скачать книгу бесплатно
Киирээт, ?йд??н к?рб?тэ: уот иннигэр хас да эр ки?и ону-маны кэпсэтэ олороллор эбит. Кини киирэрин кытта, бары со?уйбут курдук аан диэкки к?р? т?ст?лэр. Били ки?и у?а диэкки аа?ыан дьулайда. Аа??а туран эрэ, ньууччалыы ыйытта:
– Хозяин, можно ночевать?
Онуоха биир сытыы сирэйдээх-харахтаах саха икки сутуругун быччаччы туттан баран ойон турда. Ол кэннэ ньууччалаабытынан барда:
– Туох наада, ньуучча? Зачем пришел? Пошел… тахса тур! Тут нельзя ночевать. Ишь ты, каналья, с топором еще!
Инньэ диэн баран, ньуучча диэкки ы?арыйан кэллэ. Ньуучча ыксаата. К?хс?н этитэн баран, куттанан, та?ырдьа ыстанна.
– Дьон буолбатахтар. Дьиикэй кыыллар, – диэтэ уо?ун и?игэр, хара?ыттан уу-хаар ба?а-ба?а.
Ампаар кэнниттэн ыт, бардьыгыныы т??эн баран, кэлэн, ньуучча борбуйугар олоро т?стэ. Ньуучча, ха?ытыы т??эн баран, с?гэтин сулбу тардан ылла. Ол икки ардыгар аан тыа?а а?ылынна. Онуоха ньуучча кэннин хайы?ан к?рб?тэ: дьиэлээхтэр тахсан тураллар, илиилэригэр тугу эрэ туппуттар. Ньуучча, сулбу хааман, тыа диэкки та?ыста. Ол баран и?эн к?рб?тэ: тыа са?атыгар бала?ан уота кытаран к???ннэ. Ол бала?аны к?р??т, киниэхэ эр санаа киирдэ. Хайаатар да?аны ити ыалга хонон баран арахсыам дии санаата. Ол кэннэ т?ргэн со?устук бала?ан диэкки барда.
* * *
Бала?ан и?игэр итии. О?охторо дэлби буруолаабыт. Дьиэлээх тойон, ба?ын былаатынан хам тардынан баран, кэтэ?эриин оро??о тиэрэ т??эн сытар. Биир у?уо?унан кыра со?ус, кирдээх ырбаахылаах кыыс о?ох чанчыгар хобордооххо алаадьылыы олорор. Уон алталаах уол аан аттыгар бы?а?ынан о?о оонньуура о?орор. Кыра ба?айы кыыс оргуйа турар сылыбаарга чох угар. Та?ара анныгар от тэлгээбиттэр. Холорукка та?араларын иннигэр хас да са?аххай симэчини хатаан кэбиспиттэр. Сассын Кы?ы??ы Ньукуолун кэлэр. Сассы??ы та?араларын алаадьытын сиэри олороллор эбит.
Арай со?отохто дьиэлэрин аана а?ылынна да, тымныы туманы кытта улахан ба?айы ки?и бэкис гына т?стэ, дьиэлээх тойон со?уйан оронугар олоро т?стэ.
– Здравствуй! – диэтэ ньуучча, иннин диэкки биирдэ атыллаан баран. У?уо?а салыбырыар диэри ?л?йб?т.
– Дыраастый, – диэтэ дьиэлээх ки?и, оронуттан туран и?эн, – сто надо?
– Можно здесь ночевать? – диэтэ кытаанах куола?ынан ньуучча, ол кэннэ ыксаабыт ки?и бы?ыытынан уот диэкки к?рд?. Сэлиэ?инэй алаадьытын сыта с?рэ?эр киирдэ.
– Какой ночуй нада? – диэтэ дьиэлээх ки?и, ньууччаны ы?арыйан кэлэ-кэлэ.
– Ночевать, я говорю тебе. В такой мороз разве можно ночевать в лесу? Пойми ты сам, толковый!
Дьиэлээх ки?и, ньуучча сирэйин-хара?ын одуулаан к?р?н баран, а?ынна бы?ыылаах. У?а орон диэкки ыйан баран эттэ:
– Вот место. Сиди там…
Инньэ диэбитигэр, ньууччата с?рдээхтик ??рдэ. Т?ргэн ба?айытык та?а?ын сыгынньахтанан кэбистэ, с?гэтин орон анныгар укта. Ол кэннэ к???йэн хаалбыт тарба?ын бычыгырата-бычыгырата, уокка кэлэн, саба т?стэ. Бытыгын муу?ун ыраастаммытын кэннэ к?рб?ттэрэ: эдэр ба?айы, кы?ыл бытыктаах, хонто?ор муруннаах, к??х харахтаах ньуучча уола эбит.
– Ча, брат, холодно на дворе, – диэтэ ньуучча, тарба?ын уокка салла-салла.
– Да, колодно. А ты отуда идес? Куда барда? – диэн ыйытта дьиэлээх ки?и, ньууччатын сырайын-хара?ын одуула?а-одуула?а.
– Я иду из села Амги. Там работал, теперь иду в город. Не знаю, доберусь ли жив.
– Сто работай там? – диэн икки?ин ыйытта дьиэлээх ки?и.
– Строили амбар для почтовой конторы. А далеко отсюда до города?
– Тридцать биэрстэ.
– Ой, еще далеко, чорт возьми!
Ити кэнниттэн балай эмэ са?ата суох олордулар.
– Как тебя звать? – диэн ыйытта дьиэлээх тойон.
– Как звать?! Не помню… Ну, Иван, положим. Начто тебе мое имя?..
– Как сто нада?! Мин хоно?ом имя нада ыснат. Ты дурак, сто ли?
– Ха-ха-ха! До?ор, не сердись, я пошутил… Так, ха-ха-ха! – диэн ньуучча айа?ын ата-ата к?ллэ.
– Чо смейся нада! Моя не любит смейся… Смотри, мин толкай нада будет… – инньэ диэн баран, дьиэлээх ки?и талах олох ма?ы сулбу тардан ылла.
Ону к?р?н баран, ньуучча куттанна:
– Ты чего, до?ор, сердишься? Ну, я пошутил. Что из этого обидного? Не понимаю. Ты меня пустил в свою юрту, вот твои соседи не пустили, почему они не пустили? Да потому что я бродяга, посельга, а ваш брат нашего брата трусит, боится… Но я не из таких. Я должен сказать тебе спасибо. Почему? Да потому, что ты пустил меня в свою юрту, а то бы я замерз в лесу. Тогда вам пришлось бы плохо. Я не стану трогать тех людей, которые меня принимают, дают мне теплый угол.
Ньуучча тылыттан дьиэлээх тойон кыы?ырбыта ааста.
– Хотуой, чайгын тат, – диэтэ кыы?ыгар.
Кыыс, ньууччаттан куттанан, сэрэнэн-сэрэнэн остуолун, уот кытыытыгар а?алан тардан баран, сылыбаарын уурда, чааскы татта, арыылаах хобордооххо алаадьытын уган а?алла. Дьиэлээх ки?и ыалдьытын иннигэр чайдаах чааскыны ууран баран эттэ:
– Ну, кусай, ньуучча. Мы люди бедные, мясо кусай нету, олади ест, кусай олади.
Ньуучча туох да эппиэтэ суох арыылаах алаадьы ?рд?гэр т?стэ. Дьиэлээхтэр туох да са?ата суох кини хайтах алаадьыны ыстыырын, чэйи и?эрин одуулаан олордулар. Сотору со?ус хобордоох алаадьы мэлийэн хаалла. Онуоха ньуучча, ойон туран, хаппарыттан то? килиэп а?арын ылан, холумта??а а?алан, ууран ириэрдэ. Ол кэннэ кураанах хобордоох диэки к?р?н баран эттэ:
– Теперь будем кушать мой хлеб, русский хлеб. Дайте немного масла, хозяин.
Онуоха дьиэлээхтэр хобордооххо арыы уулларан а?аллылар. Ньуучча туран килиэбин бысталаан, арыылаах хобордооххо уган баран, холумта??а ууран ы?аарылаата. Ол кэнниттэн остуолга а?алан уурда:
– Ну, теперь кушайте на здоровье неизвестного бродяги, ха-ха-ха!
Са?ата суох килиэптэрин сиэтилэр, сылыбаардаах уу бараныар диэри чэйдэрин истилэр. Чэйдээн б?тэн баран, ньуучча табаах тарда олорон эттэ:
– Теперь хорошо мне. Сытно и тепло. А, хорошо, хозяин? Как ты думаешь?
Онуоха дьиэлээх ки?и: «Хоросоо-хоросоо», – диэтэ.
Табаах тарда-тарда, ньуучча туран, орон анныгар сытар с?гэтин ылан, то?о эрэ эргим-ургум тутан к?рд?. Ону к?р?н, дьиэлээх ки?и куттана санаата.
– Ньуучча, сулуусай, ты топор клади на двор. Тут маленькие ребята, топуортан куттанар баар. Сулуусай, ньуучча.
– А, ничего, ничего. Ха-ха-ха! – диэн ньуучча к?ллэ.
– Да ты не смей, сункун сын! – диэн дьиэлээх ки?и ха?ыытаан бытарытта. Хара?ын сыы?ын ?р? к?р?н кээспит.
Ньуучча, со?уйбут ки?и бы?ыытынан, бастаан са?ата суох к?р?н турда. Ха?ас диэкки кыра кыыс ытыыр са?ата и?илиннэ. Ньуучча, с?гэтин ууран баран, аргыый а?ай эттэ:
– Да ты не бойся, хозяин. Я ничего худого не сделаю. Какой, ты, однако, чудный!.. – инньэ диэн баран, дьиэлээх тойону санныттан таптайда.
– Ты пойми, я говорю тебе толком: зачем я стану вас трогать? Я ведь тоже человек, как ты, а не какой-либо дикий зверь. Зря трогать не стану. Будет тебе, хозяин, сердиться. Чудак ты, право!
– Ну, будет болтать тебе. Спи нада. – Дьиэлээх ки?и уоскуйан барда. Ол кэнниттэн сахалыы уолугар эттэ:
– Нокоо, бар, тахсан ыалга эт. Биирдэстэрэ эмэ киирэн би?иэхэ до?ор буоллуннар. Бу бэ?иэччик с?г?н утутуо суох, бы?ыыта.
Инньэ диэбитигэр, уола хап-сабар та?нан, ыалыгар та?ыста. Ньуучча сэрэйдэ бы?ыылаах, то?о дьиэлээх ки?и уолун ыыппытын. С?гэтин хат ылан, ба?ыгар уктан баран, у?а оро??о тиэрэ т??эн сытта. Сотору со?ус та?ыттан икки саха киирэн кэллилэр.
– Били к?т?р ?ст??х манна хоно сытар эбит дии, – диэтэ биирдэстэрэ.
Онуоха дьиэлээх ки?и эттэ:
– Хайа ??дэн ньууччата дь?л? ыстанан кэллэ буолла? Та?арабытын да с?г?н ылларбата. Бу т??н кинини кэтээн, утуйуохпут суох, бы?ыыта. Хайа абаа?ы ньууччата булла буолла? Э?иги биирдэскит манна до?ор буолан хонустаххытына с?п буолсу.
– Ээ, хонумуна. Иккиэн хонуохпут буолла?а. Бу ньуучча маа?ыан би?иэхэ киирбитин, Сэмэн о?о батан та?аарбыта. Ол манна кэлбит эбит дии, – диэтэ биир саха.
– К?т?р ?ст???? батан та?аарыа?ы эмиэ с?рэ бэт. Ба?ар, то?он ?л?н хаалыа, – диэтэ дьиэлээх ки?и.
– Со?отох ньуучча тугу гынна?ай? – диэтэ биирдэстэрэ, – хата, би?иги бу т??н хааттылаатахпыт дии. Тукаам, хааттыгын а?ал эрэ.
Дьиэлээх уол биир холуода эргэ ба?айы хааттыны сэбиргэнэттэн ылан биэрдэ. Ону ылан, били икки ки?и, уот иннигэр олорон, бырыылаабытынан бардылар. Дьиэлээх тойон кэтэ?эриин оро??о утуйда. Сотору со?ус буолан баран, ньуучча муннун тыа?а баччыгынаан барда.
– Ээ, сордоох утуйда ээ. Сылайбыт буолла?а, киниэхэ да суол ээ, Кы?ы??ы Ньукуолун са?ана ыалтан холдьо?уллара. Бэ?иэччикпин диэ дуо, син то?ор эттээх-хааннаах буолла?а, – дэстилэр хаатты?ыттар.
Т??н ????н са?ана ньуучча, туран, та?ырдьа тахса сырытта. Ол кэннэ уот иннигэр аргынньахтаан олорон, табаах тарта. Табаах тардан баран, сонун саптан, икки?ин утуйда.
Сассыарда дьиэлээхтэр эрдэ турдулар. Ыал сахалар туран дьиэлэригэр та?ыстылар. Ньууччаларыгар арыылаах лэппиэскэлээх чэйи и?эттилэр.
Тымныыттан дьулайан, дьиэ и?э сырдык буолуор диэри ньуучча барбакка олордо. Онуоха дьиэлээх ки?и, кэтэ?э сатаан баран, кыы?ыран эттэ:
– Ньуучча, иди куорат, а то талкай нада.
– Нет, еще рано… – диэн кэбистэ ньуучча.
К?н ойбутун кэннэ, ньуучча с?гэлээх хаппарын иилинэн баран, тахсан барда. Тымныы сонун а?а?а?ынан хайыы-?йэ?э билиннэ. Т?ргэн со?устук хааман, ньуучча айанныы турда.
Дьиэлээхтэр, дьэ уоскуйан, ньууччаларын умнан, к?ннээ?и ?лэлэрин ?лэлээбитинэн бардылар.
ТАР
(Комедия в 2-х действиях)
Событие происходит в глухом наслеге отдаленного улуса.
Смеяться, право, не грешно
Над тем, что кажется смешно…
К р ы л о в
МА?НАЙГЫ Т?Г?ЛЭ
ООННЬУУР ДЬОНО:
1. Xарыйа Ыстапаан – 40 с., нэ?илиэк ?р?пк??м?н брэссэдээтэлэ, та?а?а-саба ньууччалыы, кыра тардыас.
2. Мааппа – 50 с., кини ойо?о.
3. Хоно?о (Ньукулай Бочугураа?ап) – эдэр со?ус ки?и, Харыйа Ыстапаан чугастаа?ы ыала.
4. Ботуччу о?онньор – 60 с., нэ?илиэк баайа.
5. Дьаамнаах.
6. Нэ?илиэк милииссийэтэ.
7. Кэргэн эмээхсин, Харыйа кэргэнэ.
Оонньуур сирдэрэ:
Харыйа Ыстапаан кыстык бала?ана. Ыраастык тутунар сэниэ со?ус ыал. Оонньуу кы?ы??ы бириэмэ?э буолар. Быыс а?ыллыан иннинэ Кэргэн эмээхсин ыллыыр са?ата и?иллэр.
МА?НАЙГЫ К?СТ??ТЭ
Мааппа Кэргэн эмээхсинниин уот иннигэр олороллор. Киэ?э буолан эрэр.
Кэргэн эмээхсин (ыллыыр).
…Эдэр сааспар эгэлэйдээн хаалан,
Оонньуу, к?л?? идэлэнэн оройдонон,
Кырдьар сааспар кы?ал?аны билэн,
Кы?ыйбытым и?ин туох миигин истиэй…
Та?ыддьа ыт ?рэр.
Мааппа. Бада?а, тойоммут мунньа?ыттан кэллэ ээ. (Турар.) Чаанньыкпыт оргуйбатах дуу? (Уотун о?орор. Та?ыттан Харыйа Ыстапаан, Хоно?о киирэллэр.)
ИККИС К?СТ??ТЭ
Харыйа Ыстапаан, Мааппа, Хоно?о, Кэргэн эмээхсин
Xоно?о (сы?ынньахтанар). Тымныытын, до?ор! Илиим дэлби к???йэн хаалла. (Уокка иттэр.) Дьиэлээхтэр, кэпсээ??ит?
Мааппа (остуолга чэй тардар). Туох кэпсээн кэлиэй? (Кэргэн эмээхси??э.) Хайа, эмээхсин, хото??ор киир. Киэ?э буолла дии.
Кэргэн эмээхсин. Бэйэм да?аны киирээри турабын. (Хото??о киирэр.)
