скачать книгу бесплатно
Ш??ре Бил?рд? кунакта / Гости Биляра (на татарском языке)
Рухия Ахун?анова
Бу хик?я апалы-энеле С?ембик? бел?н Айтимерне? Бил?рд?ге ?амигъ м?четен к?рерг? барулары, юлда алган м?гъл?матлары ??м т?эсирл?ре турында.
Китап урта ??м олы яшьт?ге м?кт?п балаларына т?къдим ител?.
В формате PDF A4 сохранен издательский макет книги.
Рухия Ахун?анова
Ш??ре Бил?рд? кунакта. Озын хик?я
© Татарстан китап н?шрияты, 2015
© Ахун?анова Р. Ф., 2015
Танышу
Энем Айтимер бел?н к?рше авылны? тар урамы буйлап тир?-якны к?з?теп бара торгач, нарат йортларны? берсе каршында икебез д? кин?т туктап калдык. Койма аркылы ?имеш бакчасы к?ренеп торган бу йорт безне ?зен? тартты. Юлда кил?-кил? сусаган энем? су эч?рг? ишегалдында коесы да бар ик?н. Кыюлыгыбызны ?ыеп, Айтимер бел?н капкадан уздык.
Ишегалды уртасында с?лп?н ген? учак яна. Аннан шактый читт?, алма агачыннан т?шк?н к?л?г?д?, ике бала уйнап утыра. Башлап без ис?нл?штек. Алар да елмаеп ?авап бирдел?р. Танышып киттек.
Кызчык – Т??к?сылу, аны? энесе Айдаш исемле булып чыкты. Икесене? д? ?сл?ренд? – киндер к?лм?к, аякларында – биз?кле к?н башмаклар.
Безне? тавышны ишетепме, ?лл? ?з эше бел?нме, ?й эченн?н уртача буйлы бер апа килеп чыкты. Ис?нл?шк?нн?н со?, мин а?ардан эч?рг? су сорадым.
– ?нк?й юлга ?зерл?п бирг?н ризыкны ашап, суны эчеп бетерг?н идек, – дидем, чакырылмыйча килеп кер?ебез ?чен акланып.
– Х?зер, х?зер, балалар, – диде ул, безг? елмаеп.
Аннары кое янындагы ?сте каплаулы чил?кт?н, кечкен? т?г?р?к савытка салып, су бирде. Учак янына барып, боткасына икенче казаннан кайнар су ?ст?г?нн?н со?:
– Сез кемн?р? – дип, безне? бел?н кызыксынды.
Мин:
– Без – Кушнарат авылыннан, Туктаман бел?н Албик? балалары. ?зем С?ембик? исемле. Бу – энем Айтимер. Бил?рг? ?амигъ м?четен[1 - ?амигъ м?чете – ?омга намазлары укыла торган ?з?к м?чет.] к?рерг? баруыбыз, – дидем.
Нарат б?р?н?л?рг? шаккатып карап торган энем:
– К?рче, апам, нинди ш?п б?р?н?л?р! ?лл?-л?! – дип ?йтеп куйды.
Айтимерне? зурларча с?йл?ш?ен? исе китеп, ху?абик? апа да ботка болгаткан ?иренн?н с?зг? кушылды:
– Йортны шундый б?р?н?д?н салырга кир?к т?! – диде ул ??м агач ?йне мактарга кереште. – Нарат агачыннан салынган йортны? ?авасы саф инде, балалар. Яз к?не бер кат юып-?ыештырып чыгарса?, я?а салган ?й шикелле була. Шул чисталыкны саклар ?чен, ??й к?не аш-суны да шушында, ишегалдында ?зерлибез. Калач кына мичт? пеш?. Тормышыбызны? яртысы ??йл??д?ге кебек. ??ен монда с??д?г?р, ??н?рче гаил?л?ре ген? кала. Башкалар кырларда иген иг?л?р, болында терлек к?т?л?р…
Бил?рд?ге болгар тимерчесене? ??м бакырчысыны? ихатасы.
Реконструкция
Мен? ботка да пешеп чыкты. Ху?абик? апа барыбызны да ?йг?, табын янына чакырды. «Юк, юк», – дип, без капкага таба юн?лдек.
– Аштан олы булмагыз! ?йд?гез, керегез!
Без, а?а ияреп, ?йг? кердек. ?й эче бик ?ыйнак ??м гади иде. Кышын – ?ылы, ??ен ямь биреп торучы мич тигез итеп акшарланган. Мич алдында, учак к?лен саклау ?чен, чокыр ясалган. Т?р яктагы такта с?ке ?стен? п?хт? итеп урын-?ир ?еп куелган. Ян?ш?д? ике агач сандык тора. Аларны? икесен? д? ?из калайдан ясалган биз?кл?р беркетелг?н. Диварга[2 - Дивар – стена.] кыска с?р?л?р язылган матур ш?маил[3 - Ш?маил – рам эчен?язып куелган дини текст.] эленг?н. Ид?н-с?ке чиста итеп юылган.
– Ишек катында тормагыз. ?йд?гез, т?рг? узыгыз…
– Ярар, апа…
– Сусылу апагыз мин. «Сусылу апа» диярсез.
– Ярар, Сусылу апа…
Кулларыбызны яхшылап юып, чаршау бел?н б?леп алынган почмакка – аш б?лм?сен? ?ттек. ??рберебез ?чаяклы т?б?н?к ?ст?лл?р каршына – ид?нд?ге киезг? тезл?неп утырдык. «Бисмилла» сын ?йтеп, Сусылу апа башта – безг?, аннары балаларына тары боткасы салынган агач савытлар сузды, агач кашыклар ?л?ште. Шуннан со? бер зур калачны, вак телемн?рг? киск?л?п, алдыбызга куйды.
– Кайнар килеш ашамагыз, – диде ул. – Бераз суына т?шсен. Кайнар ризык с?лам?тлекк? зыянлы.
Ашаганда, беребез д? с?йл?шм?дек. Тары боткасын яратып ашадык. Ипие д? бигр?к т?мле булган шул. ?л?н ч?ен бал каба-каба эчтек.
Аш-су ?чен дога кылганнан со?, ху?а апага р?хм?тл?ребезне ?йтеп, табын яныннан кузгалдык. Юынгычтан су агызып юынып алдык.
– Ир?ем?с абыегыз к?не буе тимерчелект? эшт?. Мен? шу?а к?р? углым[4 - Угыл – ул.] Айдаш ?тисен сагынып к?теп ала. ?тисе кайтып кер?г?, аны? кочагына ташлана, – диде Сусылу апа, Айдашны? аркасыннан с?еп.
Йортны? ху?асы тимерче Ир?ем?с абый ?йд? булмаса да, без, балалар, аулак б?лм?г? – «хатын-кызлар ягы» на кереп утырдык. Энем? т?мам иял?неп ?итк?н Айдаш аны? алдына шахмат сыннары тезеп куйды. Кош кыяф?тле балчык сыбызгысын к?рс?теп мактанып та алды. ?лк?нн?р аны: «?йд? сызгырырга ярамый, янгын чыга!» – дип кис?тк?нн?р булса кир?к, сызгыртмыйча, я?адан урынына куйды.
Т??к?сылу да, т?реп куйган ?иренн?н алып, с?як кураен к?рс?тте. Л?кин курайда уйнамады. Шул вакытта мин, ишетелер-ишетелм?с кен?, халык к?е «Зил?йл?к» не к?йл?дем.
Бераздан, энем бел?н ми?а кузгалырга вакыт ик?нен ?йтерг? дип, Сусылу апага д?штем. ?авап бир?че булмады. Ху?абик? апа ?й эченд? т?гел ик?н.
Без, кит?рг? ?ыенып, ?йалды баскычына чыктык. Т??к?сылу бел?н Айдаш та баскыч алдына чыгып бастылар. ?н? яшелч? бакчасы ягыннан, кыярлар салынган кечкен? тырыс тотып, безг? таба кил?че Сусылу апа да к?ренде.
– Мен?, балалар, юлда кибекс?гез, сусавыгызны шушы кыярларны ашап басарсыз. Алар янына, т?реп, бодай калачы да куям. Анысы бел?н тамак ялгап алырсыз. Урман чикл?веге безд?н к?чт?н?ч булыр, – диде д? ?й эчен? кереп китте.
Тиз арада кулына ике т?енчек к?т?реп, Сусылу апа кире ?йл?неп т? чыкты. Чикл?век салынган т?енчекне энемне? кулына тоттырды, ? калач бел?н кыярлар т?релг?нен ми?а бирде. Ул да безне? ?нк?й кебек бик юмарт ик?н.
– Х?ерле юл сезг?, балалар! ?аегыз чыкса, кайтканда да керегез, – диде Сусылу апа, икебезне? д? башыбыздан сыйпап.
Без: «Ярар», – дидек т?, ?зл?рен? д? иминлек тел?п, юлга кузгалдык.
«Ак тир?к, к?к тир?к»
Без, Сусылу апалар бел?н саубуллашып, юлыбызны д?вам иттек. Авыл урамында балалар к?ренм?вен? га??пл?неп:
– Бу авылны? балалары кая китеп бетк?н со??! – дидем.
– Айдаш бел?н Т??к?сылу шикелле ?йл?ренд? уйнап утыралардыр…
Энем ?з с?зенн?н к?леп куйды. А?а кушылып, мин д? к?лдем.
Кин?т якында гына бала-чагалар тавышы ишетелде. Бернич? йортны узуга, без ачыклыкка килеп чыктык. Авыл башындагы чир?млект? кечкен? м?йдан ясап, малайлар ниндидер уенга ?зерл?н?л?р иде, ахрысы. Мен? алар ике р?тк? кара-каршы тезелеп бастылар.
– Албарс, «Ак тир?к» т?ркеме ?зер! – диде ябык кына бер малай.
– Бик ш?п, Алпак! – Албарсны? ?авабы кыска булды.
– Албарс, «К?к тир?к» т?ркеме д? ?зер! – диде шундый ук чандыр г??д?ле икенче малай.
– Бик яхшы, ?рдуан!
Ипт?шл?рен? уенны? барышын а?латып бетерг?ч, башларга боерык бирер алдыннан, Албарс:
– Ты?лагыз! – диде.
Малайлар берьюлы тынып калдылар. Уен такмаклар ?йт?д?н башланды.
– Ак тир?к! – диде Алпак.
– К?к тир?к! – дип каршы т?ште ?рдуан.
– К?кт?, к?кт? нил?р бар? – дип сорадылар «Ак тир?к» т?ркеменекел?р
– ?офар[5 - ?офар – хуш исле су ??нлеге.] бел?н шик?р бар, – дип ?авап бирде ?рдуан ягы.
– К?кл?ш, ?офары?ны бир ми?а! – дип тал?п итте берсе.
– Аван, ник бир?ем мин си?а? – дип, икенчесе ризасызлыктан иренен б?лт?йтте.
– Шик?ре?не бир ми?а! – диде Алпак.
– Ник бир?ем мин си?а? – дип каты торды ?рдуан.
Борынгы болгар сугышчысы.
Олег Гасыймов р?семе
Без энем бел?н каршы якларны? сорау-?авап т?ртибен? корылган уеннарын шулай к?з?теп торабыз.
– Кая ми?а хан юлы? – дип сорады, ?итди кыяф?т чыгарып, ?ченчесе.
– Байдык, мен? си?а хан юлы, – дидел?р «К?к тир?к» некел?р, ?ит?кл?шк?н кулларына ишар?л?п.
– Сыртлан, хан юлында елан бар, – дидел?р «Ак тир?к» т?ркеменд?гел?р.
– Кылычы? булса, кый[6 - Кыю – ?стен кис? монда: «??лак ит?» м?гън?сенд?] да чык! – дип боерды Сыртлан.
«Дошман чылбыры» н ?з?рг? Алпакны? ?зен сайладылар. Ул, б?тен к?чен? й?гереп барып, К?кл?ш бел?н Сыртланны ике якка аерып чыгып китте ??м: «Без – шундый!» – дип мактанып, каршы т?ркемд?ге «сугышчы» ны ?зл?рен? китереп кушты.
Мин ис? Алпакка карап сокландым. Янымда басып торган энемне? колагына: «????мд? х?йл? д?, к?ч т? кир?к», – дип пышылдадым.
Малайлар уеннарын д?вам иттел?р. Энем д? катнашып уйнарга тел?де. Л?кин мин:
– Болай булгач, ?амигъ м?четен? б?ген барып ?ит? алмыйбыз ик?н, – диг?ч, ?зене? уеннан кире кайтты, карышмады.
??м без ш???рг? таба китеп бардык.
Тышкы ш???рд?
Ни?аять, Бил?рне?[7 - Бил?р – X–XIII гасырларда Идел буе Болгар д??л?тенд?ге ш???р] тышкы ш???р ныгытмалары к?ренде. Каршыбызда калкып чыккан зу-ур ш???рне к?реп а? иттек.
Энем:
– ?лл?-л?! – дип тел шартлатты. – Апа, апа! Кара ?ле, к?р?се?ме? – дип, ?и?емн?н тартты.
Мин:
– ? син ?н? теге манарадагы сакчыларны к?р?се?ме?! Кулларына нинди озын с??ге тотканнар, – дип, ш???р диварларына т?ртеп к?рс?ттем.
?ч кат дивар бел?н ?йл?ндереп алынган тышкы ш???рг? узу ?чен, асылмалы к?пер янына килеп бастык. Безне? б?хетк?, олаучылар[8 - Олаучы – олау (?игелг?н ат) й?рт?че.] да бар иде. Арба т?ренд? дилбег? тотып утырган т?г?р?к сакаллы бер абзый ?зе башлап безг? с?з катты:
– Апалы-энеле бу мосафирлар[9 - Мосафир – юлчы.] ханбалыкка[10 - Ханбалык – башкала.] баралармы- ни?
– ?йе, эчке ш???рг? ?амигъ м?четен к?рерг? барабыз, абзый.
– ?-?-?, шулаймыни?! Юлдашлар ик?нбез, алайса. Без д? шуны? янындагы йортка барабыз ич. Утырыгыз, ?йд?, утырыгыз!
Олаудагы ике бала янына без д? менеп утырдык. Безне? ?айлап урнашуыбызга ышангач, ул с?зен д?вам итте:
– Юлчыны? юлда булуы х?ерле. Шулай бит, углым Белемч?к?! Сине?ч? ничек, кызым Айсылу? Кояш баеганчы, асылма к?перне к?т?реп, капкага бик элеп куелганчы ?йл?неп кайтасы да бар… ?йд?, Ак кашка, кузгалыйк!
?стен? яшькелт казаки[11 - Казаки – ?и?ле ??м кечер?к кен? утыртма якалы ?с киеме.], башына ??йге киез б?рек киг?н бу м?лаем абзый Тел?й исемле ик?н. ?зе бел?н таныштыргач, ул безне? исемн?ребезне, ни ?чен юлга ?лк?нн?рд?н башка чыгуыбызны сорады.
Мин:
– Без – Кушнарат авылыннан, Туктаман бел?н Албик? балалары. Исемем – С?ембик?. Бу – энем Айтимер. ?ти-?ниебез ш???р к?реп кайтырга ?зл?ре р?хс?т бирдел?р. Энемне ми?а ышанып тапшырдылар, – дидем.
– Елга буенда яшисез ик?н. Су коенып ?с?сез инде, алайса. ? минем балалар, Белемч?к бел?н Айсылуны ?йт?ем, Салкын Чишм? диг?н авылны? шифалы суын эчеп ?с?л?р…
Арба т?г?рм?че келтер-келтер т?г?ри. Без тир?-якны к?з?т?без. Монда йортларны? барысы да агачтан салынган. Нигезе – юан им?н б?р?н?д?н, диварын нараттан к?т?рг?нн?р. Т?б?л?ре такта бел?н ябылган. Йорт аралары кысан т?гел.
– Эчке ш???рд? яш??чел?рне? ??йге йортлары да биред? урнашкан, – диде Тел?й абзый, озакка сузылган тынлыкны б?леп. – К?регезче, алар янындагы яшелч? ??м ?ил?к-?имеш бакчалары искитм?ле!
Чыннан да, йортлар янында алмагач, чия ??м шомырт агачлары, кура ?ил?ге куаклары ?сеп утыра. ?н? еракта аерым-аерым й?рг?н ат, сыер к?т?л?ре к?рен?. Бодай, борай[12 - Борай – бодайны? бер т?ре.], борчак, ясмык, тары, арпа басулары ??йр?п ята.
Айсылу ат дугасына беркетелг?н кечкен? ?из кы?гырауга т?ртеп к?рс?тте:
– Ш?лдер[13 - Ш?лдер – кечкен?кы?гырау.] че?-че?, че?-че? ит?. Ишет?се?ме?
– Ишет?м, Айсылу, ?из кы?гырау «?ырлый»!
