скачать книгу бесплатно
Пераслед мiнулага
Дмитрий Максимович Акулич
Прайшло yжо нямала гадоy пасля заканчэння вайны, але яе наступствы yсё яшчэ адчуваюцца y сэрцах жыхароy невялiкай вёскi.Ветэран Юрый Люты з вялiкiм грузам трагiчнага мiнулага часта адчувае неспакой, якi пакутлiва аддаецца болем. Сям'я Янчанка: працавiты гаспадар i энергiчная гаспадыня. Кожны з iх па-свойму пражывае сямейнае жыццё. Клапатлiвая Юлiя Абрамоyская yспрымае yсё блiзка да сэрца. Былы спартсмен Аляксандр Лебедзеy заляцаецца да Юлii. Самая старэйшая жыхарка Валянцiна Пруцiк пражыла y акупацыi, яна вельмi сумуе па сваёй сям'i. Пятро Жук жыве мiнулым здраднiка. Ангелiна Ржаная, моцная духам жанчына, даглядае Валянцiну i любiць чапляць Пятра словамi. Каралiна Лiс спрабуе зберагчы мужа ад алкаголю. Балбатлiвы Арцём Лiс – адзiны, хто ставiцца да Пятра па-добраму, як да сябрука.Усiх гэтых людзей пераследуе ваеннае мiнулае, шнары не сцерцi з iх памяцi. Балючыя yспамiны yсплываюць на паверхню пры розных абставiнах.
Дмитрий Акулич
Пераслед мiнулага
1
З учарашняга ранку yсё гэтак жа невялiкiя кроплi восеньскай iмжы абмывалi старэнькую вёску Боркi, што размясцiлася y шырокай нiзiне, удалечынi ад iншых населеных пунктаy. У вiльгацi стаялi яе лясныя yскраiны, шырокiя палi, круглявыя лугi i старыя хаты. Канавы yздоyж хвойных лясоy i пустых палёy поyнiлiся вадой. У такое надвор'е амаль незаyважнымi становяцца праплываючыя хмары, якiя, раствараючыся y масе падобных сабе, ператвараюцца y адзiн суцэльны абрус. Толькi прыгледзеyшыся, можна было злёгку заyважыць павольны рух шэрай масы, што плыла y бок цёмнай лiнii высокага лесу. Здавалася, што дробны пануры дождж не збiраецца сыходзiць да зiмы, што шэрая роyнядзь над галавой нiколi не адпусцiць з палону цёплае сонца i неабсяжнае блакiтнае неба. Вада лёгка ляжала на мяккай сырой зямлi. Празрыстыя кроплi, якiя сцякалi з жоyта-чырвонага лiсця, хутка напаyнялiся, цяжэлi i, зрываючыся, паспешлiва падалi долу. Цёмныя фiгуры будынкаy добра вылучалiся на яркай палiтры кастрычнiцкай восенi.
Вечарэла, калi белы аyтобус, якi выехаy гадзiну таму з горада, спынiyся на краi дарогi. Дзверы адчынiлiся, i на аyтобусны прыпынак выйшаy пяцiдзесяцiпяцiгадовы Юрый Люты з двума пакетамi y руках.
Прыпыначны пункт, якi быy размешчаны недалёка ад скрыжавання yздоyж галоyнай трасы, веяy сырасцю i холадам. Несамавiты бетонны прыпынак на фоне зялёнага бору выглядаy старым. Юрый стаy пад дах, правёy вачамi грамадскi транспарт, а затым паглядзеy на хмары. "Дождж не дубiна i я не глiна!" – падумаy ён i дастаy з чорнага пакета цёмна-зялёны тонкi плашч, каб схавацца ад непагоды.
Высокi мужчына пакiнуy прыпынак i збочыy на ямiстую жвiровую дарогу, якая абрасла па краях густымi лазовымi кустамi. Юрый з адным лёгкiм пакетам вяртаyся дадому y маленькую вёску. У цяперашнi час аyтобус больш не курсiраваy у Боркi, ён высадзiy Юрыя за сем кiламетраy ад вёскi. Так як усе рэйсы былi адмененыя, жыхарам аддаленага населенага пункта даводзiлася дабiрацца сваiм ходам.
Юрый Люты памятаy, калi y апошнi раз аyтобусы заязджалi y яго вёску. Гэта было даyно, гадоy дваццаць таму, адразу пасля вайны. Нават цяпер, у дрэннае надвор’е, дарога была не такая, як раней, таму аyтобусам i легкавым аyтамабiлям цяжка было па ёй праехаць. Добра, што яшчэ пошту i прадукты дастаyлялi людзям. Пасля вайны на дарогу не вылучалi вялiкiх грошай, таму ад скрыжавання шлях заyсёды быy разбiты цяжкiмi трактарамi, якiя часта вывозiлi лес, або y палявы сезон праязджалi гэтай дарогай да палёy. З-за непагоды дарога асядала, вымывалiся ямы. Новы асфальт класцi нiхто не збiраyся, а стары yжо даyно разбiyся на кавалкi i змяшаyся з пяском.
Цяпер жа, праз вёску з васьмю жылымi хатамi, па адзiнай вулiцы ездзiлi толькi леснiкi i аграрыi. Раённая yлада казала, што палепшыць праезд, супакойвала жыхароy i абяцала выправiць сiтуацыю, раз на месяц пасылаючы грэйдэр на дарогу, каб ён хоць неяк палепшыy праезд шырокай лапатай. А раз на год, у траyнi, калi над балоцiстай мясцовасцю дажджы трохi зацiхалi, дарогу прысыпалi буйназярнiстым жоyтым пяском, раyнялi i yтрамбоyвалi. Але гэтага хапала ненадоyга. Калi y iншых мясцовасцях лета здавалася гарачым i засушлiвым, у Борках раз-пораз грымелi навальнiцы. Уся вада сыходзiла y раку, а вясной, пры раставаннi снегу, рака разлiвалася, выходзiла з берагоy да лесу, запаyняла сабой балоты i канавы. Таму чорныя тарфяныя палi засявалiся y пачатку лета толькi раннiмi культурамi. Людзi не кiдалi yрадлiвую зямлю, якая давала вялiкi yраджай у пачатку верасня.
Стомленае цела Юрыя Лютага нетаропка скарачала нялёгкi шлях. За першым жа паваротам, за яго спiнаю схаваyся шэры аyтобусны прыпынак, старое скрыжаванне схавалася за высокiмi дрэвамi i густымi кустамi. Юрый стараyся абыйсцi дробныя каламутныя лужыны, якiя не пакiдалi нi метра роyнай паверхнi па yсёй шырынi дарогi. Блакiтнавокi мужчына yсё больш прыцiскаyся да абочыны, ступаючы высокiмi чорнымi чаравiкамi y гразь. Цiха хлюпала пад нагамi. Дажджавая вада сцякала па цёмна-зялёным капюшоне, перад задуменным выцягнутым тварам падалi чыстыя кропелькi хмар. Маршчынiсты белы твар адчуваy дотык прахалоднага паветра, схаваныя рукi грэлiся пад плашчом.
Юрый Люты глядзеy толькi наперад i, у такiя моманты бяздушнага атачэння, ён патроху аддаляyся ад рэальнасцi. Пры адзiнокiх шпацырах, дарослы мужчына любiy пагрузiць галаву y складаныя думкi, але з-за гэтага yсё больш з памяцi выбiралiся глыбокiя yспамiны. Пражытае нiбы туманам адганяла яго ад разваг i прымушала зноyку адчуць нялёгкiя моманты. Вось i сёння, у бязлюдным месцы Юрый пачаy разважаць аб непрыемных абставiнах надвор'я. Разважаy i yяyляy над тым, што ж магло стаць з яго вёскай, з усiмi яе жыхарамi, калi б пражытая iм вайна прайшла па-iншым сцэнарыi або зусiм, не пачалася. Быy бы зараз пасёлак усё тым жа вялiкiм i квiтнеючым цi yсё роyна yсё скацiлася y маленькую вёсачку? Цi працягвала iснаваць прамысловая гаспадарка па зборы бруснiц i журавiн? Цi засталiся дагледжанымi дрэнажныя канавы пры фермеры? Юрый Люты сумаваy па сваёй маладосцi, па сям'i. Ён хацеy вярнуцца y той перадваенны час, у часы, калi яго жыццё было поyнае жыццёвымi справамi i блiзкiмi людзьмi. І, абдумваючы пастаyленыя пытаннi, ён мiжволi кацiyся ад мiрных успамiнаy да жудасных ваенных дзён, а ад iх да свайго сапраyднага жыцця, да таго, хто ён ёсць цяпер. Такiм чынам, разбiраючы сваё сапраyднае, Юрый разумеy, што yжо перастаy баяцца смерцi. Прынамсi, яму так здавалася, калi яго думкi былi паглынутыя цяжкiмi yспамiнамi.
Прайшоyшы yсяго адзiн кiламетр няроyнай дарогi, Юрый Люты спахапiyся y прахалодным вечары. За яго вузкай спiнай раптам загрукатаy рухавiк мотаблока. Гэты непрадказальны трактарны шум, як галодны кот выскачыyшы на мыш, iмгненна спалохаy i адцягнуy Лютага ад задуменнасцi.
Адразу, на Юрыя напала небяспека мiнулага. На некалькi секунд яго адкiнула назад, туды, у далёкiя yспамiны аб жудаснай i крывавай вайне. Як пры трэннi серы на запалцы, успыхнула непрыемная карцiна, i абудзiлiся y мужчыне ваенныя днi, ажылi галасы бою, памяць паказала нямыя твары варожых салдат.
Гукi трактара падштурхнулi Юрыя Лютага yспомнiць жудасны момант вайны, якi пазбавiy яго магчымасцi змагацца з ворагам на перадавой. Гэта было y вясновы дзень, якi пачаyся даволi напружана. На вайне не бывае спакойных дзён, калi можна б было цiхамiрна думаць пра будучыню, бо y грудзях бесперапынна жыла трывога. Па загадзе yся штурмавая група, у якой знаходзiyся сяржант Люты, пачала атаку на замацаваныя пазiцыi акупантаy. У той жа час наперадзе i ззаду гулi рухавiкi баявых машын, трашчалi кулямёты прыкрываючых бронемашын, стракаталi гусенiцы, грукаталi гарматы танкаy. Тэхнiка добра абараняла агнём усю сваю смелую штурмавую пяхоту. Салдат Люты пiльна, крок за крокам, iшоy наперад. Затым ён з невялiкай групай аддзялiyся ад асноyнага злучэння, атрымлiваючы асобныя загады, задачы i мэты. Юрый Люты iшоy першым у змейцы, уздоyж поля. Па камандзе адважнага i дасведчанага старшага лейтэнанта, ён разам з салдатамi збочыy углыб, у невялiкую паласу знявечанага зялёнага лесу. Вялiкiя i малыя дрэвы, якiя падзялiлi сабой квадратныя палi, парадзелi ад бiтваy. Зялёныя кусты i свежыя ссечаныя галiнкi маскiравалi, хавалi сабой ворага. Сяржант Люты падыходзiy усё блiжэй да варожых пазiцый, i тым самым, зямлянкi i доyгiя акопы ворага ажывалi, сустракаючы яго аyтаматнымi чэргамi. Кулi свiсталi страхам i смерцю, адсякаючы на сваiм шляху тонкiя галiнкi, нiбы вастрыём ляза, працягваючы адважна ляцець наперад. Ад тоyстых ствалоy адляталi драyняныя трэскi, i, нягледзячы на гэта, шырокiя бярозы yсё ж лавiлi i прымалi на сябе варожыя кулi, прыкрывалi сваiх салдат.
У тыя хвiлiны Юрый Люты yдзельнiчаy у наступальнай аперацыi, настаy час для вызвалення часова згубленых, акупаваных ворагам, тэрыторый Радзiмы. Яго сэрца калацiлася цiха, дрыжала не так моцна, як у першыя днi вайны або y першым баi. Ваенны час паступова змяняy Юрыя, гартаваy яго дух, ён стаy храбрэй i мужней. Нягледзячы на тое, што некаторыя з яго таварышаy па службе лiчылi, што яго занадта yпэyненая адвага можа загубiць яго y баi, Юрый працягваy жыць. І y гэты момант наступу y сяржанта Лютага не было нi жалю да супернiка, нi стомленасцi да сябе. Ён наглядзеyся праyды i нахапаyся горкiх пачуццяy, якiя па меры бiтваy заглушалi боль, уздымалi дух скончыць гэтую вайну перамогай.
Працягвалi бязладна свiстаць кулi. Варожыя салдаты бiлi як папала, заyважыyшы мiльгаючы чалавечы цень сярод дрэy. Юрый Люты знаходзiyся y пярэдняй лiнii. Яму даводзiлася часта спыняцца i хавацца за тоyстымi бярозамi, углядацца, лавiць агнявыя кропкi ворага, хутка прыцiскацца да параненай глебы. Штурмавы атрад усё блiжэй падбiраyся да варожых траншэяy, цяжка прабiваy iх смелыя блакiроyкi. Люты часта кiдаy гранаты y занятыя ворагам акопы i блiндажы, а затым выпускаy доyгую чаргу y цёмныя земляныя бункеры. "Пацукi", так называлi салдат працiyнiка, якiя хавалiся y блiндажах i адстрэльвалiся да апошняга, не жадаючы здавацца.
Старшы лейтэнант па сувязi кiраваy усiмi атакуючымi групамi. Ён знаходзiyся y гушчы падзей i амаль увесь час крычаy. "Заходзь справа! Злева абыходзь! Наперад! Наперад!" – рваy голас афiцэр пры шуме бiтваy. У той дзень сяржант Люты зладжана выконваy загады. Ён смела залазiy у акопы, дабiваy агрэсара, якi не здаваyся, у крытых умацаваннях. Юрый даставаy з блiндажоy захопленае yзбраенне i чакаy новых распараджэнняy. Крыху перавёyшы дух, Юрый зноy iшоy у наступ, так iшоy, быццам зусiм пераставаy баяцца агню y адказ. Ён люта i смела, з вялiкiм тактычным розумам, кiдаyся на ворага, iшоy на подзвiгi. Іншыя не разумелi яго неасцярожнасцi. Ад таго, свае салдаты часта паyтаралi пасля бою: "Як ты яшчэ жывым застаешся? Шанцаванне? Няйначай як загавораны! Ты што, зусiм не баiшся смерцi? Цябе не чакаюць дома?" А Юрый Люты адказваy iм: "Шанцаванне? Не! Я проста хачу хутчэй прыбраць ворага з нашай зямлi!" Але салдаты разумелi, што адной толькi адвагi мала, для таго каб жыць i пазбегнуць кулi. Адвага – гэта добра, але гэтага недастаткова. Патрэбна асцярожнасць, уменне правiльна ацэньваць сiтуацыю i хутка прымаць узважаныя рашэннi. А можа y Лютага гэта yсё было? Колькi адважных хлопцаy ужо загiнула… Вельмi шмат! А Люты, якi не першы год ваяваy, разумна iшоy наперад, пралiчваючы дзеяннi ворага. Ён страляy у працiyнiка першым, сыходзiy ад гранат, кулi толькi злёгку драпалi яго скуру, нават артылерыя бiла занадта блiзка, але не магла яго забiць. Многiя байцы не здагадвалiся, наколькi разумны быy Юрый, i больш верылi y яго шанцаванне. Таму прывязалася да яго мянушка Шчаслiyчык, прымацаваyся новы пазыyны да адважнага салдату. Часам здавалася, што яго ад смерцi ахоyвае сам Бог. Усё было магчыма. Цi мо yсё ж гэта было шанцаванне? Нягледзячы на yсю сваю мужнасць i iмкненне адпомсцiць, адагнаць захопнiка са сваёй зямлi, Юрый не аднойчы прапаноyваy варожаму салдату здацца, выйсцi з блiндажу да таго, як туды будзе кiнута граната. Бо былi тыя, хто падымаy белы сцяг, але yсё ж многiя бiлiся да канца, не здавалiся i гiнулi y сваiх сырых норах. "Пацукi!" – паyтараy Люты. Не абыходзiлася i без гэтага: адчуваючы блiзкае паражэнне, супернiку yдавалася загадзя пакiнуць блiндаж i адысцi назад, углыб, на iншую лiнiю абароны.
Атака за атакай. Метр за метрам вызваленай зямлi.
"У нас "трыста"! У нас страты!" – крычаy старшы лейтэнант скрозь шум. Так, страты былi, i гэта было сумна. У гэты ж наступальны дзень, побач з Юрыем Лютым упаy яго калега. Малады каравокi хлопец кiнуy гранату y ворага i павалiyся на зямлю. Ён ляжаy перад блiндажом i безжыццёва глядзеy на пахмурнае неба. Нябожчык нiбы казаy Лютаму скрозь смерць: "Не адступай! Мая смерць не павiнна быць дарэмнай!"
Юрый Люты з цяжкасцю прымаy гiбель сваiх таварышаy, не забываy iх жывыя i мёртвыя твары. Ён быy гатовы далей несцi гераiчны дух сваiх сяброy i рашуча, з розумам, рваyся y бой як танк, якiм кiраваy самы лепшы экiпаж.
Праз некалькi гадзiн, вораг быy выбiты з усiх пазiцый i цалкам была вызвалена лясная паласа, а таксама невялiкi населены пункт. Пастаyленая задача вышэйшага кiраyнiцтва была выкананая. Да вечара вялiкi стратэгiчны yчастак быy цалкам ачышчаны ад агрэсара, там замацавалiся свае сiлы, падцягнулiся рэзервовыя часткi армii.
Сяржант Люты, у поyнай ваеннай экiпiроyцы, разам з салдатамi адпачываy пасля бою. Яны стаялi паблiзу паyразбуранага цаглянага будынка, недалёка ад дарогi. У гэты момант да штурмавой групы з боку спiны пад'язджала бронемашына, каб перакiнуць падраздзяленне на yсходнюю частку фронту. Юрый Люты павярнуy цела i пакрочыy сустракаць ваенны транспарт. Амаль у самы момант iх блiзкасцi, машына наехала на адзiную варожую мiну, якая была разумна схаваная y мяккай цёмнай глебе. Пачуyся моцны выбух. Іскры i пясок паляцелi y бакi, бронемашына перавярнулася на бок, пашкодзiyшы толькi пярэдняе правае кола. Ад выбухной хвалi Юрый адляцеy у бок, яго калегi прыселi ад нечаканага выбуху. Цёмная глеба цяжкiмi камякамi yпала на цела Лютага, злёгку абсыпаyшы яго yзмакрэлы белы твар. У тую ж секунду, у галаву сяржанта yдарыy гарачы боль, загудзела y вушах, памутнела y вачах. Пасля выбуху спалоханыя салдаты паднялiся. Юрый таксама паспрабаваy устаць, але моцны боль скаваy яго ногi i цiснуy на грудзi цяжкiм грузам. Ён сцiснуy далонi, скрывiy твар i хацеy закрычаць ад болю, але выдаy толькi сiплы гук, гледзячы y неба. Падышлi да яго сябры, i тут жа падбеглi медыкi. Люты бачыy iх неразборлiвыя навiслыя твары, яго вочы паволi засцiлала заслона. Правая ступня не слухалася, не паддавалася руху. Правая канечнасць была моцна знявечаная, пашкоджана асколкамi. З нагi цякла кроy. Пад уплывам шуму y вушах, i y поyным здзiyленнi, не yсведамляючы y поyнай меры таго, што здарылася, Люты yпёрся локцямi y зямлю i паспрабаваy падняць цяжкую галаву, але нават пад халодным страхам ён не змог гэтага зрабiць. "Я yсё… Хлопцы, я yсё…" Сяржант страцiy прытомнасць. Салдатам хапiла аднаго кароткага погляду, каб зразумець, што для Юрыя Лютага фронт цяпер закрыты, адваяваy чалавек – пасля маленькай перамогi яго паранiла, шанцаванне пакiнула яго y жывых, але адабрала да калена правую нагу. Яшчэ доyгi час, лежачы y шпiталi, Юрый празмерна думаy: чаму менавiта так здарылася, чаму яго паранiла не y баi, чаму адзiнокая мiна зачапiла яго менавiта тады, калi справы на фронце сталi больш паспяховымi? Здавалася б, мiны не павiнна было быць там. Але калi вораг адступаy, пры паразе, ён усё ж знайшоy час, каб усталяваць яе. Чаму нiхто не заyважыy мiну пры актыyным руху y яе бок, чаму нiхто да гэтага не падарваyся? Нiбы мiна чакала толькi Юрыя, каб паразiць яго выбухам без усялякага геройства. Першы час было цяжка змiрыцца са стратай. Боль, смутак i раздражненне мучылi Юрыя. І хоць ён са спачуваннем разважаy пра сваю бяду, яна яго не зламала. Ён змiрыyся з тым, што нiколi yжо не вернецца на фронт, але вайна была яшчэ не скончана. Юрый Люты не збiраyся падаць духам. У шпiталi ён абдумваy варыянты, дзе ён мог бы быць яшчэ карысным, хай нават без паyнацэннай нагi, але yсё ж з рукамi i галавой. Ён гатовы быy працягваць рабiць любую працу, даступную яго целу. Сяржант Люты паyтараy, што ворага трэба гнаць са сваёй зямлi любой цаной, любымi спосабамi. Нават тыя, хто плёy маскiровачныя сеткi, шыy ваенную вопратку – уносiлi свой уклад у барацьбу.
У першыя пасляваенныя гады, у спакойныя гадзiны, i па гэты дзень вайна не адпускала Юрыя. Гэта страшнае гора трывала засела y яго сэрцы i памяцi. Без папярэджання, Юрыя пераносiла y мiнулае, успамiны пра вайну лавiлi яго розум i сталi траyмай яго жыцця. Выбухi, стральба, параненыя i мёртвыя – усё гэта раздзiрала i стамляла яго. Зноy i зноy перыяд ваеннага жыцця знаходзiy яго i псаваy настрой.
І цяпер, у сучаснасцi, калi Юрый Люты iшоy дадому па дрэннай дарозе, моцныя yспамiны аб ваеннай падзеi змяшалiся з рэальнымi гукамi надыходзячага транспарту. Калi малагабарытны трактар з шэрым прычэпам пад'ехаy занадта блiзка, Юрый яшчэ капаyся y памяцi. Кiроyца нешта крыкнуy, i y той момант, за секунду, ад лёгкага спалоху трывожныя думкi Лютага разляцелiся, як зграя дробных вераб'ёy. Юрый Люты хутка вярнуyся y цяперашнi час: да надвор’я, да волкасцi, да дарогi дадому, да трактара. Рослы мужчына злёгку здрыгануyся з-за мужчынскага крыку i не адразу зразумеy, як ён апынуyся на сярэдзiне дарогi. З яго плашча жвава палiлiся i пасыпалiся празрыстыя кроплi. Ён з лёгкiм галаyным болем хутка адышоy да мяккай абочыны, якая была пакрыта млявай жухлай травой. Дакрануyшыся плашчом да лазовых галiнак, Юрый у тую ж гадзiну павярнуy галаву направа, на гукi хуткасных выхлапаy чырвонага мотаблока. Праз хвiлiну ён павярнуy усё цела. Калi Юрый Люты адышоy ад непрыемнага ваеннага yспамiна, тады ж трактар прытармазiy каля яго.
– Гэй, Юрась, сядай! Падвязу! – са звонкай хрыпатой, гучна прамовiy кiроyца Арцём Лiс, iмкнучыся перакрычаць голас сваёй машыны.
Сiвы на галаву, чарнабароды, блакiтнавокi Арцём Лiс, у гэтую сераду вяртаyся дадому стомленым. Хоць яго, старога, пакалацiла y дарозе, ён не шкадаваy пра гэта. У яго вёсцы не было крамы, блiжэйшая гандлёвая кропка знаходзiлася y сямнаццацi кiламетрах ад Борак. Чакаць, калi y вёску прыбудзе аyтакрама, Арцём Лiс ужо не мог, моцна прыцiснула яго алкагольная залежнасць. Хоць прадуктовая машына з'явiцца yжо заyтра, унутры Арцёма гарэла моцная смага. З самага ранку ён вельмi пакутаваy, бо y хаце не было выпiyкi. Некалькi гадзiн таму ён адчуваy сябе на абрыве, незадаволеным i ненаедным. Таму ён iрвануy на трактары y доyгi шлях. І цяпер, хай i стомлены, але з прыемным трапятаннем у душы, стары мужчына вяртаyся дадому з двума бутэлькамi гарэлкi. Лiс пакуль трымаyся, не пiy, быy верны свайму новаму галоyнаму правiлу – заyсёды быць цвярозым за рагамi свайго мотаблока. У яго памяцi быy свежы момант, калi ён п'яным заехаy у канаву, перавярнуyся i ледзь было не патануy у ёй. Ён не хацеy паyтараць гэты трук зноyку, таму, калi трактар прывязе яго y вёску, нягледзячы на пагрозы жонкi, Арцём з радасцю заглушыць свой алкагольны голад удалечынi ад тэхнiкi.
Ранiцай, да задумы адправiцца y Майсееyскую краму за "беленькай", Арцём Лiс наведаy сябра. Пятро Жук старанна абшукаy усе куты, але не знайшоy нiчога y бутэльках. Пуста. Тара збiралася y асобным пакоi да лета i чакала, калi яе адвязуць у прыёмны пункт. У Пятра хованак не было. Жонка Арцёма змагалася з залежнасцю мужа да алкаголю i старалася yгледзець за iм. Але як тут прасачыць, калi трэба займацца сваiмi дамашнiмi справамi. Каралiна Лiс трымала пенсiю мужа пры сабе i па магчымасцi сачыла, чым быy заняты муж, замыкала гараж, калi сыходзiла далёка або з'язджала y горад. Але y гэты раз Арцём Лiс збудаваy хуткi i хiтры план, мэтай якога было наведванне крамы. Ён паводзiy сябе як звычайна, хадзiy у хаце i шастаy па двары, не наблiжаючыся да мотаблока. Арцём адшукваy шчылiны i, калi падгарнулася магчымасць, ён схадзiy да Пятра, але потым, расчараваны, вярнуyся i лёг на канапу перад тэлевiзарам. Каралiна прыбрала y пакоях, затым папярэдзiла мужа, што ненадоyга адыдзе да сяброyкi, i выйшла з хаты. У Арцёма з'явiyся шанец не патрапiць на вочы жонцы, i ён, не раздумваючы, iм скарыстаyся. Арцём Лiс узяy свае схаваныя, назапашаныя грошы i паспяшыy да мэты. Мужчына з агнём у вачах выбiy мантыроyкай замок i расчынiy вароты гаража, выехаy на трактары з двара праз заднiя вароты, да лесу. Уздоyж лесу, праехаyшы за дварамi i па палях, ён аб'ехаy вёску, i выехаy на жвiровую дарогу каля дома Лютага. А далей, Лiс з спакоем дабраyся да крамы.
У свае шэсцьдзесят два гады Арцём умела i без нiякага высiлку кiраваy невялiкiм трактарам. Ён здалёк пазнаy постаць Юрыя Лютага па яго павольнай i асцярожнай паходцы – па такой разбiтай дарозе з пратэзам спрытна не паходзiш!
Арцём Лiс пад'ехаy да аднавяскоyца, пакруцiyся на мяккiм сядзеннi, якое было абцягнута чорным дэрмацiнам, i павярнуyся да чалавека. Ён зрабiy апошнюю зацяжку, дасмалiy цыгарэту. Кiроyца быy апрануты y аранжава-сiнi плашч, якi яму выдалi яшчэ падчас працы на чыгунцы. Пасля вайны, ён да пенсii рабiy чыгуначнiкам на станцыi недалёка ад вёскi. Арцём Лiс выпусцiy цыгарэтны дым i строга зiрнуy на Юрыя Лютага.
– Чуеш? Сядай! – крыкнуy Лiс, – Ну! Сядай, падкiну! – пачухаy ён кончык свайго вострага счырванелага носа.
Юрый Люты паглядзеy на Арцёма з-пад капюшона, якi хаваy чорна-сiвыя валасы i шырокi лоб.
– А, гэта ты?! – неяк не па-сапраyднаму, млявым голасам, здзiyлена вымавiy Люты i працягнуy руку.
Арцём Лiс прыняy поцiск рукi, а затым кiслым няголеным тварам кiyнуy у бок прычэпа. Яго вялiкiя, як два пальцы, вусны, выкiнулi цыгарэту y бок. Нават пад дробным дажджом яны выглядалi сухiмi. Невялiкiм рухам круглявай галавы Лiс паказваy земляку, каб той хутчэй пералез праз невысокi борт i сеy у прычэп. Кiроyцу хацелася выпiць, ды хутчэй, а марудлiвасць Юрыя Лютага толькi раздражняла. Таму, у гэты момант Арцём нават незнарок падумаy: "Можа быць, лепш было б не спыняцца! Ды i што yзяць з гэтага Юрася? З iм нi выпiць, нi закусiць! Непiтушчым стаy, ох ужо гэты цвярознiк!"
За гэты час, пакуль сiвы Лiс незадаволена думаy i круцiy галавой, Юрый Люты yпёрся пратэзам у дарогу, перакiнуy здаровую нагу праз невысокi борт i, дапамагаючы сабе рукой, забраyся на невялiкi прычэп. Як толькi пасажыр сеy на лаву, у выглядзе гарызантальнай дошкi, якая ляжала i мацавалася за борты, кiроyца iмгненна yключыy перадачу i даy газу. З-за раптоyнага руху Лютага трохi пахiснула i павяло y бок. Ён тут жа левай рукой моцна схапiyся за халодны борт прычэпа, а правай рукой, у якой быy пакет, упёрся y сырую драyняную дошку. Юрый выраyнаваy спiну i хутка прыбраy пакет ад дажджу пад плашч. Ён не чакаy, што Арцём Лiс папярэдзiць яго, але спадзяваyся на больш мяккi старт. Люты глядзеy на дарогу, якая паyзла ад яго як змяя, затым павярнуy галаву на лазовыя кусты, якiя хавалi старую канаву, а пасля, глядзеy, як хмурна плыло шэрае неба.
Арцём Лiс не збаyляy хуткасцi, ледзь аб'язджаy лужыны. Пасажыр адчуваy, як хутка рухаyся трактар, адчуваy раздражненне кiроyцы. У восеньскай шэрасцi ён пашкадаваy, што пагадзiyся сесцi y прычэп. Юрыю не перашкаджала нi халоднае паветра, нi трасянiна ад мноства дробных ям. Яго трывожыла толькi адно – незадаволены твар Арцёма, якi ён бачыy пры сустрэчы. Усю дарогу двое ехалi моyчкi. І каб адцягнуцца i не yспамiнаць зморшчаны погляд Арцёма, Юрый Люты стаy любавацца восеньскай прыродай, апускаючыся y прыемныя летуценнi. Ён любiy такiм чынам адагнаць ад сябе горкiя думкi. А вось Арцём Лiс, у гэты ж час, думаy толькi пра сваё – як бы хутчэй дабрацца да вёскi i выпiць "горкай". Ён не задумваyся пра тое, як i дзе прыпаркаваць трактар, як не трапiць на вочы жонцы. Гэта yжо потым, у нецвярозым стане, ён зможа пайсцi здавацца жонцы, нi пра што не шкадуючы. Арцём часта тлумачыy сваёй жонцы Каралiне прычыну свайго п'янства. Ён казаy, што п'е толькi дзеля таго, каб забыцца пра вайну, змякчыць свае пакуты i yспамiны, i моцна заснуць. А яго строгая жонка y адказ толькi пускала гарачую лаянку, але калi яна супакойвалася да ранiцы, дык прыводзiла y прыклад мужу Юрыя Лютага: чалавека, якi, у адрозненне ад Арцёма, быy на сапраyдным фронце, страцiy нагу на вайне, але yсё ж змог кiнуць пiць i перастаць старанна залiваць алкаголем сваё не лепшае мiнулае. Таму, пры сустрэчы Юрыя, у Арцёма злёгку калола y грудзях, нiбы захрасала скабка пад скурай i нiяк яе не выцягнуць. І што б там Арцём нi казаy сваёй жонцы аб сцiхаючым болю пры прыёме спiртных напояy, выходзiла y яго заyсёды наадварот. Лiс напiваyся i заводзiyся, як матор. Ён не змаyкаy i балбатаy аб былых жыццёвых цяжкасцях. У п'яным стане ён насiyся па сваiм двары, як нязграбны i yкормлены кабан, якi yцёк з хлява. Мужчына не распускаy рукi, а толькi славесна абвiнавачваy iншых людзей ва yсiм, што не падабалася яму. Арцём Лiс супакойваyся толькi тады, калi празмерна напiваyся цi, калi злёгку працверазее. Былi днi, калi ён не пiy, часцей у буднi, i асаблiва y першую палову дня. У гэтыя днi ён паводзiy сябе ледзь цiшэй i ласкавей, выбiраy словы. Па натуры сваёй Арцём быy гаваркiм i назойлiвым старым, i y цвярозыя днi ён шукаy заспакаення y зносiнах, i y той жа час, шукаy бутэлечку на вечар, прасiy грошай у доyг.
Праз кiламетры, пасля доyгай паездкi, трактар прыбыy у вёску. Кiроyца адразу ж з'ехаy з адзiнай вясковай вулiцы i неахвотна пад'ехаy да першага цаглянага дома. Арцём спынiyся ля зялёных металiчных веснiчак, каля двара Лютага. Ён дастаy цыгарэту, закурыy i стаy назiраць, як пасажыр павольна пакiдаy прычэп. Пасля паездкi, Юрый стомлена i акуратна спускаyся на мокрую зялёна-жоyтую траву. Галава крыху загудзела ад гучнай работы мотаблока i ад дарожнай трасянiны. Юрый Люты стаy перад кiроyцам, ледзь адцягнуy капюшон плашча назад, больш адкрыy свой спакойны твар i трохi паказаy кароткiя цёмна-русыя валасы з сiвiзной, якiя тырчалi з-пад тонкай сiняй шапкi. Падзьмуy лёгкi ветрык з iмжакай i Юрый адчуy усю прахалоду восеньскага вечара. Галаyны шум прыцiх, цела злёгку аздаравiлася. Юрый трымаy сiнi пакет, з якога тырчалi мастацкiя тонкiя пэндзлi, ён дастаy з кiшэнi yсю дробязь, якая засталася пасля горада i працягнуy усе манеты Арцёму без усмешкi.
– Дзякуй, Лiс! – сказаy Юрый, застаючыся стаяць на месцы, чакаючы, што Арцём забярэ грошы i мотаблок адразу ж паедзе далей па вулiцы.
Арцём агледзеy аднавяскоyца глыбокiм позiркам, агледзеy яго з галавы да ног. Моyчкi забраy грошы, а калi спынiy свае вочы на пакеце, то з цiкавасцю спытаy:
– Што, зноy у горад з дурной думкай ездзiy?
– У горад! А што ж адразу, з дурной думкай? – усмiхнуyся Юрый.
– Эх, не на тое ты грошы трацiш! З тваёй ваеннай пенсiяй можна было б, ох як жыць. Здалiся табе гэтыя карцiны! – з хрыпатой казаy Лiс, – Лепш бы сала купiy, бутэлечку да яе, ды y госцi мяне паклiкаy. Пасядзелi б, як раней, як некалькi гадоy таму. О! Юрась, давай зараз да цябе зойдзем, вып'ем! Я ж з гасцiнцамi, адразу з крамы. А закуску y цябе знойдзем! Ай, ты не турбуйся, калi што, Каралiна на цябе зла трымаць не будзе! – заглушыy рухавiк Арцём i слез з трактара, узяyшы y рукi адну бутэльку гарэлкi, – Давай добра правядзём час, пагаворым пра мiнулае, каб лягчэй нам стала. Нам жа разам ёсць, пра што yспомнiць. Мы ж праз многае прайшлi. Дык што, можа, вып'ем? Давай!? У мяне ж усё з сабой! – смела падышоy да двара Лiс.
– Ведаю, што y цябе з сабой. Бачу! Ды каб у цябе i не было… Хм! – усмiхаючыся, з жартам адказаy Юрый, – Ты yжо прабач, Арцём, але не, у мяне iншыя планы. Мне пiсаць карцiны трэба, вось i iнструмент купiy. Трэба палотны дапiсаць. Сын, калi прыедзе, забярэ yсе карцiны, на выставу адвязе. Ды яшчэ…
– Ой! Добра! Зразумела yсё з табой! – нiчога не хацеy слухаць Лiс, перабiваючы, незадаволена вярнуyся да трактара, – З табой кашы не зварыш! Пераконваць цябе не буду! Бывай!..
Арцём Лiс з незадаволеным выглядам выкiнуy цыгарэту i, па звычцы, злёгку пачухаy кончык свайго завостранага носа. Ён схаваy бутэльку, завёy рухавiк мотаблока i з хмурным тварам сеy за кiраванне. У гэты момант у яго y галаве закруцiлiся такiя думкi: "Ага, ну як жа… Сын да яго прыедзе! Выставу яму! Чакай i спадзявайся, Юрась! Сын жа твой даyным-даyно забыy да цябе дарогу, пасля таго, як ты нарабiy спраy… Заеду-ка я лепш да Пятра, ён не адмовiццца па чарачцы бахнуць!" Гучней загудзеy трактар, яго маленькiя колы злёгку прабуксоyвалi на сырой траве, а затым выехалi на дарогу.
Стары Лiс жыy у канцы вулiцы, яго драyляная хата стаяла не апошняй у тым частцы вёскi. Побач, па суседству, знаходзiyся моцны закiнуты цагляны домiк з новым дахам. Гаспадар гэтага дома памёр пару гадоy таму, i yсё хадзiлi чуткi, што гэты зямельны yчастак хтосьцi вось-вось купiць для лецiшча.
А вось Пятро Жук, пражываy у цэнтральнай частцы вулiцы. Праз дарогу ад яго, стаяла толькi хата Валянцiны Пруцiк, а па краях рос малады лес. Пятро Жук заyсёды быy рады прыняць у сябе госця з бутэлькай, мог сам прапанаваць выпiць. Таму, Арцём Лiс часта кiдаy свой трактар каля яго плота i вяртаyся пасля сяброyскiх вячорак дадому пешшу, часта yвечары, у нецвярозым стане.
Юрый Люты не развiтваyся з Арцёмам словам, а толькi на секунду падняy руку i праводзiy поглядам трактар, якi y спешцы пакiнуy след на мяккай траве, каля яго двара. Калi Лiс выязджаy на дарогу i трактар затросся ад ям, Юрый нервова падумаy пра кiроyцу: "Ох ужо гэты хiтры Лiс! Шукае з кiм бы выпiць. Хм… Лiчыць яшчэ мае грошы. Якая рознiца, куды я свае грошы выдаткоyваю! Лепш бы на сябе паглядзеy! Усю гаспадарку на жонку павесiy: агарод, жыyнасць, хату. А y вынiку, няма каму на хаце дах залатаць. П'янiцы i y лужыне рай! Добра, што Каралiна яго яшчэ неяк трымае, не дае зусiм спiцца! Спадзяюся, яна вартуе яго, ужо чакае яго, сустрэне яго каля хаты Пятра! Ох, яму гэта не спадабаецца!" Пасля, Люты павярнуyся да веснiчак, злёгку прыгнуyся, адчынiy iх i yвайшоy на свой сцiплы yчастак. З неспакойным пачуццём ён прайшоy па вузкай сцежцы да дома. Бетонная дарожка за доyгае жыццё дзе-нiдзе, ды i абрасла па краi травой, плiтка асела, а фiгурныя yзоры на ёй зусiм сцерлiся. Мужчына, з нейкай недагаворанасцю, падняyся на ганак i, адчуваючы y сабе недружалюбны груз ад апошняй размовы, стаy пад брыль з цяжкiмi думкамi. Ён зняy з вузкiх плячэй цяжкi плашч i павесiy яго сухiм унутраным бокам на левую руку, што трымала пакет. "Ох ужо гэты Лiс! Толькi настрой мне псуе! Быy жа ён да вайны вясёлым i ветлiвым чалавекам. І з алкаголем сябраваy рэдка. А зараз што? Толькi пра бутэльку думае!" – не адпускаy роздумаy Юрый Люты. Ён свабоднай рукой залез у шырокую кiшэню цёмных нагавiц i выцягнуy запасны звязак ключоy. На пацёртым кальцы вiсела чатыры ключы: адзiн – ад веранды, другi – ад галоyных дзвярэй дома, трэцi – ад пограба, а чацвёрты – ад старога гаража. Юрый заyсёды насiy з сабой толькi гэты звязак дублiкатаy, расклаyшы i схаваyшы арыгiнальныя ключы блiжэй да сваiх замкоy, як запасны варыянт.
На ганак, пад дах, забег рыжы кот. Ён моyчкi сустрэy свайго гаспадара i, як толькi пачуy гук звонкiх ключоy, то замяyкаy i ласкава закруцiyся ля ног Юрыя як у танцы.
– Ну, прывiтанне, мой сябар! – звярнуyся да ката Юрый, – Я таксама сумаваy! – твар мужчыны павесялеy, цяжар адступiy, – Зараз зойдзем, сагрэемся. Рыжык, я ж табе казаy ранiцай, пасядзi дома. Але ж, захацелася табе на дождж паглядзець. Наглядзеyся? Надыхаyся прахалодаю? Мабыць, увесь гэты час бегаy па вёсцы, птушак ганяy. Паглядзi на сябе, мокры yвесь! Ну, давай, забягай, – з усмешкай вымавiy Юрый, адчыняючы дзверы веранды.
Мужчына зараз жыy толькi з катом. Сем гадоy таму жонка Ларыса падабрала ката на вулiцы i прывезла дадому. У той летнi дзень яна ездзiла y бальнiцу, i калi да аyтобуса заставалася yсяго пару гадзiн, яна прайшлася па вузкiх рынкавых радах, купiла пару рэчаy сабе i мужу. Перад самым ад'ездам у вёску, выходзячы з шумнай гандлёвай плошчы да аyтавакзала, ля yваходнай металiчнай брамы Ларыса заyважыла схуднелага рыжага кацяняцi. Ён выглядаy бяздомным i няшчасным. Натоyп людзей як пчолы, роем ажыyлена гулi y гэтым месцы, праходзiлi мiма, не заyважаючы ля сiняга слупа кiнутую маленькую безабаронную жывёлу. Ларыса адышла y бок, каб не перашкаджаць руху, прысела да кацяняцi, якое было не супраць пазнаёмiцца з усмешлiвай жанчынай. Коцiк, якi стамiyся ад дрэннага жыцця, разгледзеy абарону, прытулак i дабрыню y чалавеку, якi быy насупраць. Таму, сам зрабiy першы крок да сяброyства. Ён прыцiснуyся да тонкiх каленяy, замяyкаy пiсклявым галаском, просячы мiру. Светлавалосая Ларыса прыyзняла кацяня, выпрастала сваё стройнае цела i прыцiснула жывёлу да грудзей. У аyтобусе, кот муркаy на каленях i драмаy усю дарогу, нават не прасiy ежы. Калi грамадскi транспарт даставiy пасажыраy да прыпынку "Боркi", Ларыса выйшла з новым сябрам. Іх сустрэy Юрый, якi быy трохi здзiyлены з'яyленню кацяня, але не пярэчыy супраць новага жыхара y доме. Мужчына заyважаy, як у гэты момант свяцiлiся зялёныя вочы яго каханай, як у iх адлюстроyвалася шчаслiвае жыццё. Менавiта тады ён на секунду забыyся пра яе хваробы, адпусцiy усю трывогу i сам ажыy ад радасцi за сваю жонку. "Гэта Рыжык. Паглядзi, якiя y яго смелыя вочкi. Ён сам знайшоy мяне, зараз прыедзем дадому i я яго, перш за yсё, пакармлю!" – Ларыса пазнаёмiла мужа з кацянём. Юрый забраy з рук жонкi пакет з набытым адзеннем i маленькую чорную жаночую сумачку, у якой, акрамя звычайных жаночых рэчаy, цяпер ляжалi новыя лекi. Ён не пытаyся y Ларысы пра бальнiцу, не задаваy ёй пытанняy аб вынiках абследавання – ён проста атрымлiваy асалоду ад гэтай хвiлiны, калi яго жонка выглядала здаровай i шчаслiвай. Тады ж, ля скрыжавання, стаяла чорная легкавая машына аднавяскоyца Дзмiтрыя Янчанкi, гэта Юрый папрасiy сябра разам пад'ехаць да прыпынку i забраць Ларысу. Кiроyца Дзмiтрый у першую чаргу заyважыy усiмi забытую yсмешку на твары Ларысы, ён даyно не бачыy Ларысу такой светлай i прыемнай. Потым ён разглядзеy кацяняцi, прычыну яе гэтак жыццёвага ладу, i шчыра падтрымлiваy усю лёгкасць, i гармонiю прыемных зносiн. Дзмiтрый быy рады за сяброy, за сям'ю Лютых, якiя на час забылiся пра хваробу Ларысы.
Кот з першага погляду палюбiy Ларысу, нiбы прылiп да яе, як мокры лiст. З iх першай сустрэчы, увесь наступны год, ён быy побач, хадзiy за ёй, ляжаy на руках або каля яе ног. Ён адчуваy слабасць гаспадынi, яе пакуты i смутак, якiя Ларыса спрабавала схаваць ад мужа. У лiпенi Ларыса памерла, i Рыжык у той жа дзень сышоy з дому. Праз тыдзень, кот вярнуyся да Юрыя, худым i слабым.
Для Юрыя Лютага, кот стаy сувязным звяном з мiнулым, калi яго жонка яшчэ была жывая i старалася пражыць як мага даyжэй. Цяпер, калi ён глядзiy на рыжага гадаванца, мужчына мiмаволi yспамiнаy шчаслiвы вобраз жонкi, калi яна адцягвалася ад дрэнных думак, гуляючы з мяккiм i цёплым кацянём з iзумруднымi вачыма, знаходзячы y iм лепшае заспакаенне.
Калi худы на цела Юрый зайшоy у прыбудову, ён зняy свае чорныя чаравiкi i паставiy iх побач з гумавымi ботамi i галошамi. Затым ён павесiy плашч на металiчны шэры кручок, дзе халодныя кроплi, сцякаючы па плашчы, падалi y белы круглы таз. Вада не расцякалася па падлозе, а збiралася y вялiкай мiсцы. Кот Рыжык хадзiy па старым дыване, круцiy галавой i сачыy за акуратнымi дзеяннямi гаспадара, з нецярпеннем чакаючы, калi адчыняцца наступныя дзверы. Калi Юрый вырашыy пакiнуць веранду, Рыжык падбег да карычневых дзвярэй, сеy смiрна i навастрыy вушы, рыхтуючыся праскочыць першым у цёплы дом. Мужчына бачыy нястрымнае жаданне гадаванца i адчынiy дзверы, прапусцiy яго наперад. Затым сам увайшоy у калiдор. У прыхожай было шэра i таямнiча. Юрый працягнуy руку да сцяны i yключыy святло. Заззяла белая лямпачка пад столлю, засвяцiлася люстра, якая па форме была падобная на самотны белы званочак. Асвятлiлiся сцены, выразна паказалiся аранжавыя шпалеры з цагляным малюнкам. Злева вiсела вертыкальнае люстэрка, справа была невялiкая па шырынi вешалка, а пад ёй пара тэпцiкаy. Па чырвона-белым дыване хутка прабег кот i павярнуy направа, на кухню, i знiк з-пад увагi. Стомлены Юрый павесiy цёмна-сiнюю куртку на свабодны кручок вешалкi i зрабiy некалькi крокаy наперад, затым павярнуy налева, зайшоy у прасторны пакой i yключыy святло. У зале, дзе стаялi два крэслы, канапа, шафа i тумба з тэлевiзарам, было чыста. Мужчына акуратна апусцiy пакет на маленькую канапу i зноy выйшаy у калiдор. Не паспеy ён перайсцi з аднаго памяшкання y другое, з залы y кухню, як цiхiя гукi спынiлi яго. Хтосьцi шамацеy у верандзе. Хтосьцi асцярожна i нетаропка, без груку i званка, заходзiy у дом. Адчынiлiся дзверы, i пад яркiм святлом белай люстры y вузкай прыхожай з’явiлася пухлая фiгура пяцiдзесяцiсямiгадовага Дзмiтрыя Янчанкi. Госць пакiнуy брудны абутак на ганку, а празрысты плёнкавы плашч павесiy у верандзе, на той жа кручок, на якiм вiсеy плашч Юрыя. Дзмiтрый Янчанка спынiyся каля люстэрка i цiха вымавiy:
– Прывiтанне, Юрась!
– Прывiтанне, – цяжка адказаy Люты, ён быy трохi здзiyлены раптоyнаму з'яyленню сябра.
– Як справы? – спытаy Янчанка i падышоy блiжэй, – Я y сябе y двары хадзiy, а потым бачу, Арцём Лiс прамчаyся па вулiцы. Дык падумаy, дай праверу, зайду да цябе, можа ён цябе падвёз i ты yжо дома, – мякка казаy круглатвары Дзмiтрый, здымаючы чорную тонкую шапку з жоyтым надпiсам "Спорт".
– Так, Лiс мяне падвёз. Я вось толькi зайшоy у дом. Нават не паспеy ката накармiць, – сказаy Юрый, паказваючы на Рыжака, якi цёрся аб ногi гаспадара, – І гаспадарка яшчэ чакае… Я думаy, ты заyтра зойдзеш, як дамаyлялiся. Ну, тады давай, праходзь на кухню. Я купiy табе тое, што ты прасiy.
Юрый Люты вярнуyся за пакетам, а Дзмiтрый Янчанка прадоyжыy гаварыць:
– Сястра мая, Святлана, з гораду тэлефанавала, казала, што y iх быy моцны дождж з ветрам. А ты, напэyна, прамок там, вецер не зносiy плашч?
– Не прамок, а калi б i прамок, то з роднага боку i варона мiлая! – адказаy Юрый, потым выключыy святло y калiдоры i зайшоy на кухню, – А дождж добры быy, але нядоyгiм, хутка прайшоy, а затым выглянула сонца. А сонца y горадзе iншае. У нас мiльгане i схаваецца на тыдзень, а там яно шчодрае, нават цяплей цi што, у гэтую восень… Не хаваецца хутра за хмары.
У маленькай кухнi справа стаяy белы халадзiльнiк, а побач, пад акном, квадратны стол з засланым шэрым абрусам i тры драyляныя крэслы. Наперадзе газавая плiта, кухонныя тумбы i yмывальнiк, над якiм вiсела шафка. А злева, за перагародкай, хавалася драyняная груба.
– Як там горад? Стаiць? – спытаy Янчанка, папраyляючы рэдкiя светлыя валасы.
– Так, усё будуецца i пашыраецца. Толькi вось халадае, нягледзячы на тое, што там заyсёды цяплей, чым у нас, у сонечныя днi не становiцца больш людзей на вулiцах. Летам, як ты ведаеш, шумiць натоyп. А цяпер, у восень, усе машыны густа цякуць па вулiцах. Сёння дождж, i гарадскiя засталiся y сваiх кватэрах. Яны больш ездзяць, чым ходзяць… Дарэчы, ты не глядзеy надвор'е? Калi ад нас ужо вада сыдзе, калi прымярзаць стане? Хачу y "Круглае" схадзiць, але там жа yсё плыве… Як думаеш, прыйдзецца чакаць да лета? – пытаyся Юрый, паклаyшы на стол шырокi лiст раённай газеты.
Юрый спачатку выцягнуy з пакета мастацкiя пэндзлiкi з рознымi драyлянымi ручкамi, следам, на стол ён паклаy дзве квадратныя пачкi макароны хуткага прыгатавання i адну yпакоyку зялёнай гарбаты, а потым невялiкi пакет малака.
Дзмiтрый Янчанка схаваy шапку y шырокую кiшэню сваёй цёмна-сiняй рабочай вопраткi i прысеy на крэсла. Ён уважлiва сачыy за тым, як паступова з'яyлялiся прадметы на стале i казаy:
– Я глядзеy прагноз надвор'я: заyтра i паслязаyтра дажджоy не чакаецца. Будзе пахмурна. Але потым зноy пойдуць дажджы. Усё, Юрась, пара yжо забыцца пра цёплыя дзянькi. "Бабiна лета" прайшло, а за iм прыйшла пара рыхтавацца да зiмы. Праз месяц можа пайсцi снег… Я yчора бачыy у навiнах, што праз моцныя дажджы yскраiны заходнiх гарадоy затапiла. А яны ж вышэй за нас жывуць. Хоць бы y нас вада не паднялася. Добра, у цябе вада з двара сыходзiць у лес, а y мяне yчастак размешчаны нiжэй. Будзе добра, калi мароз прыйдзе або снегам усё засыпле, а што, калi зiма будзе не зiма? Успомнi, як было летась! Вада стаяла на yвесь агарод i вакол двара разлiлася! У лепшым выпадку, мы зноy будзе саджаць бульбу y канцы траyня! Не, няхай ужо зiма будзе ранняй.
– Дык твой сын жа прыязджаy, рабiy табе нейкi дрэнаж. Ты ж мне паказваy, выхваляyся… Цi я нешта блытаю?
– Так, ён зрабiy. Але, на жаль, не так, як трэба. З-за невялiкiх дажджоy вада не сыходзiць, збiраецца i стаiць на месцы. Ты ж ведаеш яго, ён не слухае мяне. Усё па-свойму хоча рабiць. Калi ён зноy прыедзе, я скажу яму перарабiць, каб гэтым разам было так, як я б хацеy. А то, як нейкi халтуршчык, на хуткую руку yсё. Я казаy яму, трэба капаць вышэй. Баюся, што калi сын не прыедзе, калi пойдуць доyгiя i буйныя дажджы, то я зноyку паплыву. Але ён абяцаy прыехаць.
– Што ж, нiчога пакуль не зробiш… Вось, трымай! Твой заказ, – Юрый падаy Дзмiтрыю кардонную скрыначку, – Усё правiльна купiy, гэта тое, што ты прасiy?
Апошняе, што Юрый дастаy з пакета, была маленькая шэрая скрыначка, усярэдзiне якой ляжала запчастка для аyтамабiля. Юрый перадаy пакупку Дзмiтрыю i дадаy чэк. Затым ён накармiy ката i вярнуyся да сябра.
– Так, выдатна! – сказаy Дзмiтрый, – Тое, што трэба. Добра, што ты сёння з'ездзiy у горад. А то б прыйшлося Галiну прасiць, каб яна забегла y краму аyтазапчастак пасля працы. Усё роyна ж нейкi час яна чакае аyтобус, сядзiць на аyтавакзале. Але ты ж ведаеш яе, калi купiць яна яшчэ не тое, што трэба, я буду яшчэ вiнаваты. І думай потым, як машыну чынiць… А заyтра, дзякуючы табе, я yжо сваiм ходам паеду на работу. А грошы я заyтра yвечар табе занясу, – казаy Дзмiтрый, разглядаючы лiчбы на тонкай паперцы зялёнымi вачамi.
Дзмiтрый Янчанка паклаy скрыначку y кiшэню, устаy з крэсла. Яму вельмi захацелася y гараж, да машыны, i таму ён дадаy:
– Ох, дзякуй табе, Юрась. Пайду я yжо. І табе, мабыць, пара iсцi кармiць сваiх птушак. А я пабег, а то жонка будзе шукаць мяне, калi я затрымаюся y цябе. Сказаy ёй, што ненадоyга да цябе. А то падумае, што я Арцёма сустрэy, ды з iм распiваю, – успомнiy Дзмiтрый адзiн такi выпадак, – А яно мне трэба? Зараз галоyнае, мне за вечар машыну адрамантаваць, – выйшаy ён у калiдор, – У суботу, можа, унукаy пабачу. Сын жа мой "Джыпа" купiy, так хоча прывезцi yсю сваю сям'ю. Цяпер яму будзе прасцей праехаць па гэтай нашай дарозе-кашы. Так што, заходзь у суботу y госцi, пагаворым. Што ты yсё дома сядзiш? Добра, ну, я пайшоy, машына мяне чакае, жонка хвалюецца. Яшчэ раз дзякуй за дапамогу! Я сур'ёзна, ты заходзь у госцi. Ты ж ведаеш, дзе я жыву, не заблудзiшся, – усмiхаючыся, Дзмiтрый Янчанка пайшоy да дзвярэй.
– І ты заходзь, – праводзiy Юрый.
Янчанка абуyся, выйшаy на ганак, накiнуy лёгкi плашч i спусцiyся y двор.
– Вецер падняyся… – спакойна, сабе пад нос, цiха вымавiy ён.
Юрый Люты спынiyся на верандзе. Ён не выходзiy на ганак, стаяy ля адчыненых дзвярэй. Мужчына трохi разгледзеy свой двор, затым кiнуy кароткi погляд на цёмнае неба i адчуy восень. Парывы ветру аддзялялi дробныя кропелькi дажджу ад буйных, iмжа разляталася y бакi. Часцiнкi вады даляталi да цела Юрыя i пяшчотна yрэзалiся y яго адкрытыя yчасткi цела. Люты адчуy новы прылiy сiл. Пасля стомнай паездкi, яму yжо не хацелася легчы на мяккi ложак, з'явiлася жаданне выйсцi пад дождж i хутчэй накармiць сваiх галодных кур. Ён хутка насунуy галёшы, цяжка вярнуy на цела плашч, схаваy галаву капюшонам i выйшаy пад неба, якое, як мора, хутка плыло з-за yплыву гуллiвага ветру.
Дзмiтрый Янчанка тым часам выйшаy з двара i чамусьцi спынiyся. Ён ужо быy на краi дарогi, але надыходзячы шум прымусiy яго адысцi y бок. Па нешырокай жвiровай вулiцы перад Дзмiтрыем цiха праехала чырвона-белая машына хуткай дапамогi. Здавалася, што транспарт дзе-небудзь, ды i yгразне, але дасведчаны кiроyца спраyляyся з няпростай дарогай. Ён ужо бываy тут i ведаy, дзе i як лепш праехаць.
Юрый падышоy да веснiчак i спытаy:
– Да каго гэта?
Дзмiтрый павярнуyся да сябра.
– Ну, у нашай вёсцы yжо yсе y гадах! – адказаy ён.
– Ага. Можа, зноyку да Валянцiны? – цiха спытаy Юрый, не адводзячы блакiтных вачэй ад спалоханага погляду Дзмiтрыя.
– Што? – гучна перапытаy Янчанка.
– Кажу, можа, зноyку да Валянцiны! Ангелiна вымерала цiск, i Валянцiна запанiкавала. Вось не вымярала б, дык жыла б спакойна.
– А калi…нехта памёр?!.. – спытаy Янчанка.
– Не мялi, Дзмiтрый! Не дай Бог! У вёсцы i так усiх па пальцах можна пералiчыць.
– Валянцiна yжо старэнькая, ёй больш нашага… Пайду, разведаю. Калi нешта дрэннае… Патэлефаную табе. Можа, i праyда, у Валянцiны цiск! – сказаy Дзмiтрый i, як пiнгвiн, пакрочыy да свайго дому.
Юрый Люты, развiтаyшыся з сябрам, пакармiy жывёл i вярнуyся y дом. Ён хацеy зняць пратэз i прылегчы на ложак, каб адпачыць пасля насычанага дня, але спачатку ён вырашыy патэлефанаваць сваёй стрыечнай сястры Юлii, якая жыла крыху далей па вулiцы. У гэты вечар Юрый занерваваyся, яму хацелася даведацца, цi не прыязджалi yрачы да яе цi, можа быць, хтосьцi з яе суседзяy выклiкаy хуткую дапамогу. Юлiя Абрамоyская хутка адказала на званок брата. Яна супакоiла yсхваляванага Юрыя, сказаyшы, што нiчога не чула пра бел-чырвоную машыну. Стала зразумела, што машына паехала далей па вулiцы. Пасля размовы пра yрачоy i ад стомы, у галаве Юрыя з'явiлiся сумныя думкi. Ён выпiy адну таблетку i, разважаючы пра адзiноту, паставiy рондаль з вадой на агонь i сеy на крэсла. Яго турбавала, што Дзмiтрый Янчанка зноy не спытаy пра яго творчае захапленне. Адзiны сябар проста не цiкавiyся тым, што было так важна для Юрыя. Люты адчуy сябе пакiнутым, самотным. Сёння, з'яжджаючы y горад з карцiнай, якую ён сам напiсаy, Юрый вярнуyся дадому без яе. Ён прадаy карцiну, двайную экспазiцыю, якую ён скончыy яшчэ y чэрвенi. Той змрочны жывапiс пра вайну i жыццё, якi yчора хвалiy Янчанка, калi прыходзiy да Юрыя i прасiy купiць яму запчастку на аyтамабiль. Тады ж Дзмiтрый выдаy пару слоy пра карцiну, магчыма, з ветлiвасцi, магчыма, яму сапраyды яна спадабалася, Юрый не ведаy дакладна. А сёння yвечары Дзмiтрый нават не yспомнiy пра карцiну, не спытаy, прадаy яе Юрый цi не.
Дзмiтрый Янчанка часта быy пагружаны y свае дамашнiя справы, яму было не да абмеркаванняy iнтарэсаy Лютага або чыiх-небудзь яшчэ. Ён любiy гаварыць пра тэхнiку, надвор'е i сям'ю – гэтыя тэмы былi яму блiжэй. Так здарылася i y гэты вечар. Дзмiтрый хацеy забраць толькi скрынку з новенькай дэталлю i спяшаyся вярнуцца y гараж да сваёй машыны. Ён трохi пагаварыy пра надвор'е, сказаy некалькi слоy пра сваю сям'ю i сыходзiy з думкай: "Потым, пазней, паспеем яшчэ пагаварыць!". А што ж перашкаджала Юрыю першым расказаць пра свае творчыя планы? Перашкодай было тое, што Дзмiтрый не любiy мастацтва i не выяyляy цiкавасцi да яго. Нават дзеля прыстойнасцi ён не мог падхапiць размову на гэтую тэму. Вядома, ён заyсёды выслухоyваy Юрыя, але па яго патухлым твары было бачна i зразумела, што чалавек не меy нiякай цiкавасцi казаць аб творчай працы Юрыя. У адрозненне ад свайго сябра, Юрый Люты yмеy падтрымаць любую размову, умеy адшукваць пытаннi i задаваy iх суразмоyцу.
Калi вячэра была прыгатаваная, Юрый сеy за стол i задумаyся пра машыну хуткай дапамогi, якая заyсёды выклiкала y iм трывожныя пачуццi. Яму было цяжка бачыць яе сёння, бо машыны медыцынскай дапамогi асацыявалiся з чымсьцi непрыемным – нiхто папросту не выклiкае yрача на дом. У вёсцы няма маладых людзей, страшна было yявiць, што да кагосьцi бел-чырвоная машына прыедзе y апошнi раз. Трэба лепш сачыць за сваiм здароyем i менш забiваць галаву благiмi думкамi, каб радзей сустракацца з лекарамi. Але калi табе за пяцьдзесят, усё цяжэй успамiнаюцца прыемныя моманты. Свет становiцца iншым, усё больш збiраецца y чалавеку турбот. Гледзячы на свой жыццёвы доyгi шлях i цяжкi ваенны час, Юрый успрымаy сваю адзiноту як наблiжэнне канца. Ён усё радзей думаy пра добрае, таму стараyся больш часу надаць творчасцi, каб адцягнуцца ад благiх думак. Мужчына даеy вячэру, зiрнуy у цёмнае акно i падумаy пра Валянцiну Пруцiк. Магчыма, сёння yвечары яе аглядалi yрачы. Жанчына yжо была старэнькай i часта турбавалася аб страшных навiнах, якiя паказвалi па тэлевiзары, трывожылася за свой дом, за yсю вёску.
Юрый Люты здаволiy свой голад сытнай вячэрай i прывёy кухню y парадак. Дзмiтрый Янчанка так i не патэлефанаваy яму, мабыць, не было на тое прычын: нiхто не памёр, нiкога не павезлi y бальнiцу. Хуткая дапамога прабыла y вёсцы дваццаць хвiлiн, затым цiха вярнулася назад па той жа дарозе. Юрый не чуy, як вярталася тая машына. Увайшоyшы y спальню, ён прысеy на ложак i, нарэшце, зняy пратэз. Застаyшыся без дамашнiх клопатаy, Юрый з асалодай лёг на мяккi ложак. Яго авальная галава ляжала тварам уверх, худыя ногi выцягнулiся, а рукi ляглi yздоyж цела. Сыты кот хутка yскочыy да яго i, аблiзваючы свае белыя вусы, размясцiy сваё пухлае цела на сцёгнах гаспадара.
У доме Юрыя было чыста i yтульна. Раз цi два на тыдзень прыходзiла дапамагаць прыбрацца Абрамоyская, стрыечная сястра, якая жыла адна пад прозвiшчам мужа. Але, нягледзячы на яе дапамогу, у доме yсё ж не было той прыгажосцi i душэyнага ачага, якi быy пры Ларысе.
Юрый, выцягнуyшыся на ложку, доyга не мог заснуць. Мужчыну спасцiгла страшнае мiнулае. З цяжкiм сэрцам ён зноy успомнiy смерць Ларысы. Юрый глядзеy у столь, быццам не заyважаy яе. Погляд яго быy тужлiвым, у iм адбiвалася роспач i няшчасце. Здавалася, што мозг сканцэнтраваyся толькi на перажываннях. Сённяшняя машына хуткай дапамогi загнала яго y гэты сумны стан. Юрый успамiнаy: як урачы забралi Ларысу з болем у сэрцы, як праз дзень яна памерла y бальнiцы. Сям'я ведала, што яе слабое жаночае сэрца можа раптам спынiцца. І больш за yсiх да гэтага была гатовая сама Ларыса. Хоць яна i спрабавала падрыхтаваць сям'ю да свайго нечаканага сыходу, але яна выдатна разумела, што родныя не хочуць думаць пра тое, што застануцца без яе.
Тонкая душа yдаyца доyга не магла змiрыцца з адзiнотай. Юрый Люты yспамiнаy жонку як радасную, клапатлiвую i пазiтыyную. Ён успомнiy, як яна дапамагла яму пераадолець моцны псiхалагiчны yдар вайны i як пасля перамогi за год палегчыла yспрыманне страшных сноy вайны, мякка супакоiла i прывучыла яго жыць сучаснасцю. Але калi Ларысы не стала, мужчына перастаy быць самiм сабой. У iм закамянела душа, i ён пакацiyся y бездань смутку. Юрый стаy такiм далёкiм i чужым для yсiх: для сяброy, для сваякоy, i, што самае страшнае – для свайго адзiнага дзiцяцi. Нiхто не размаyляy з Юрыем. Доyгiя месяцы i гады ён хадзiy з вялiкiм болем, i нiхто яму не змог дапамагчы. Усе спробы вярнуць Юрыя y разважныя пачуццi не мелi поспеху. Мужчына забiваy сябе алкаголем i кроiy стратай душу датуль, пакуль яму не прыснiлася жонка. Ларыса была такой прыгожай i бесклапотнай, як у апошнюю iх гадавiну. Яркiм летам, цiхая па характары жанчына стаяла y блакiтным сарафане на бетоннай дарожцы спiнай да мужа. Іх зялёны двор быy жывым i квiтнеючым. Ларыса паварочвалася, усмiхалася i казала пра час як пра будучыню, як шмат яшчэ трэба зрабiць i выправiць. Але калi Юрый падышоy да жонкi, за iмгненне яна раптам стала строгай i незадаволенай. Яе распушчаныя светлыя валасы былi yжо сабраныя y хвосцiк. Ларыса хмурылася, з яе круглых вачэй па бледных шчоках беглi кропелькi салёнай вады. З цiхай жанчыны палiлiся гучныя словы. Ларыса адчытвала мужа за яго няправiльнае жыццё, за тое, што ён з здаровага па духу чалавека i з разумнага мужчыны ператварыyся y п'янiцу i дзiкуна. Юрый стаяy перад ёй у сне, яму было сорамна i балюча глядзець у яе зялёныя мокрыя вочы. Ён баяyся дакрануцца да яе, баяyся няправiльна адказаць. У яго не было слоy для апраyданняy. Юрый адчуy сябе здраднiкам, вiнаватым. Ларыса зноy стала мяккай i сказала: "Я мучаюся, каханы! Палюбi жыццё, палюбi мяне! Памiрыся з сынам! Вызвалi мяне ад пакут, каб я была шчаслiвая на нябёсах, гледзячы на цябе!" Яна пагладзiла мужа па шчацэ, затым зайшла y дом i знiкла. Гэты сон для Юрыя быy падобны рэальнасцi. Ён стаy штуршком да цвярозага i разважлiвага жыцця. Мужчына перагледзеy свае погляды i дагэтуль не пiy спiртное. Ён баяyся пакрыyдзiць i засмуцiць Ларысу, бо верыy, што яна прыглядае за iм. Юрый знайшоy заспакаенне y творчасцi, у мастацтве. Стаy пiсаць карцiны. Вярнуy зносiны з аднавяскоyцамi, але нiяк не мог памiрыцца з сынам, Фёдар быy занадта пакрыyджаны i халодны да бацькi.
Юрый Люты павярнуyся набок, выпiy таблеткi i блiжэй да ночы заснуy. Пад дзеяннем лек ён перастаy думаць пра yрачоy, пра жонку, пра yсё на свеце. Думкi i yспамiны хутка згасалi пад уплывам стомленага розуму, а цяжкiя павекi закрывалi вочы. Мужчына пагрузiyся y моцны сон i спакой. Побач цiха драмаy рыжы кот.
2
У календары застаyся апошнi тыдзень кастрычнiка. З самай ранiцы з’явiлася халоднае белае сонца. На цёмных голых галiнках i жоyтай лiстоце вiселi празрыстыя кроплi yчорашняга дажджу. У поyным маyчаннi рухалiся хмары. У нiзiнах тонкiм пластом лунаy густы туман, а жоyтая трава яшчэ больш прыпала да сырой зямлi. Рэдкае чырыканне аселых птушак стала бедным i нязвыклым. Шэрая хвалiстая вулiца быццам яшчэ спала, хоць у старых хатах ужо тапталiся людзi. Цiха, па-асенняму змрочна было y вёсцы.
