gimnaziya müəllimləri və yoldaşlarının şəxsən ona olan xeyirxah münasibəti və hörmətinə baxmayaraq şəhərin müsəlman əhalisinə qarşı bu cür ayrı-seçkilik Əhməd bəyi, təbii ki, qayğılandırırdı. Həmçinin gimnaziyada yeganə türk şagird olması səbəbindən o, daim diqqət mərkəzində idi. Bu isə onu müəyyən qədər sıxırdı. Lakin ətrafdakıların Əhməd bəyə marağı təkcə onun etnik və ya dini mənsubiyyəti ilə bağlı deyildi. Cəmi bir neçə ay ərzində o, qeyri-adi bacarıq göstərərək gimnaziyanın əlaçı şagirdlərindən birinə çevrilmişdi. Təəccüblü deyil ki, gimnaziyanın direktoru Tiflisin zəngin erməni ailələrindən birinin 7-ci sinifdə oxuyan qızına həndəsə və cəbrdən evdə əlavə dərs demək üçün məhz onu məsləhət görmüşdü. Erməni ata öncə heyrətlənsə də, sonra təklifi qəbul etmişdi. Bütün məktəbdə, hətta bütün maarif mühitində bu, ciddi hay-küyə səbəb olmuşdu. «Gimnaziya müdiri adam tapmadımı ki, bir türkü tövsiyə etdi?» – hamı soruşurdu. Hər halda, Əhməd bəy direktorun ona bəslədiyi ümidləri doğrultdu: əvvəllər riyaziyyatdan çox zəif olan Siranuş adlı həmin erməni qızı gimnaziyanı sinif üçüncüsü olaraq bitirdi.

Mümkündür ki, Əhməd bəy dərs dediyi Siranuşu öz bacıları və əmisi qızları ilə müqayisə edərək ilk dəfə müsəlman qadınının cəmiyyətdəki acınacaqlı vəziyyətinin səbəbləri haqqında düşünməyə başlamışdı. Çünki ailələrindəki 12 qız uşağından heç biri nə oxumağı, nə də yazmağı bacarırdı. Ən pisi isə onların özlərinin təhsilə marağının olmaması idi. Əhməd bəyi ən çox narahat edən də məhz bu sonuncu məqam idi.

Əhməd bəyin ata-anası ilə keçirdiyi sonuncu yay

Dərs ilinin sonunda bütün imtahanları uğurla verən Əhməd bəy 300 rubl məbləğində pul mükafatına layiq görüldü. 1887-ci il iyun ayının ortalarında Tiflisdən Şuşaya dönən Əhməd maraqlı hadisənin şahidi oldu: şəhərdə hər kəs onun qazandığı uğurdan danışırdı. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, «atam, xüsusən də anam məmnun idi. Əmim Mirzə Məhəmməd belə məni iltifatla qarşıladı. Peterburqa ali təhsil almaq üçün göndərilməyimə də elə bu hadisə səbəb oldu». Şübhəsiz ki, Əhməd bəyin özü də böyük bir sevinc içində idi, çünki təhsil almaq üçün «xəyallarının şəhəri» olan Peterburqa yola düşəcək, rus yazıçılarının əsərlərindən tanıdığı bu möhtəşəm şəhərin küçə və meydanlarını, teatrlarını öz gözləri ilə görəcəkdi.

Lakin Peterburqdakı qəbul imtahanları sentyabrın əvvəlində keçiriləcəkdi. Odur ki Əhməd bəy bu iki ay yarımı necə və harada keçirəcəyi barədə düşünürdü. O, səmimi olaraq etiraf edirdi ki, «yeknəsəq həyat yaşayan, saat 9-da uyuyan, hey imamdan, şəriətdən bəhs edən bu mühit» onu sıxırdı: «Mənimlə yaxınlarım arasında bir uçurumun hey dərinləşdiyini hiss edirdim. Bu iki ayı burada keçirmək, hər gün axundların mübahisələrini dinləmək mənə dözülməz gəlirdi. Bir yerə qaçmaq lazım idi. Həssas anam bu daxili sıxıntımı sezdi və bir gün mənə dedi: «Dayılarının yanına getsənə, həm də Peterburqa səyahətdən əvvəl onları da görmüş olarsan».

Əhməd bəy anasının bu təklifini böyük sevinclə qarşıladı və rahat bir nəfəs aldı. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Tazə xanımın mənsub olduğu Sarıcalılar nəsli tarixən maldarlıqla məşğul olurdu. Əhməd bəy səkkiz yaşından etibarən hər yay Sarıcalıların köçü ilə birlikdə uca dağlar qoynunda yerləşən yaylaqlara qalxırdı.

İlk məhəbbət kimi unudulmaz bir hissi də Əhməd bəy məhz həmin yaylaqlarda yaşadı. Hər halda, yaylaqdakı gənc qızlardan biri ilk günlərdən onun diqqətini çəkdi. Anasının uzaq qohumu olan həmin qızı Əhməd bəy öz xatirələrində şərti olaraq «Çiçək» adlandırır. Hərəkətlərindən və baxışlarından onun da Əhmədə biganə olmadığı görünürdü. Lakin bir neçə il ərzində yaylaqda bir yerdə olsalar da, hisslərini bir-birinə açmağa elə də cürət etməmişdilər. Doğrudur, Əhməd bəy etiraf edirdi ki, daim Çiçəklə yalnız qalmaq arzusu ilə yanırdı. Lakin onu da yaxşı anlayırdı ki, o dövrün adətlərinə görə, bunu gerçəkləşdirmək mümkünsüzdür.

Peterburqa yola düşməzdən öncə yaylağa son gəlişində Əhməd bəy ehtiyatsızlıq edərək Çiçəyin də olduğu bir yerdə Tiflisdə dərs verdiyi erməni qızı Siranuşdan bəhs edir. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «bunu eşidən Çiçəyin gözləri iri-iri açılaraq üzümə dikildi. Sanki qəlbimin içinə girərək oranı yoxlamaq istəyirdi. Nəhayət, dayana bilməyib qızararaq soruşdu: «Dərs verirkən yalnızmı qalırdınız?» Mən güldüm və «əlbəttə» deyə cavab verdim. Çiçək saraldı, səs çıxarmadı və bir az sonra çəkilib getdi. Həmin gündən sonra mənimlə görüşmədi».

Bu hadisədən sonra yaylaqda keçirdiyi iki ay ərzində Əhməd bəyə bircə dəfə də olsun, Çiçəyi görmək nəsib olmur. Həmin dönəmdə Azərbaycan cəmiyyəti üçün xas olan adət-ənənələr isə Çiçəyin yerini kimdənsə soruşmağa imkan vermirdi. Əhməd bəy yalnız yaylaqdan ayrıldığı gün həyatında sonuncu dəfə Çiçəklə qarşılaşdı.

Ə.Ağaoğlu illər keçdikdən sonra həmin anı xatırlayaraq yazırdı: «Anası ilə vidalaşıb çadırdan çıxdığım zaman Çiçəyin çadırın yanında durduğunu gördüm.

– Çiçək xanım, gedirəm, Allah əmanətində qalın.

– Yaxşı yol. Siranuş xanımla görüşəcəksiniz, deyilmi?

Və cavab gözləmədən əlavə etdi:

– Allah səni qorusun.

Sonra sürətlə uzaqlaşdı».

Göründüyü kimi, ilk məhəbbətin acısını və bu itkinin ağrısını Əhməd bəy bütün ömrü boyu qəlbində daşımışdı. Əks halda, Çiçək xanımla Qarabağ yaylağında yaşadığı bu gənclik macərasını bütün incəlikləri ilə onilliklər sonra, artıq ixtiyar yaşında belə həyəcan və həssaslıqla yada salmazdı. Həm də Qarabağın yaylaqlarından çox-çox uzaqlarda yerləşən Bosforun sahilindəki İstanbulda!

Amma bu, illər sonra baş verəcəkdi. 1887-ci ilin avqustunda isə o, ali təhsil almaq üçün Peterburqa getməyə hazırlaşırdı. 3500 kilometrlik uzun yol üçün hər şey tədarük olunmuşdu. Əhməd bəy xatırlayırdı ki, «zavallı anam son günlərdə ara-sıra üzümə diqqət və həsrətlə baxır, gözləri yaşarır, bunu göstərməmək üçün başını çevirirdi. Fəqət mən hər şeyi anlayır, kiçicik vücudunu qucaqlayaraq ona ümid və təsəlli verirdim. Zatən bütün ailədə ondan ziyadə bu səfəri istəyən yox idi».

Nəhayət, ayrılıq günü gəlib çatdı. Araba Əhməd bəyi və Tiflis məktəblərində təhsil almaq üçün yola düşən bir neçə səfər yoldaşını Şuşadan bir qədər kənarda, Topxanada gözləyəcəkdi. Anası və doğmaları ilə həmin təsirləndirici ayrılıq səhnəsini Ağaoğlu xatirələrində belə təsvir edirdi: «Məni yola salmağa qadın və kişilərdən ibarət bir çox qohum və tanışlar gəlmişdi. Arabanın yanında hər kəslə vidalaşdım. Növbə anama gəlincə o məni bir kənara çəkdi, çarşabını açdı, köynəyinin yaxasından iki məməsini çıxardı. Başımı onların arasına aldı və göz yaşları içində mənə bunları söylədi: «Oğlum, get. Allah yardımçın olsun. Amma mənə bu andı iç: «Söylə ki, ana, əgər mən bir xristian qızı ilə evlənsəm, bu məmələrdən əmdiyim süd mənə haram olsun!» Kənardan hər kəs bizə baxırdı. Fəqət anam arxasını arabaya çevirmiş olduğundan kimsə burada nə baş verdiyinin fərqində deyildi. Mən o qədər mütəəssir olmuşdum ki, həm ağlayır, həm anamı qucaqlayır, həm də arabanı unudaraq məmələri üzərindəki başımı qaldırmadan duruyordum. Anam incə səsi ilə:

– Haydı, oğlum, bizi gözləyirlər, and iç, – dedi.

– And içirəm, – dedim.

– Xeyr, dediyim kimi and iç.

Onun sözlərini eynən təkrarladım. O da son dəfə alnımdan öpdü. Yaxasını və çarşabını bağladı, arabaya yaxınlaşdıq. Mən arabaya mindim. Üzüntü və həyəcanımdan bitkin halda idim. Onların mümkün qədər tez getmələrini arzulayırdım. Nəhayət, onlar getdilər və mən də son göz yaşları ilə anamdan və əqrəbalarımdan ayrıldım.

İndi yüksək bir dağdan enirik. Təkərlərin hər dönməsiylə doğulub böyüdüyüm bu yerlərdən, mənə can və ruh vermiş olan bu insanlardan bir az da uzaqlaşırdım. Yalnız cismən deyil, mənən də uzaqlaşırdım. Fəqət kimə və nəyə yaxınlaşmaq üçün?»

Bu emosional vidalaşma səhnəsi həmin dönəmdə bir çox azərbaycanlı ailələrin üzləşdiyi dilemmanın təzahürü idi. Konkret bu halda isə məhz Əhmədin anası Tazə xanım oğlunun ənənəvi dini təhsil almasına qarşı çıxmış və ailədə əsas söz sahibi olan qaynı Mirzə Məhəmmədin bütün etirazlarına rəğmən Əhmədin rus məktəbində oxumasına nail olmuşdu. Lakin eyni zamanda özünün təşviq etdiyi həmin yolun başlanğıcında ana artıq əndişəli idi: rus toplumu ilə ünsiyyətin sonda oğlunun müsəlman kimliyini itirməsi və ənənəvi dəyərlərdən uzaqlaşması ilə nəticələnəcəyindən qorxurdu.

Hərçənd həmin vaxt bütün Azərbaycan cəmiyyəti, bir növ, yolayrıcında və tərəddüdlər burulğanında idi. Bir tərəfdən cəmiyyətdə köklü dəyişikliklərin qaçılmaz olması qənaəti getdikcə güclənirdi. Digər tərəfdən isə zəruri olan yeniliklərin bütün nəticələrinin qabaqcadan proqnozlaşdırılmasının mümkünsüzlüyü və bunun nəticəsində ortaya çıxan qeyri-müəyyənlik ictimai təşəbbüsü iflic edirdi. Beləliklə, irəliyə doğru inkişaf ləngiyirdi. Bu mənada Tazə xanımın durumu Azərbaycan cəmiyyətindəki ümumi mənzərənin konkret təzahürü idi.

Doğmaları və tanışları ilə Topxanadakı bu təsirli ayrılıq anında Əhməd bəy, yəqin, ağlına belə gətirmirdi ki, valideynləri ilə həmişəlik vidalaşır. Çünki altı ildən sonra ali təhsil alıb vətənə döndüyü zaman nə anası, nə də atası bu dünyada idi…

Peterburqa, oradan da Parisə

Doğmalarından ayrılıb uzaq səfərə çıxan insanlara xas olan daxili həyəcan və narahatlığa baxmayaraq Əhməd bəy Peterburqa böyük bir coşqu və ümidlə gedirdi. Təsadüfi deyil ki, o, Peterburqla görüşünün ilk anlarını sonralar da xüsusi həyəcanla xatırlayırdı. Gənclik arzusunu gerçəkləşdirməsi, Turgenev, Dostoyevski və digər rus klassiklərinin əsərlərindən qiyabi olaraq tanıdığı şəhəri öz gözləri ilə görməsi Əhməd bəyə «dadlı və unudulmaz bir röya» kimi gəlirdi.

Ağaoğlu Peterburqda bir polkovnikin dul qadınının mənzilində ayda 20 rubla otaq kirayələdi. Hərçənd başlanğıcda evin sahibəsi və onun iki qızı ilə Əhməd bəy arasında kiçik anlaşılmazlıq yaşanmışdı. Ə.Ağaoğlu xatirələrində bu barədə belə yazırdı: «Onlar məni erməni zənn edirdilər. Yanıldıqlarını söylədikdə isə heyrətləndilər. Xanım:

– O halda kimsiniz? – deyə soruşdu.

– Mən türkəm, – dedim.

Ana və qızları, üçü birdən sanki elektrik cərəyanı vurmuş kimi sarsıldılar:

– Nə, türkmü?!

– Bəli, türkəm. Bunda heyrət ediləcək bir şeymi var?

Üçü birdən qızardı və ixtiyar qadın dedi:

– Xeyr, cənab, xeyr. Mən türkləri çox görmüşəm. Onları çox sevirəm. Çox dürüst və doğru insanlardır. Lakin indiyə qədər onlardan tələbə görmədiyim üçün…

– Bəli, burada siz haqlısınız. Biz ancaq indi başlayırıq. Ermənilər və digər xristianlar bizdən çox əvvəl başladılar. Bu səbəbdən onlara alışqanlıq vardır.

Ev sahibəsinin böyük qızı Sonya söhbətə qarışdı:

– Zavallı atam Qafqazda uzun müddət yaşamışdı. Oradakı türkləri tərifləyərdi. Onların hamısının gözləri qara, saçları gur və qapqara deyilmi?

Burada kiçik qız Mariya dözməyərək həsədlə bildirdi:

– Ah, mənim gözlərim və saçlarım da elə olsaydı!

Hamımız birdən gülüşdük və aramızdakı anlaşılmazlıq yox oldu…»

Etiraf edək ki, ev sahibəsinin Əhməd bəyin milli mənsubiyyətinə belə təəccüblü reaksiyası tamamilə təbii idi. Həqiqətən də, o zaman Peterburqdakı türk tələbələr barmaqla sayılacaq qədər az idilər. Ə.Ağaoğlunun sözlərinə görə, qafqazlı tələbələrin birliyində görüşdüyü 35–40 nəfərdən yalnız üçü türk, qalanları erməni, gürcü, ləzgi və digər Qafqaz xalqlarının nümayəndələri idi.

Əhməd bəy böyük səylə Peterburq Texnologiya İnstitutundakı qəbul imtahanlarına hazırlaşmağa başladı. Əvvəlcə hər şey yaxşı gedirdi: Əhməd bəy ilk imtahanlardan uğurla çıxmışdı. Lakin cəbrdən olan son imtahanda o, müəllimin açıq-aşkar qərəzi ilə üzləşdi. Əslində, Əhməd bəy verilmiş tənliyi daha mükəmməl üsulla, məktəb proqramında olmayan orijinal düsturla həll eləmişdi. İntəhası imtahan götürən professor ondan əlavə olaraq bu düsturun düzgünlüyünü isbat etməyi istədi. Əhməd bəy bunun proqram xaricində olduğunu əsas gətirərək professorun tələbini yerinə yetirməkdən imtina etdi. Bunun əvəzində isə professor ona qeyri-kafi qiymət yazdı. Sonradan məlum oldu ki, professorun yəhudi düşməni (antisemit) olması bu məsələdə həlledici rol oynayıb. Belə ki, Ə.Ağaoğlunu yəhudi zənn edən professor qəsdən onun instituta qəbul olunmasını əngəlləyib. Əhməd bəyin məsələni orijinal üsulla həll etməsi isə professor üçün, sadəcə, bəhanəyə çevrilib.

Təbii ki, belə bir haqsızlıqla üzləşməsi Ağaoğlunu son dərəcə qəzəbləndirmişdi. O bununla bağlı yazırdı: «Hiddətim o dərəcədə idi ki, bütün Rusiyanı bir stəkan suda boğmağa hazırdım. Çarından tutmuş nihilistinə[3 - Nihilist – XIX əsrin II yarısında Rusiyada çar rejiminə qarşı mübarizə aparan inqilabçı-xalqçılar belə adlandırılırdı.], universitetindən professoruna, mətbuatından ədəbiyyatına, dilindən elminə qədər rus adı, rus qoxusu daşıyan hər kəsə, hər şeyə qarşı dərin bir nifrət, bir qeyzi-ədavət bəsləyirdim».