Elmi yanlışlıqlar-təbiət və insan

скачать книгу бесплатно

Malyariyaya qarşı mübarizə üzrə işlərinə görə Nobel mükafatına layiq görülmüş şotlandiyalı parazitoloq Ronald Ross və onun 1897-ci ilin avqustunda apardığı gündəliyindən səhifə. Rossa Nobel mükafatını, əsasən, bu gündəlik qazandırıb.

İnanmaq çətindir, amma XIX əsrin axırlarına qədər bəşəriyyət ən böyük düşmənini tanımayıb. Yalnız 1877-ci ildə ingilis həkimi Patrik Menson sübuta yetirib ki, fil xəstəliyi ağcaqanadın dişləməsi nəticəsinə əmələ gəlir. 17 il sonra isə o, başqa bir fərziyyə irəli sürür: ola bilsin, qızdırma xəstəliyini də moskitlər yayırlar. Bu fərziyyəni yoxlamağı Menson tələbəsi Ronald Rossa tapşırır. Ross həmin vaxt Hindistanda çalışırdı. O, quşlar üzərində apardığı sınaqlardan sonra sübut edə bilir ki, dişi ağcaqanadların ağız suyu insan üçün həddən artıq təhlükəli mayedir. Men son isə daha qorxulu eksperimentə əl atır: Romadan diplomatik yüklə Londona gətirdiyi ağcaqanadlarla oğlunu qızdırma xəstəliyinə yoluxdurur. Xoşbəxtlikdən uşağı xilas edə bilir: nəzəriyyəsinin təsdiqini alan kimi dərhal oğlunun bədəninə xinin dozası yeridir və onu ölümdən qurtarır.

1902-ci ildə Ronald Ross Nobel mükafatına layiq görülür. Patrik Menson Kral cəmiyyətinin üzvü seçilir, kraliça ona cəngavər titulu verir. Bundan sonra ser Menson London tropik tibb məktəbinin əsasını qoyur.

Bu gün dünyada 2500 ağcaqanad növü məlumdur. Onlardan 40-a yaxını qızdırma xəstəliyi virusunun daşıyıcısıdır.

Dişi ağcaqanadları nəmişlik, süd məhsulları, insan bədəninin istisi və hərəkət cəlb edir. Tərli adamlar və hamilə qadınları ağcaqanadlar daha tez-tez dişləyirlər.

Lemminqlər niyə kütləvi şəkildə intihar edirlər?

Bir əsrdən çoxdur ki, bu, ən geniş yayılmış zooloji miflərdən biridir: hər üç-dörd ildən bir lemminqlər kütləvi surətdə dənizə atılmaqla intihar edirlər. Guya bu “ağıllı” çöl siçanları özləri öz saylarını təbiətdə belə tənzimləyirlər.

Lemminqlər Tundrada, Skandinaviyada, Şimali Amerikada və Şimal Buzlu okeanın adalarında yaşayırlar. Onların uzun luğu 10-15 sm, çəkisi 20-70 qram olur. Bu qütb siçanları il boyu fəaldırlar, durmadan “ot layır” və bala layırlar. Gün ər zində bir lemminq öz çəkisindən iki dəfə artıq yem həzm edə və ildə 80-dək bala verə bilir.

İngilis yazıçısı Artur Minin “Uşaq ensiklopediyası” kitabı milyonlarla tirajla satılıb və lemminqlər haqqında əfsanənin əsasını qoyub

Bəs onların intihara meyilli olduğu barədə əfsanə yaratmaq kimə lazım olub?

Alimlər çoxdan müşahidə ediblər ki, qütb siçanları sürətlə artır və təxminən hər üç ildən bir kəskin azalırlar. Əvvəlcə bu fenomeni kütləvi miqrasiya ilə izah etməyə çalışıblar. Amma alınmayıb: miqrasiya olsaydı, siçanların sayı bir yerdə azalanda o biri yerdə artardı. Belə hal qeydə alınmayıb: proses bütün ərazilərdə paralel gedib.

Sonra fərziyyə irəli sürülüb ki, müəyyən fasilələrlə lemminqlər səbəbi bilinməyən hansısa qəribə xəstəliyə məruz qalırlar, zəhərlənib ölürlər. Amma bu fərziyyə də sübutunu tapmayıb: heç harada çöl siçanı qəbiristanlığı aşkar edilməyib. Düzdür, Şimalda yaşayan heyvanlar bu gəmiriciləri ləzzətlə yeyirlər, amma çətin ki, onlar da zəhərli siçanların leşlərinə tamah salalar.

Nəhayət, 1908-ci ildə ingilis yazıçısı Artur Mi “Uşaq ensiklopediyası” kitabında fenomenin orijinal izahını verib: lemminqlərin sayı kritik həddi keçəndə onlar özlərini dənizə atırlar. Artur Mi yazırdı: “Onlar dərələri və düzləri, bağları, fermaları, kəndləri keçirlər,.. dənizə, ölümlərinə doğru irəliləyir, irəliləyirlər… Bu, çox kədərli əhvalatdır, amma belə etməsələr, indi bütün Avropanı siçanlar tutmuşdular”.

Qəribədir, amma yazıçı təxəyyülü tək uşaqların deyil, alimlərin də xoşuna gəlib. Bəlkə də, izah axtar maqdan yorulub, yazıçının yaratdığı əfsanəni elmi fakt kimi zoologiya dərsliklərinə köçürüblər.

Əfsanənin yaddaşlara hopmasında Artur Midən də çox, Uolt Disney kompaniyasının rolu olub. 1958-ci ildə kompaniya ekranlara “Ağ səhra” sənədli filmini çıxarıb. Üç il ərzində Kanadada çəkilmiş, “Oskar” və qızıl “Berlin ayısı” mükafatlarına layiq görülmüş bu filmin ən maraqlı hissəsi lemminqlərin kütləvi intiharına həsr edilib. Çöl siçanlarının bir-birinin ardınca özlərini dənizə atması səhnəsini müşayiət edən sözlər, həqiqətən, təsirlidir: “Geri dönmək üçün son imkandır. Amma artıq onları saxlamaq olmaz. Daha bir addım… və… qarşıda yalnız sonsuz uçurum görünür…”

“Ağ səhra” sənədli filmindən lemminq lərin küt ləvi intiharını nümayiş etdirən bədii kadr

Lemminqlərin təbiətdə tarazlığı qorumaq naminə özlərini qurban verdiklərini iddia edən bioloqlar bu filmi əldə bayraq ediblər.

Lakin filmin çəkilişindən 25 il keçdikdən sonra Kanada Yayım Korporasiyasının (Canadian Broadcasting Corporation) araşdırması göstərdi ki, “Ağ səhra” sənədli deyil, bədii əsər imiş. Guya hadisələrin cərəyan etdiyi Alberta vilayətində, ümumiyyətlə, lemminqlər yaşamırmış. “Aktyorları” bura Kanadanın Manitoba vilayətindən tutub gətiriblərmiş. Çəkiliş meydançası qarla örtülmüş fırlanan platformadan ibarət imiş, son səhnədə isə siçanları qovub dənizə salır, sonra sudan yığıb, təkrar kadrlar çəkirlərmiş.

Bundan sonra alimlər də sanki yuxudan ayıldılar. Davamlı müşahidələrdən sonra lemminqlərin kütləvi şəkildə dənizlərdə, daha çox isə çaylarda məhv olmasının səbəblərinə aydınlıq gətirdilər. Bəlli oldu ki, bu acgöz “cırtdanlar” heç də intihara can atmırlar, sadəcə, qabaq larına çıxan otlaqları gəmirə-gəmirə böyük dəstələrlə irəliyə hərəkət edirlər. Təbii sədlər – çay və ya dənizlə üzləşəndə itələşə-itələşə bir-birini suya salırlar. Özləri də təklikdə suda pis üzmürlər. Amma çoxluqda olub çapalayanda tükləri islanır, ağırlaşıb suyun dibinə gedirlər. İntihar etməklə populyasının sayını tənzimləmək haqqında fikir isə heç ağıllarına da gəlmir. Bunu siçanlardan xəbərsiz Yaradan özü edir.

Qütb bayquşlarından birinin yuvasında 70-dən çox siçanın cəsədi tapılıb.

Hansı quş öz çəkisi ilə müqayisədə daha böyük yumurta gətirir?

Dəfələrlə eşitmisiniz ki, dünyada ən böyük yumurta dəvəquşu yumurtasıdır.

Amma öz çəkisi ilə müqayisədə balaca kivi quşunun yumurtası dəvəquşu yumurtasından 17 dəfə ağır gəlir.

Çəkisi 150 kiloqrama çatan dəvəquşunun yumurtası 24 toyuq yumurtası boydadır, onu suda bərkiyənədək qaynatmaq üçün 45 dəqiqə vaxt lazımdır. Bununla belə, dəvəquşunun yumurtası onun öz çəkisinin 11,5%-ni təşkil edir. Adətən 1,5 kiloqram ağır lığı olan kivinin hər yumur tası isə dişi quşun çəkisinin 26%-i qədər olur. Təsəvvür edin: sanki qadın altı yaşında uşaq dünyaya gətirir.

Dəvəquşu, kivi quşu və toyuq yumurtalarının müqayisəsi

Alimlər müəyyənləşdiriblər ki, tarix boyu ən böyük yumurta qoyan canlı epiornis olub. Madaqaskar adasında yaşayan və indiki dəvəquşulara bənzəyən bu heyvanın kökü 1700-ci ildə kəsilib. Əvvəllər ona “fil quşu” da deyiblər. Epiornisin yumurtasının həcmi doqquz litr, çəkisi isə 180 toyuq yumurtası qədər olub. Güman edilir ki, “Min bir gecə” əsərində Sindi-badın döyüşdüyü Ruh quşunun təsviri məhz epiornisdən götürülüb.

Pərvanələr niyə özlərini oda vurub yandırırlar?

Pərvanələr özlərini oda vurub yandırmırlar, istəmədən oda düşüb yanırlar. Alov güclü işıq mənbəyi kimi onları çaşdırır və tələyə salır.

Pərvanələr uçuşlarını işıq mənbəyinə görə idarə edirlər. Onların bu xüsusiyyəti alimləri çoxdan maraqlandırıb. Müəyyən edilib ki, pərvanələr uçuş zamanı həmişə işıq mənbəyinə paralel hərəkət edirlər.

Meşə yanğınlarını nəzərə almasaq, milyon illərlə kəpənəklər üçün belə mənbə Günəş və Ay olub. On lar uçuş istiqamətini məhz bu göy cisim lərinin işığına görə tənzimləməyi öyrəniblər. Həm Günəş, həm də Ay yerdən çox uzaq olduğu üçün onların işığına paralel uçmaq elə düz xətt üzrə hərəkət etmək deməkdir. Amma gecə vaxtı ocaq, lampa, yaxud yanan şam kimi parlaq işıq mənbəyinə rast gələndə pərvanələr çaşırlar. Necə deyərlər, koordinasiya nöqtəsini səhv salırlar.

Bu sxemdə daha güclü işıq mənbəyindən asılı olaraq pərvanənin hərəkət trayektoriyasının necə dəyişdiyi göstərilir.

Ocağa paralel, yəni daim 90 dərəcə bucaq al tında necə uçmaq olar? Əlbəttə, yalnız spiral üzrə onun ətrafında fırlanmaqla. Pərvanə də gözlənilmədən yerini dəyişmiş “Ay”ın başına dolanmağa başlayır. Elə trayektoriya ilə uçur ki, işıq həmişə eyni tərəfdə, eyni bucaq altında qalsın. Lakin ocaq Ay kimi hər tə rəfə sabit işıq saçmır, lampanın işığı isə şüa kimi deyil, dalğavari yayılır. Nəticədə pərvanəyə elə gəlir ki, bucaq tez-tez dəyişir, “xəta”nı aradan qaldırmaq üçün pərvanə spiralı daraldır və sonda ya ocağa düşür, ya da özünü lampaya çırpıb qanadlarını yandırır.

Özünü fədakarcasına odda yandıran pərvanə obrazı şairlərin, yazıçıların, rəssamların sevgini tərənnüm edən yüzlərlə əsərlərinin qəhrəmanıdır.

Yeri gəlmişkən, pərvanənin özünü oda vurub yandırması haqqında əfsanənin yaranmasında ən böyük rol sevgini ilahiləşdirən romantik Şərq şairlərinə məxsusdur.

Qırxayağın neçə ayağı var?

Mərc kəsib 30-dan tutmuş 750-yə qədər hansı rəqəmi desəniz, uduzmazsınız. Bircə qırx rəqəmi üzə rində israr etməyin. Çünki tədqiqatçılar məhz qırx ayağı olan qırxayağı hələ tapmayıblar.

Elmə 13 minə qədər qırxayaq növü məlumdur. Bunlardan 11-nin qazıntılar zamanı qalıqları aşkar edilib. Qalan növlər bu gün də mövcuddurlar.

Təbiətdə ən çoxayaqlı heyvan – llacme plenipes qırxayağı. İkinci şəkildə onun ayaq larının quruluşu göstərilir.

Növündən və yaşından asılı olaraq bu həşəratların ayaqlarının sayı dəyişir. Təzə doğulmuş qırxayağın cəmi bir neçə cüt ayağı olur. Sonradan onların sayı sürətlə artır.

Bəs niyə onlara belə qəribə ad qoyublar? İş ondadır ki, 40 rəqəmi (türklərdə “qırx”, “kırk”, ruslarda səslənməsinə görə ona yaxın olan “sorok”) bir vaxtlar bəzi xalqların dilində təkcə konkret say bildirməyib, həm də sayı məlum olmayan çoxluq ifadə edib. Məsələn, rus dilində “sorok sorokov”, yəni qırx dəfə qırx, 1600 yox, “saysız-hesabsız” anlamına gəlir.

İngilis dilində isə qırxayaqlar dəstəsini Myriapoda adlandırırlar. Yunan sözü olan “miriada” – “on min” deməkdir. Doğrudur, on min ayağı olan həşəratı hələ heç kim görməyib. Yer üzündə ən çox ayaqlı heyvan 1926-cı ildə ABŞ-ın Kaliforniya ştatında qeydə alınmış llacme plenipesadlı qırxayaq növüdür. Onun 750 ayağı var. İkincə dəfə bu həşərata təbiətdə bir də 79 ildən sonra rast gəlinib.

Kərgədanın buynuzu nədəndir?

Uzun müddətdir ki, kərgədanlar nə ətinə, nə dərisinə, yalnız burunlarının üstündə yerləşən buynuzlarına görə ovçular tərəfindən təqib edilir, öldürülürlər. İndi də bəzi Asiya ölkələrinin “qara bazarlar”ında otra çəkisi 3 kiloqram olan kərgədan buynuzunun yüz minlərlə dollar qiyməti var. Sözün əsl mənasında buznuzları başına bəla olan kərgədanlar təbiətdə nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üzləşmiş heyvanlar arasında dördüncü yeri tuturlar.

İnsanların çoxu əmindir ki, kərgədan buynuzu sıx hörülmüş cod tüklərdən ibarətdir. Əvvəllər elmdə də belə qəbul edilmiş, kitablarda belə yazılmışdı. Lakin mikroskop altında aparılan tədqiqatlar bu təsəvvürün yanlış olduğunu üzə çıxardı: kərgədan buynuzu olduqca nazik, keratin adlanan buynuz maddəsi liflərindən hörülüb. Keratin – zü laldır, o, insanın saç və dırnaqlarında, heyvanla rın caynaqlarında, zirehlərində, quşların lələklərində olur. Lakin kərgədan yeganə canlıdır ki, buynuzu bütün lüklə keratindən ibarətdir, bərk özəyi yoxdur, sadəcə dəriyə birləşir. Onun kəllə sümüyünə baxsanız, heç vaxt ağlınıza gəlməz ki, bu, buynuzlu heyvanın kəlləsidir.

Gərkədan buynuzu tüklərdən deyil, buynuz maddəsi liflərindən hörülüb.

Kərgədan buynuzu dırnaq kimi uzanır. İndiyədək bəlli olan ən böyük buynuzun uzunluğu 158 santimetr olub. Bu buynuzun başlıca funksiyasından alimlər hələ baş aça bilməyiblər. Kərgədanlar ondan silah kimi istifadə etmirlər, yalnız itələşirlər, döyüşdə isə iti dişlərini işə salırlar. Amma müşahidə edilib ki, buynuzunu itirmiş dişi kərgədan balalarını böyütməyin qayğısına qalmır.

Planetimizdə 60 milyon il bundan əvvəl məskunlaşmış, uzunluğu 2,5 metrə, çəkisi 4 tona çatan bu nəhəng heyvanların kökü kəsilmək üzrə olduğunu dedik. Kərgədan buynuzundan təbabətdə, bəzək əşyalarının, silahların hazırlanmasında istifadə edirlər. Ərəb dünyasında dəstəyi kərgədan buynuzundan düzəldilmiş xəncərin xüsusi qiyməti var. Cənub-Şərqi Asiyada onu üyüdüb toz halına salırlar, müxtəlif dərmanlara qatırlar. Kərgədan buynuzunun müalicəvi keyfiyyətləri geniş tədqiq edilməyib, ancaq Çində, Hindistanda, Vyetnamda və s. inanırlar ki, o, yüksək qan təzyiqinin, qızdırmanın, epi lepsiyanın, cinsi xəstəliklərin müalicəsində əvəzsizdir.

Qını və dəstəyi kərkədan buynuzundan olan nadir yəmən xəncəri “cambiya”nın qiyməti yüz min dollarlarla ölçülür.

Kərkədanı xilas etmək üçün ekoloji təşkilatlar qoruq lar yaradır, xüsusi layihələr həyata keçirirlər. XX əsrin sonunda Afrikada sağ qalmış 11 min kərgədandan 8900- ü Cənubi Afrika Respublikasında qoruqlarda saxlanılırdı. 2011-ci ildə təbii şəraitdə yaşayan kərgədanların məhv olmasının qarşısını almaq məqsədi ilə beynəlxalq layihə hazırlandı. Xilasedici dəstələr brakon yerləri qabaq lamağa çalışaraq kərgədanları izləyir, onları uzaqdan atılan iynələrlə yatızdırır, keyləşdirmədən sonra buynuzlarını deşib içinə zəhərli maddə tökürdülər. Həmin maddənin heyvanlara ziyanı olmur, amma buynuzu insanların istifadəsi üçün yararsız hala salırdı. Lakin bu plan da gözlənilən səmərəni vermədi. Səbəbini, yəqin ki, başa düşürsünüz: kərgədanı öldürməyincə, brakonyer onun buynuzunun zəhərli olub-olmadığını ayırd edə bilməz.