Minima Moralia

скачать книгу бесплатно

Minima Moralia
Theodor W. Adorno

Theodor W. Adorno nun şah əsəri sayılan “Minima Moralia” 1951-ci ildə nəşr olunub. Müəllif bu kitabında, demək olar ki, onu maraqlandıran bütün mövzuları – fəlsəfi məsələləri, gündəlik həyat, siyasət, ədəbiyyat və musiqi, faşizm, irqçilik, hakimiyyət, fəhlə hərəkatının tarixi və başqa problemləri – diqqət mərkəzinə gətirmiş və öz baxış süzgəcindən keçirmişdir. Kitab qısa fraqmentlər şəklində yazılıb. Kitabın iç yarımbaşlığı Zədələnmiş Yaşam Haqqında Düşüncələr adlanır. Bu yarımbaşlıq həm Adorno nun şəxsi tarixini açıqlamaq həm də o tarixlərdən etibarən formalaşmağa başlamış olan ictimai həyatı ortaya qoymaq baxımından olduqca mənalıdır. Modern həyat yadlaşma nəticəsində zədələnmişdir və başqa yandan Adornonun Nasist iqtidarı zamanı sürgündə, yəni fərdi anlamda da ayrıca olaraq zədələnmiş bir həyatı vardır. Fraqmentlər, həm bu ümumi həm də özəl tarixi izləyərək oxuna bilər. Adorno nun öz sözüylə desək, bu kitab çoxdan unudulmuş olan düzgün yaşamaq qaydaları haqqındadır. Bu baxımdan kitab yeri gələndə ümidli axtarışları dilə gətirir və yeri gələndə də bədbin və kədərli bir çıxılmazlığı nəzərə çarpdırır. Bir çox başqa arqument və təklifin olmasıyla birlikdə, Adorno nun bütün tənqidlərini və dəyərləndirməsini kitabdakı bu sözlərilə ortaya qoymaq mümkündür: Yanlış yaşam doğru yaşanmaz Minima Moralia, eksiztensializm və psixoanaliz kimi bir sıra düşüncə sistemi ilə yanaşı olaraq; Kant, Nietzsche, Heidegger kimi bir çox mütəfəkkirlə aparılan tənqidi dialoqun məhsuludur. Kitabda şəxsi məsələlərdən ümumi tarixə və mövzuyla bağlı bütün sistemlərə uzanan bir açıqlama üslubundan istifadə edilir və buradan çıxan nəticələr fəlsəfi yöndə inkişaf etdirilir.

Bundan əvvəl Alatoran Yayınlarında Theodor W. Adorno nun “Avtoritar Şəxsiyyətin Necəliyi” (2016) əsəri çap olunmuşdur.

Theodor W. Adorno

Minima Moralia

Zədələnmiş yaşam haqqında düşüncələr

Maks üçün,

Təşəkkür edərək və vəd verərək

BIRINCI HISSƏ

1944

Yaşam yaşamır

    (Ferdinand Kürnberger)

1

Marsel Prust üçün – İstedad, yaxud zəiflikləri ucbatından sənətçi, yaxud mütəfəkkir olaraq “intellektual” fəaliyyətlərə baş vuran varlı ailə uşaqları tezliklə anlayırlar ki, həmkar adlandırdıqları şəxslərlə yola getmək heç də asan deyil. Məsələ təkcə onların müstəqilliklərinin qısqanılması, niyyətlərinin ciddiliyindən şübhələnilməsi, yaxud da hakim güclərin gizli nümayəndələri kimi görünmələrində deyil. Bu cür şübhələr dərinköklü hiddəti əks etdirsə də, çox vaxt haqlı çıxır, lakin gerçək müqavimətin qaynağı başqa yerdədir. Günümüzdə zehni mövzularla məşğulluğun özü belə “praktik”ləşib, ciddi iş bölgüsü, departamentləri və giriş məhdudiyyətləri olan ticari bir fəaliyyət halına gəlib. Pul qazanmağın gətirdiyi alçalmadan iyrəndiyi üçün intellektual fəaliyyəti seçən varlı ailə uşağı isə zehni fəaliyyətin bu cür ticariləşməsi gerçəyi ilə heç cür barışmır və buna görə də cəzalandırılır: “Peşəkar” olmadığı üçün, öz işini nə qədər yaxşı bilsə də, rəqabətçi iyerarxiyada onu həvəskarlar sinfinə yerləşdirəcəklər və əgər karyerada yüksəlmək istəsə, ən qatı mütəxəssislərdən daha qətiyyətlə parlamaq, öz sahəsinin içinə daha çox həbs olunmaq məcburiyyətindədir. Varlı ailə uşaqlarına qarşı ən çox qəzəb oyandıran şey maliyyə durumlarının yaxşı olması ilə əlaqədar müəyyən həddə qədər gerçəkləşdirə bildikləri iş bölgüsünü arxa plana atmaq istəkləridir. Bu istək cəmiyyətin ona dayadığı işləmləri yerinə yetirməyə çox da könüllü olmadığının sübutudur. Avtoritar yetərlilik anlayışı isə bu cür qəribə davranışlara qarşı çox amansızdır. Düşüncə mütləq departamentləşdirilməlidir. Və düşüncənin departamentləşdirilməsi rəsmi bir sözləşməyə bağlı qalmadan mövcud olan zehni fəaliyyətin aradan qaldırılmasıdır. Bunu həyata keçirmək çox da çətin deyil, çünki gördüyü işdən zövq alaraq belə iş bölgüsünü inkar etmiş şəxs bu işin standartları nöqteyi-nəzərindən bəzi boşluqlar buraxacaqdır – öz üstünlüyü ilə əlaqəsi olmayan boşluqlar. Beləcə, sistem də davam etdirilmiş olur:bəziləri başqa cür yaşaya bilməyəcəkləri üçün oyuna qatılmağa məcbur qalırlar, başqa cür yaşamağı bacaranlar isə oyuna qatılmaq istəmədikləri üçün kənarda saxlanılırlar. Müstəqil maariflənmənin tərk etdiyi sinif özünün tələblərini qaçaqların sığındığı sahənin içindən irəli sürərək intiqamını alır.

2

Gül-çiçəkli təpəcik (1) – Valideynlərimizlə münasibətlərimiz ağır böhran içərisindədir. İqtisadi gücsüzlük bir vaxtlar sahib olduqları heybətli, qorxuducu avtoritarizmi onların əlindən alıb. Bizə zorla qəbul etdirməyə çalışdıqları reallıq prinsipinə (2), asan təslim olmayanlar qarşısında dərhal qəzəbə çevrilən ciddilik və ayıqlığa üsyan etmişdik. İndiysə gənc olduğunu iddia edən, amma bütün reaksiyalarında qocalardan daha müdrik, daha qartımış bir nəsil görürük qarşımızda – qaşqabaqlı, avtoritar, dayanıqlı gücünü heç bir toqquşmaya girmədən öz iradəsi ilə təslim olmağından alan bir nəsil. Bəlkə, tarixin hər dövründə insanların hiss etdiyi bir şeydir: atalar nəslinin fiziki gücü azaldıqca onların hakimiyyəti də aşınıb gücsüzləşir, eyni zamanda, cavan nəsil də özlərindən daha cavan nəslin nəfəsini kürəklərində hiss etməyə başlayır. Düşmənçilik ziddiyyətləri ilə bölünmüş bir cəmiyyətdə nəsillər arasındakı münasibət dibdəki zorakı gücün varlığını gizlədə bilməyən rəqabət münasibətidir. Günümüzdə bu proses Edipin çaşqınlığından qaynaqlanan yox, qəsdən ata qatilliyini şərtləndirən modelə tərəf istiqamətlənməkdədir. Nasistlərin simvolik qəddarlıqlarından birində xeyli qoca öldürülmüşdü. Belə bir mühit valideynlərimizlə aramızda gecikmiş, ancaq aldanışdan uzaq qarşılıqlı anlayışın yaranmasına şərait yaradır – eynilə məhkumlar arasında olan anlayış kimi. Bu gecikmiş anlayışı kölgələyən yeganə şey keçmişdə, hələ də müəyyən qədər güclü olduqları dövrdə bizə etdikləri köməyin, göstərdikləri şəfqətin oxşarını indi özümüz də gücsüz olduğumuz üçün onlara göstərə bilməyəcəyimiz hissi qarşısında qorxuya düşməyimizdir. Onlara tətbiq olunan zorakılıq onların bizə tətbiq etdikləri zorakılığı unutmağımıza səbəb olur. Əl atdıqları rasionallıqlar, şəxsi mənfəətlərini ümumi mənfəət kimi təmizə çıxarmaq üçün dedikləri yalanlar belə onlarda həqiqətə çatmaq istəyən meyillənmə olduğunu, hər cür şübhəyə qarşı aşılanmış uşaqlarının könül rahatlığı ilə inkar etdiyi ziddiyyəti açmağa çalışdıqlarını göstərir. Yaşlı nəslin çürümüş, əsassız, nüfuzsuz düşüncələri belə sonrakıların parıltılı axmaqlığından daha faydalı müzakirə mühiti təqdim edir bizə. Qocalarımızın nevrotik qəribəlikləri, mənəvi şikəstlikləri belə bu xəstə sağlamlıqla, qayda halına gətirilmiş uşaqyanalıqla müqayisə edildikdə möhkəm xarakterlilik, humanist cəhdlər nəticəsində qazanılmış xüsusiyyət olaraq görsənir. Bax onda dəhşətlə anlayırıq: əvvəllər dünyanı təmsil etdiyi üçün ailəmizlə toqquşarkən, əsasən, şər bir dünyaya qarşı daha şər dünyanın nümayəndəliyini edirmişik. Burjua ailəsini aşmağa istiqamətlənən apolitik cəhdlər əksərən onun da daha çox qol-qanad açmasına şərait yaradır; bəzən də cəmiyyətin lənətlənmiş çoxalma hüceyrəsi olan ailə eyni vaxtda fərqli bir cəmiyyətə çatmaq üçün göstəriləcək ən əzmli cəhdlərin ən bəsləyici hüceyrəsi kimi görsənir. Ailə tarixə çevrilməkdədir, ancaq sistem mövcudluğunu qoruyarkən ailə ilə birgə sistemin ən təsirli orqanı yox, fərdi təzyiq altında saxlasa belə, onu gücləndirən, hətta bəlkə onu yaradan müqavimət də itirilir. Ailənin süqutu müxaliflik güclərini də iflic edir. İnkişaf edən kollektivist sistem sinifsiz bir cəmiyyətin karikaturasıdır. O, burjuaziya ilə birgə bir vaxtlar ana sevgisindən güc alan Utopiyanı da yoxa çıxarmaqdadır.

3

Suda balıq – İnhisarçı sənayenin hər şeyi cənginə alan paylama mexanizmi ilə yerini itirən mübadilə sferası bu çöküşdən sonra özünün qəribə bir ikinci həyatına qovuşdu. Vasitəçi işlərin iqtisadi özülləri tükənərkən milyonlarla insanın şəxsi həyatı agentlik və dəllalların yaşamına çevrildi. Bütün şəxsi həyat ortada real hansısa iş olmadığı halda hər yönündən alqısatqı fəaliyyətini xatırladan prosesin içinə sovruldu. İşsizin-dən məmuruna, investisiyalarını təmsil etdiyi şəxslərin hər an qəzəbinə tuş gələcək ictimai xadimlərə qədər bütün bu təlaşlı adamlar hər yerdə hazıra nazir olduğunu düşündükləri qanunların icra gücünə ancaq həmrəylik, zəhmətkeşlik, faydalılıq və bəzirganlıqla yaranacaqlarına inanırlar; tezliklə münasibət olmayan heç bir əlaqə, mötəbərliyinə inanılmayan heç bir arzu qalmayacaq. Vasitəçilik və dövriyyə kateqoriyası olan əlaqələr sistemi, əslində, dövriyyənin əsl mənbəyi olan bazardan daha çox qapalı və inhisarçı iyerarxiyalar içərisində təşəkkül etmişdir. Ancaq indi bütün cəmiyyət iyerarxiyalaşdığı üçün, keçmişdə, heç olmasa, azadlığın görüntüsünün olduğu hər yerdə bu çirkli münasibətlərin törədiyini görürük. Sistemin məntiqsizliyi həm fərdin iqtisadi taleyində, həm də parazitlik psixologiyasında öz əksini tapır. Əvvəllər – iş və şəxsi həyat arasında çox günahlandırılan burjua ixtisaslaşmasına (o ixtisaslaşma ki, indi onun yoxa çıxmasına sevinəkmi, kədərlənəkmi, bilmirik) oxşayan nələrinsə mövcud olduğu dövrdə – şəxsi həyatda praqmatik məqsədlər güdən adama xalis əsil-nəcabətsiz biri kimi baxılardı. Günümüzdə isə müəyyənləşdirilmiş niyyət olmadan şəxsi fəaliyyətlərə girmək tərbiyəsizlik, “özgəlik”, hətta bəzən “həyasızlıq” hesab olunur. İndi məqsədyönlü olmamaq günahlandırılan bir vərdişdir. Hər şey talandan ibarətdir və bu talanda başqalarına kömək edilməsinə ancaq qarşılığında nəyinsə istənilməyi şərtiylə icazə verilir. Milyonlarla insan peşələrinin yoxa çıxmasından özlərinə yeni peşə yaradır. Bunlar yaxşı insanlardır, hamıyla qaynayıb-qarışan, hamının sevdiyi zərərsiz insanlar, hər növ rüsvayçılığı humanist tolerantlıqla bağışlayan və standartlaşmamış hər cəhdi də dərhal emosionallıq kimi damğalayan insanlar. Hakimiyyətin bütün dəhlizlərini, bütün giriş-çıxışını bilən, ən gizli niyyətləri əvvəldən hiss edən və könüllü təxribatçılığı öz üzərlərinə götürən, güzəranlarını bundan çıxaran insanlar. Bu insanlara istənilən siyasi düşərgədə, hətta sistemin inkarınınnəzərdə tutulduğu və bu səbəbdən də özünəməxsus zəif və zərif konformizmin yayıldığı müxalif düşərgədə belə rast gəlmək olar. Müəyyən bir alicənablıqla – başqalarının işlərinə göstərdiyi mehriban qayğılarla – simpatiya qazanırlar çox zaman. Onların alicənablıqları spekulyasiyaya çevrilmiş alturistlikdir. Hər mövzuda istedadlıdırlar. Hətta eşqdə də. Ancaq eşqə inanmazlar. Xəyanət edərlər, amma xəyanətləri instinktdən qaynaqlanmaz, prinsip etibarı ilə xəyanət edərlər. Özlərini başqalarının malı kimi görməmək üçün, özlərini mənfəət kimi dəyərləndirmək üçün xəyanət edərlər. Ağılla aralarında çəkmə-itələmə münasibəti var – dostluq və nifrət münasibəti. Düşüncəli adamlar üçün həm təhrikedici mövzu, həm də onların ən böyük düşmənləridirlər. Çünki müqavimətin ən axırıncı barrikadalarına gizlincə yol taparaq mexanizmin tələblərindən hələ də özünü qoruya bilənləri çirkləndirənlər də onlardan başqası deyil. Gecikmiş fərdiyyətçilikləri fərdin son qalıqlarını da zəhərləməkdədir.

4

Nəhayət, dinclik – Bir qəzetdə bir iş adamı barədə yazılmış nekroloqda bir cümlə gözə batırdı: “Vicdanının rahatlığı ürəyinin xeyirxahlığı ilə yarışırdı.” Kədərli dostların belə vəziyyətlərdə istifadə olunan təntənəli üslubla müraciət etdikləri çərənçilik xeyirxah ürəkli mərhumun vicdani qayğıdan məhrum olduğunun belə bir dil sürüşməsilə ifadəsi cənazə karvanını ən kəsə yolla həqiqətin meydanına çatdırır. Əgər yaşı ötmüş bir şəxs son illərində çatdığı qeyri-adi dinc ruh halından ötrü təriflənməkdədirsə, onun həyatının “şərəfsizliklər” seriyası olduğuna hökm verə bilərik. O, təbiətinin həyəcanlanma cəhətini bir kənara tolazlamış şəxsdir. Vicdan rahatlığı xeyirxah ürəklilik olaraq təqdim olunmaqdadır. Hər şeyin günahını bağışlayan, çünki hər şeyi lazım olandan daha yaxşı başa düşən birisinin xeyirxah ürəkliliyi. Şəxsin öz günahları ilə başqalarınkılar arasındakı haqq-hesabı, yarışı daha əvvəl başa vuranın xeyrinə olan nəticə ilə bağlanılır. İnsan bu qədər uzun yaşadıqdan sonra kimin kimə necə bir pislik etdiyini ayırmaq bacarığını da itirmiş olur. Bəşəri səhvlik kimi mücərrəd bir anlayışın işığında hər cür real məsuliyyət də silinir. Şərəfsizliyin cisimlənmiş halı olan şəxs özünü ədalətsizliyin qurbanı kimi təqdim edir: Cavan oğlan, hələ çox naşısan, dünyanın iç üzündən xəbərin yoxdur..... Di gəl ki, sakitliyə və mehriban tövrlərə hələ orta yaşlarında çatanlar da bu cür dinclikdən beh almaqdadırlar. Xəbis olmayan şəxsin həyatında gördüyümüz şey sakitlik yox, əksinə, xüsusilə çılpaq və bakir qatılıq və dözümsüzlükdür. Lazımı obyekti tapa bilməyən sevgisi özünü ancaq səhv obyektə duyduğu nifrətlə ifadə edə bilər ki, bu da axırda onun nifrət etdiyi şeyə çevrilməsinə səbəb olur. Burjuaziya isə insanlara qarşı tolerantdır. Burjuaziya insanları olduqları kimi sevir, çünki onların ola biləcəyi şeylərdən nifrət edir.

5

Allah razı olsun, həkim (1) – Ziyansız heç nə qalmayıb. Kiçik zövqlər, düşünmə məsuliyyətindən azadə olduğunu hesab etdiyimiz həyat işarələri indilərdə ancaq dikbaş axmaqlığı, inadçı korluğu əks etdirməklə kifayətlənməyib, öz zidlərinə də köləlik edir. Çiçəklərin üstünə düşən dəhşət kölgəsi dərk olunmadığı anda baharın özü belə yalana çevrilir, “necə də gözəl” kimi məsum bir ifadə belə ürək bulandıracaq qədər çirkin bir mövcudluğun bəhanəsi olur. İndi dəhşətli olanı görən, ona tab gətirən və mənfiliyin təsəllisiz şüuru içində yenə də daha yaxşı dünya ehtimalına sadiq qalan baxışdan başqa gözəllik və təsəlli yoxdur. İndi hər növ təbii, spontan davranışlardan, hər cür istiqanlılıqdan şübhələnmək lazımdır, çünki bu mövcud olanın daha üstün gücü qarşısında lazımından artıq elastik bir hərəkət mənasına gəlir. Qədimdə təkcə qədəh toqquşdurma səhnələrində özünü göstərən və sərbəstliyin dibdə qalan pisniyyət mənası indi dostyana hislərə də qarışıb. Qatarda təsadüfi söhbətdə xülasəsinin cinayət olduğunu bildiyimiz halda mübahisədən qaçmaq üçün təsdiqlədiyimiz bir neçə söz belə bizi çoxdan xəyanətin ağuşuna çəkib; heç bir düşüncə ünsiyyətdən kənarda qala bilməz, onu səhv yerdə səhv bir uzlaşma içində dilə gətirmək isə onun doğruluğunu inkar etməkdir. İzlədiyim hər kino, bütün ayıqbaşlılığıma baxmayaraq, məni daha da axmaqlaşdırır, şərə daha da yaxınlaşdırır. Rahat ünsiyyət qabiliyyəti də soyuq dünyamızda hələ də bir-birimizə isinişə biləcəyimiz illuziyasını yaratmaqla ədalətsizliyin əlbirinə çevrilir. Heç bir məqsəd olmadan deyilib keçilmiş şirin sözlər və təsadüfi cavablar müraciət olunan şəxsə edilən güzəştlərlə onun hər müraciətdə təkrar-təkrar alçalmasına səbəb olaraq susqunluğun davamiyyətinə qulluq edir. Şirindilliliyin və istiqanlılığın içində gizli bir forma kimi mövcud xəbis prinsip özünün əsil vəhşiliyini bərabərlikçi təfəkkürdə göstərir. Təvazökarlıq və alçalma eynidir. Əzilənlərin zəiflikləriylə ayaqlaşarkən, əslində, bu zəifliklərdə avtoritarlığın ilk şərtini təsdiqləmiş və avtoritarlığın tətbiqi üçün məcburi olan despotluğu, laqeydliyi və zorakılığı özümüzdə inkişaf etdirmiş oluruq. Əgər bu gün alçalma jesti kənara atılıbsa və meydanda görsənən təkcə uyğunlaşma və qaynaşmadırsa, bunun bircə səbəbi var:hakimiyyətin bu qüsursuz gizliliyi onun inkar etdiyi sinfi münasibətlərin daha da amansızca davam et-dirilməsi üçündür. İndi intellektual üçün az da olsa, həmrəylik göstərməyin tək yolu zülmət bir tənhalıqdır. Hər növ əlbirlik, cəmiyyət içində qaynaşma bütün humanist meyarı insanlıqdan kənar şərtlərin sakitliklə təsdiqlənməsini örtən maskadır. Əsil bölüşülməli olan isə insanların çəkdikləri əzablardır. Onların həzz və əyləncələrinə tərəf atılmış ən xırda addım əzablarının daha da artmasına səbəb olacaqdır.

6

Anti-tezis – İnsanlara qarşı məsafəli davranan şəxsi gözləyən bir təhlükə var: özünün başqalarından daha yaxşı olduğunu düşünmək və cəmiyyətə tuşladığı tənqidi özünün şəxsi mənafeyini gizlədən ideologiya kimi istimar etmək. Öz həyatını düzgün bir mövcudiyyətin zəif və aciz obrazına uyğun qurmağa cəhd edərkən obrazın həm zəifliyini, həm də heç vaxt həqiqi həyatın yerini tuta bilməyəcəyini yadından çıxarmama-sı lazımdır. Ancaq içindəki burjuanın sanballılığı onun belə bir əqidəyə sadiq qalmağını çətinləşdirməkdədir. Məsafə saxlayan müşahidəçi də aktiv iştirakçı qədər dünyaya qarışmış haldadır; birincinin yeganə üstünlüyü bunu bilməyindən və hər cür məlumatın verə biləcəyi kiçik, dar azadlıqdan ibarətdir. İş dünyasından uzaqlığı da yenə o dünyanın ona bəxş etdiyi imtiyazdır. Cəzb olunma və itələnmə jestinin inkar etdikləri dünyanın bəzi xüsusiyyətlərini daşımasının səbəbi də budur. Bu şəxs özündə burjuanınkından fərqləndirilməyəcək soyuqluq yaratmalıdır. Monadoloji prinsip etiraz edərkən belə hakim universalı içində daşımaqdadır. Prust fotolarda bir hersoqun babasıyla orta sinifdən yəhudinin babasının aralarındakı cəmiyyətdaxili status fərqini unutduracaq qədər bir-birlərini xatırlatdığını deyirdi. Bu müşahidə, əslində, daha böyük areallar üçün də səciyyəvidir. Bir dövrün həmrəyliyi fərdi mövcudluğun xoşbəxtliyini, hətta mənəvi cövhərini təşkil edən bütün fərqləri obyektiv olaraq silib yoxa çıxarma gücünə sahibdir. Təhsilin geriləməyindən söhbət açırıq. Halbuki, diqqətlə baxsaq, Yakob Qrimminki, yaxud Baxofeninkiylə (2) müqayisə edildikdə, öz yazılarımıza da sənaye mədəniyyətini xatırladan bəzi üslubi səciyyələnmələrin bizdən xəbərsizcə qarışdığını görə bilərik. Artıq latın və yunan dilini Volf, yaxud Kirçhoff qədər (3) yaxşı bilmirik. Mədəniyyətin təkrarən cəhalətə çevrildiyini qeyd edir, ancaq özümüz də məktub yazmaq sənətini unudur, Jan Poldan (4) bir mətni müəllifin öz dövründə oxunacağı kimi oxuma qabiliyyətini itiririk. Həyatın despotlaşmasına, vəhşiləşməsinə baxıb diksinir, ancaq obyektiv olaraq əlaqələndirici bir əxlaqdan məhrum olduğumuz üçün hər addımda humanist dəyərlər nöqteyi-nəzərindən barbarca görsənən, hətta yaxşı ailələrin şübhəli dəyərləri nöqteyi-nəzərindən belə yersiz sayılan davranışların, danışıqların içində tapırıq özümüzü. Liberalizmin süqutuyla birgə burjuaziyanın ümdə prinsipi olan rəqabət də, aşılmaq bir yana, ictimai prosesin obyektivliyindən kənara çıxaraq bu prosesin toqquşan və ayrılan atomlarının komplektləşməsinə və beləliklə də, onun antropologiyasına qarışmışdır. Həyatın istehsal prosesindən asılılığa salınması bizim üstün iradə və seçimimizin nəticəsi saymağa meyilli olduğumuz təklik və təcridimizin oxşarını hamıya alçalma olaraq göstərməkdədir. Xırda maraqlardan danışdıqda isə hər fərdin özünü bütün digərlərindən daha yaxşı hesab etməsi düşüncəsi eynilə başqalarına bütün alıcıların cəmi kimi daha çox dəyər verilməsini tələb edən düşüncə olaraq burjua ideologiyasının komponentidir. Köhnə burjua sinfinin süqutundan bəri bu hər iki düşüncə həm burjuaziyanın sonuncu düşmənləri, həm də sonuncu burjualar olaraq intellektualların zehnində bir növ ikinci həyat yaşamaqdadır. İntellektuallar mövcudiyyətin çılpaq təkrar istehsalı qarşısında düşünməyə can atmaqla seçilmiş bir qrup kimi davranır, ancaq işi yarım qoymaqla bu seçilmişliyin boşluğunu da elan etmiş olurlar. Şəxsi mövcudiyyət insana yaraşan mövcudiyyətə (varoluş) oxşamağa çalışmaqla ona xəyanət edir, çünki oxşarlığı ümumi realizə imkanından məhrum etməkdədir Bunu da unutmayaq ki, bu realizənin özü indi müstəqil düşüncəyə həmişəkindən daha çox möhtacdır. Bu ziddiyyətdən xilas olmaq mümkünsüzdür. Yeganə məsul davranış forması bu ola bilər: özümüzün fərdi mövcudiyyətimizi ideologiyaya çevirməkdən çəkinmək və şəxsi həyatımızı da ən təvazökar, ən iddiasız və ən sakit şəkildə yaşamaq. Bunu isə yaxşı tərbiyənin və yüksək intellektin zərurəti olaraq yox, bu cəhənnəmdə hələ ala biləcəyimiz nəfəsin utancından ötrü etməliyik.

7

They, The people (1) – İntellektuallar daha çox bir-biriləriylə qapışdıqları üçün özlərinin insanların digər qruplarından daha xəbis olduqları fikrinə qapıla bilər. Ancaq bu, bir illuziyadır. Bir-birilərini tanıdıqları mühit mühitlərin ən rüsvayçısı, ən şərəfsizidir. Rəqabət içində olan minnətçilərin mühiti. Buna görə də onlar həmişə bir-birilərinə ən pis cəhətlərini göstərməyə məcburdurlar. Başqaları isə, ən birinci intellektualın həmişə heyranlıqla haqqında danışdığı sadə vətəndaşlar isə onu satmağa nəyisə olan, eyni zamanda, müştərilərin özünün qadağan olunmuş ərazisinə girməsindən ehtiyatlanmayan bir şəxs olaraq görürlər. Maşın ustası, yaxud ofisiant qız. Bunlar üçün həyasızlıqdan qaçmaq çox asandır. Nəzakətlilik onsuz da bunların işidir, bunlar nəzakətli davranmağa məcburdurlar. Digər tərəfdən, cahil adamlar da məktublarını yazdırmaq üçün intellektuallara müraciət etdikdə eyni təəssüratı ala bilirlər. Di gəl ki, sadə vətəndaşlar ictimai məhsuldan paylarını almaq üçün öz aralarında dava etməyə başlasınlar… bax onda onların aralarında ədəbiyyatçıların və digər sənətçilərinkini dəfələrlə ötüb keçən həsəd və nifrətə şahid olacağıq. Möhtəşəm məzlumların aliləşdirilməsi, ümümilikdə, onları məzlumlaşdıran möhtəşəm sistemin aliləşdirilməsindən başqa bir şey deyil. Əl əməyindən canını qurtarmış şəxslərin haqlı günahkarlıq hisləri “pastoral həyatın axmaqlığı” (2) üçün bəhanəyə çevrilməməlidir. İntellektuallar haqqında yazan və düzgünlük naminə onları günahlandıraraq pis ad qazanmaqlarına səbəbkar olanlar yenə də intellektuallardır. Ancaq onların bu hərəkəti yalnız yalanın ayaq tutmasına imkan verməkdir. Günümüzdəki anti-intellektualizm və irrasionalizm əksərən – Haksliyə qədər – mexanizmini anlamadan rəqabətdən şikayətlənən və bununla onun toruna düşən intellektuallar tərəfindən başladılmışdır. Onlar ən fundamental işlərində “tat twam asi” (3) müdrikliyinə uzaq qalmış şəxslərdir. Sonradan hind məbədlərinə doluşmaqlarının səbəbi də budur.

8

Saxtalığın cazibədarlığı – Mətbəx işçilərinə bəslənən amor intellectualis (zehni eşq) özlərini nəzəri işlərə və nəzəri sənət növlərinə həsr etmiş şəxsləri həmişə pusquda durub gözləyən təhlükə, bir növ, günaha çağırışdır: Mənəvi ehtiyaclarını boşlama, standartlarını aşağı salma, həm mövzularında, həm də ifadə tərzlərində sağlam ağılla rədd etmiş olduqları hər cür pis vərdişlərə yenidən qayıtmağa çağırış. İntellektual üçün indi mədəniyyət sahəsində belə heç bir sabit, etibarlı kateqoriya yoxdur. Dövrün səs-küyü özünün minlərlə tələbiylə zehni konsentrasiyaya müdaxilə etməkdədir. Odur ki, indi ortaya nisbətən nəzərəçarpan iş çıxartmaq üçün tələb olunan zəhmət yükü kimsənin altından qalxa bilməyəcəyi qədər ağırdır. Adekvatlığın bütün yaradıcılar tərəfindən hiss edilən təzyiqi intellektualın öz standartlarını aşağı salmasına səbəb olan bir başqa faktordur. Ümumi desək, günümüzdə ixtisar prosesinə cəlb olunan şey zehni özününəzarət mərkəzidir. Şəxsin zehni kifayətliliyini təşkil edən tabular, təcrübə yığımları və öngörmələr bəzi instinktlərə qarşı mübarizə aparmaqdadır: məhkum etməyi öyrəndiyimiz, ancaq və lakin qatı bir avtoritarlıq tərəfindən nəzarət altında saxlanılacaq qədər güclü instinktlərdir bunlar. İnstinktiv yaşam üçün keçərli olan, zehni yaşam üçün də keçərlidir: müəyyən rəng, yaxud səs birləşməsini bayağı və despotik təsnifləşdirərək onların istifadəsindən çəkinən rəssam, yaxud bəstəkar bəzi basmaqəlib və sofist ifadə tərzlərini gördükdə əzab çəkir. Yazar da əslində içindəki gizli bir bölgənin bunlara tərəf istiqamətləndiyini gördüyündən, bu ünsürlərə qarşı belə ciddi müqavimət göstərir. Günümüzdəki mədəni ləkələnməni inkar edə bilmək üçün barmaq uclarımızda yaratdığı ürpərdici qaşıntını hiss edəcək qədər ona bulanmaq, eyni vaxtda ləkəni rədd edəcək gücü də bu bulanma içində tapmaq tələb olunur. Bu güc özünü fərdi anlayış kimi təqdim etsə də, əslində, fərdi deyildir: güclü bir zehni vicdanın içində əxlaqi supereqo qədər cəmiyyət yükünün də payı var. Belə bir vicdanın doğumuna səbəb yaxşı cəmiyyət və yaxşı vətəndaş anlayışlarıdır. Bu anlayış sönməyə, silinməyə üz tutsa – buna kim bəsirətsizcəsinə inana bilər ki?! – zehnin alçalma gücü də cilovsuz qalar və bununla mədəniyyətsizliyin fərdin içinə yığdığı lillənmələr üzə çıxar: kəmsavadlılıq, laqeydlik, təklifsizlik və despotluq.

Bu proses də, adətən, humanizm, başqaları tərəfindən başa düşülmək istəyi, yaxud dünyəvi məsuliyyət adıyla şərtləndirilir. Bununla belə, zehni özününəzarətdən imtina etmək xeyli asan fədakarlıqdır. Bu cür fədakarlığa “dözən” şəxsin öz inamı ilə bağlı mühakimələrini ciddi hesab etməyimiz müşküldür. Bu cür adamların ən bariz nümunələri də maddi vəziyyətləri yaxşılaşmış intellektuallardır: sadəcə yazı ilə pul qazanmağın doğruluğuna özlərini inandırdıqları anda keçmişdə bəlağətli üslubla rədd elədikləri ucuz şeylərdən zərrəcə fərqlənməyən bayağılıqların istehsalına başlayırlar. Eynilə, əvvəl varlı olmuş mühacirlərin öz ölkələrində etmək istəyib riskə girmədikləri eqoist xəsisliyə yad torpaqlarda başlamaları kimi. Mənəvi cəhətdən yoxsullaşanlar isə öz cənnətləri hesab etdikləri cəhənnəmə sevinc içində girirlər.

9

Hər şeydən əvvəl, övladım! (1) – Yalanın əxlaqdankənar olmağının səbəbi müqəddəs və toxunulmazı ləkələməsi deyil. Onları daha da küncə qısıb yox etmək məqsədiylə üzvlərinin ağzından işgəncə ilə söz çıxardan cəmiyyət həqiqət üzərində haqq iddia edə bilməz. Obyektiv yalan subyektiv üzərində inad edərsə, onu öz əleyhinəçevirmiş olacaq. Yenə də, hər yalanın içində geri itələyən bir şey var və bunun fərqindəliyi qamçıyla təlqin olunmuş olsa belə, həbsxanaçıların tanınmasını təmin edəcəkdir. Əsl yalan hədsiz doğruluqdur. Yalan danışan şəxs utanır, çünki hər yalan həqiqət və doğruluğa təriflər yağdırarkən digər tərəfdən də yaşamaq üçün insanı yalana vadar edən dünyanın ləyaqətsizliyini görməkdədir. Utanmaq hissi daha təcrübəsiz şəxslərin yalanlarında nəhəng boşluqlar yaradır. Bacarıqsızca yalan danışırlar və qarşısındakı şəxsin nöqteyi-nəzərindən yalanı eybə, qəbahətə çevirən şey elə bu bacarıqsızlığın özüdür. Bu, yalan danışanın qarşısındakını axmaq hesab etdiyinin əlaməti, həqarət işarəsidir. Yalan günümüzün peşəkər sənətçilərinin əlində həqiqəti təhrif etməkdən ibarət olan qədim və məsum xarakterini itirib. Heç kim heç kimə inanmır. Hamı hər şeyin iç üzünü bilir. Yalan danışan adamın əsl məqsədi qarşısındakı şəxsə və həmin şəxsin onun haqqındakı düşüncələrinə tamam laqeyd olduğunu hiss etdirməkdir. Bir vaxtlar liberal ünsiyyət vasitəsi olan yalan günümüzdə hər fərdin öz ətrafında buz kimi atmosfer yaradaraq bu atmosferin sığınacağı içində kök atmasını təmin edən arsızlıq üsullarından birinə çevrilmişdir.

10

Ayrılmış–birləşmiş – İnsani səciyyələrini itirmiş olduğu bir dövrdə yenə də yaşamağa davam edən ailə institutu günümüzdə, adətən, sağqalma hiyləsi kimi istifadə edilir. İki günahkar üfunətli bir bataqlıqda birgə yaşamaqla bərabər, bir-birilərinə etdikləri bütün pisliklərin məsuliyyətini xaricə yönəldirlər. Bu cür çirklilikdən uzaq ailə hər iki şəxsin müstəqil yaşadığı, hesab-kitablı iqtisadi mənfəət şərikliyinə dözmək əvəzinə, bir-birilərinə qarşı məsuliyyətlərini azad şəkildə qəbul etdikləri ailə ola bilərdi. Mənfəət şərikliyi kimi ailə əlaqəli tərəflərin təhqir olunması mənasına gəlir. Və dünya elə xain dünyadır ki, bunun fərqində olanlar belə bu həqarətdən qaça bilmirlər. Odur ki, əxlaqsızlıqdan uzaq ailə qurmağın təkcə şəxsi mənfəətlərin hayında olmayanlara, yəni varlılara məxsus bir imkan olduğunu vurğulaya bilərik. Di gəl ki, bu da sadəcə formal və içiboş bir imkandır. Çünki mənfəət hayında olmaq, mənfəət dalınca qaçmaq bu xüsusi təbəqədə ikinci bir təbiət kimidir. Əgər belə olmasaydı, xoşbəxtlik də daxil olmaqla, heç bir xüsusiliyə tutunmağa cəhd etməzdilər.

11

Bütün malım və bütün mülkümlə – Boşanma yaxşı xasiyyətli, mülayim, savadlı insanlar arasında baş tutduqda belə, qarşısına çıxan hər şeyi çirkləndirən və solduran bir tozanaq qaldırır çox vaxt.Məhrəmlik ərazisi, paylaşılmış həyatın bir az əhli-kef, müdafiəsiz inamı münasibət bitdiyi anda dəhşətli zəhərə çevrilir. İnsanlar arasındakı yaxınlıq, səbir, dözümlülük qəribə vərdişlər üçün sığınacaqdır. Bu sığınacağın divarları dağılanda insan içindəki zəifliklərini gün işığına çıxardır və boşanma bu divarların dağıdılmasıdır. Divarlar dağıdılır və boşanma inamın bütün inventarını müsadirə edir. Əvvəllər sevgi və diqqətin göstəricisi olan şeylər, sülhün və uzlaşmanın nişanələri müstəqilləşməyə başlayır və bu müstəqillik şərcil, soyuq, xəbis cəhətlərin göstərilməsi üçün əla bir fürsətə çevrilir. Professorlar boşandıqdan sonra arvadlarının mənzillərinə gizlin girərək yazı masalarının daxıllarından nəsə oğurlayırlar və imkanlı qadınlar boşandıqdan sonra köhnə ərlərinin vergidən yayındıqlarını hər kəsə bəyan edir, onu bu yolla rüsvay etməyə çalışırlar. Evliliyin bəşəri şəfqətsizlik içində batmaqda olan dünyada insani evlər qurmanın ən son imkanı olduğunu demək olar, ancaq bəşərilik də evliliyi bu cür ləkələməklə intiqamını almaqdan çəkinmir: bəşərilik qaydalardan kənar qaldığını düşündüyümüz hər şeyi müsadirə edərək onları haqların və mülkiyyətin tələblərindən asılı salır və bununla xəyali müdafiədə yaşadıqlarını düşünənləri məsxərəyə alır. Ən çox müdafiə olunmuş şey qəfildən meydana çıxarılır. Hər şey gün işığındadır. Ayrılmış cütlük əvvəllər nə qədər comərd idisə, əvvəllər mülkiyyət və öhdəlik kimi şeylərə nə qədər az vaxt sərf edibsə, gün işığında onların alçalışı daha dəhşətli olur. Çünki çəkişmənin, söyüşlərin və sonu görünməyən mənfəət davalarının əsl inkişaf meydanı hüquqi cəhətdən müəyyənləşdirilməmiş bu yerlərdədir. Evlilik qurumunun altındakı zülmət bünövrə: arvadının əməyi və mülkiyyəti üzərində ərin vəhşi hakimiyyəti: bir kişini yatmaqdan vaxtilə zövq aldığı bir qadınla evlənməyə məcbur edə bilən və əvvəlkindən daha az vəhşi olmayan o cinsi despotizm – divarlar dağıdılanda bunların hamısı zirzəmilərdən və bünövrənin künc-bucağından sürünərək gün işığına çıxır. Əvvəllər xeyirxah bəşəriliyi xüsusiləşmiş bir asılılığın içində tapanlar, indi cəmiyyətin təzyiqi ilə, çöldəki sərhədsiz şərin bəşəri nizamından heç də fərqlənməyən alçaqlar olaraq görməyə başlayırlar özlərini. Universallıq ailədə xüsusiləşmənin utanc ləkəsi kimi zühur edir. Çünki bu cür cəmiyyətdə xüsusinin, yəni evliliyin universala (bəşəriliyə) çevrilməsi mümkünsüzdür.

12

İnter pares (1) – Erotik keyfiyyətlər sahəsində bütün dəyərlərin baş-ayaq olması prosesi tamamlanmaqdadır. Liberalizmdə bizim dövrə qədər varlı zümrələrdən evli kişilər qapalı mühitdə yetişmiş mühafizəkar arvadlarından ala bilmədiklər zövqü müğənni qızlarda, bohem qadınlarda, vyanalı “süsse Madel”də (şirin gözəlçələr) və “cocotte”lərdə (yüngül təbiətli qadınlar) axtarmaq vərdişində idilər. Cəmiyyətin rasionallaşması ilə birgə bu gizli səadət şansları da yoxa çıxdı. “Cocotte”lər qeybə qarışdılar, “süssü Madel”in isə anqlo-sakson ölkələrdə və texniki mədəniyyətə sahib digər cəmiyyətlərdə hansısa qarşılığı yox idi. Bunun əvəzində bu gün zəli kimi kütlə mədəniyyətinə yapışan müğənni qızlar və bohem qadınların bu mədəniyyətin məntiqindən möhkəm yapışdıqlarını görürük: bu bağlılıq o həddədir ki, bütün şəhvətiylə bu qadınların anarxizminə özlərinin mübadilə dəyərlərini sərbəstcə müəyyənləşdirmələrinə qaçan adam, sabahı gün qadını katibə olaraq öz himayəsinə götürməsə belə, ən azından tanışı film müdirlərindən, yaxud ssenaristlərdən birinə tövsiyə edəcəyinə söz vermiş olaraq yuxudan oyanma riskinə məcbur qalır. Günümüzdə planlaşdırılmamış eşqi xatırladan nələrəsə hələ də istək duyan qadınlar şirin gizli görüşlər naminə ərləri tərəfindən gözardı edilmiş kübar qadınlar arasından çıxır sadəcə. Ərlərinin qüsurları ucbatından onların gözlərində anaları qədər darıxdırıcı olmağa davam etsələr belə, heç olmasa, özlərindən əsirgənən şeyi başqalarına verə bilirlər. Cinsi istəyini itirmiş yüngül təbiətli qadın iş aləmini təmsil edərkən yaxşı tərbiyə almış mühafizəkar həyat yoldaşı əsla romantik olmayan cinsəlliyi öz üzərinə götürür. Nəhayətdə, kübar cəmiyyət qadınları da öz ləyaqətsizliklərinin ləyaqətinə qovuşurlar – həm də kübar cəmiyyətin və kübar qadınların daha olmadığı bir dövrdə.

13

Qoruma, kömək və məsləhət – Mühacir intellektuallar hamısı şikəst olmuş şəxslərdir və əgər onlar qürurlarının qapalı otağında qəfildən bu həqiqəti dərk edərək daha da sarsılmaq istəmirlərsə, mütləq bu şikəstliyi özlərinə etiraf etməlidirlər. Həmkarlar ittifaqlarının, yaxud nəqliyyatın strukturunu nə qədər yaxşı bilirsə bilsin, mühacir intellektualın yaşadığı mühit onun üçün həmişə anlaşılmazdır: o, həmişə səhv etməyə, yolunu azmağa məhkumdur. Kütlə mədəniyyətinin inhisarçı ərazisində fərdi mövcudiyyətini davam etdirmək üçün etdiyi cəhdlərlə obyektiv və məsul bir iş arasında onu gözləyən keçilməsi mümkünsüz uçurum vardır. Ana dili əlindən alınmış, bütün intellektini bəsləyən tarixi qat budanmışdır. Bu təcrid halı üzvlərinə etibar etməyən, fərqli olaraq damğalananlara düşməncə davranan qapalı siyasi mühitlərin formalaşması ilə daha da ağırlaşır. Ümumi məhsulun xarici əsillilərin payına düşən hissəsi həmişə yetərsizdir, buna görə də, mühacir inllektuallar ümumi rəqabətdən əlavə, öz aralarında ümidsiz bir ikincilər rəqabətinə girməyə məcburdurlar. Bu cür rəqabət halının şəxsdən təsirsiz ötüşməsi qeyri-mümkündür. Bilavasitə hakimiyyətin alçalışından kənarda saxlanılan şəxs belə bu cür kənarda saxlanmanı ürəyində ləkə olaraq gəzdirəcək: cəmiyyətin dövretmə prosesində həqiqiliyi olmayan, xəyali bir varlıq. Yurdsuzlar arasındakı münasibətlər isə cəmiyyətin yerli nümayəndələri arasındakından daha iyrəncdir. Bütün vurğular yanlış, bütün perspektivlər çəpəkidir. Şəxsi həyat vampir kimi həmişəkindən daha hirsli, daha yırtıcı halda ön plana çıxır: var olmadığı üçün hələ də diri olduğunu sübut etməyə çabalayan şəxsi həyat. Bir yol var – özümüz və başqaları ilə bağlı təsbitlərimizi davam etdirmək: gözlərimizi açmaq, baş verənləri anlamaq və beləliklə, qiyamətdən qaça bilməsək belə, onun dəhşətindən, yəni böyük korluqdan arınmağa çalışmaq. Bu nöqtədə diqqətli olmaq lazımdır, xüsusən də şəxsi dostların seçilməsində – əlbəttə, hələ də seçim deyilən şey varsa. Belə anlarda qüdrət sahiblərinə yaxınlaşmaq və onlardan nəsə ummaq ən böyük təhlükədir. Ehtimaldakı imtiyazlara zillənmiş göz bütün növ insan münasibətlərinin ölümcül düşmənidir: insan münasibətlərindən güc və bağlılıq doğula bilər. Ancaq praqmatik məqsədlərə yönələn qayğılar tamam qısırdır. Daha bir təhlükə var: qüdrətlilərin güzgülərindəki xəyali təsvirlər: kölələr, yaltaqlar və dilənçilər: özlərindən daha yaxşı vəziyyətdə olanlara ancaq mühacir güzəranının şərtlərində inkişaf imkanı tapan qədimi qələndərliklə yalaqlanmağa çalışanlar. Bu adamlar qoruyucularına bəzi xırda imtiyazlar təşkil edə bilərlər. Ancaq bu imtiyazlar əvəzsiz deyil: mühacir bu imtiyazları qəbul etdiyi anda onu dibə çəkirlər. Mühacir isə bu hökmə meyillidir. Yad ölkədə tamam köməksiz haldadır. Bu cür imtiyazlarsa hava və su kimidir. Batini jest – Avropada çox vaxt kor-koranə şəxsi maraqlar üçün bəhanə idi, bəlkə. Bununla belə, dövrümüzün mühacirlik şərtlərində zahidlik təfəkkürü su sızıntısı bol olan pəjmürdə qavrayış olsa belə, hələ də ən uyğun xilasedici qayıq kimi görünür. Onu da demək lazımdır ki, onsuz da çox az adam qarşısındakı dənizə dözəcək qədər etibarlı nümunədir. Acından ölmək, yaxud dəli olmaq. Yolçuların çoxu üçün qurtuluş bunlardan başqa şey deyil.

14

Le bourgeois revenant (1) – İyirminci əsrin birinci yarısının faşist rejimləri köhnəlmiş iqtsadi formanı gücləndirərkən bu cür köhnə sistemin dayanıqlığı üçün lazım olan terroru da artırdılar: köhnə iqtisadi sistemin ağıldankənar xüsusiyyətlərini təkcə terrorla gizlətmək mümkün idi. Bu terrordan şəxsi həyat da öz nəsibini aldı. Qapalı və havasız şəxsi həyat, xırda mənafelərin partizanlığı, çoxdan vədəsini doldurmuş ailə quruluşu, mülkiyyət hüququ və onun şəxsdə təzahürü – kənardan avtoritarlığın gücləndirilməsiylə bu anlayışların da ömrü bir qədər uzandı. Bununla belə, bu proseslərdə daim narahat bir vicdan özünü biruzə verdi. Vicdanı yanlışlıq və saxtalığın gizlədilə bilməyən görüntüsünün yaratdığı düşüncə müşayiət etdi. Burjua dəyərlərində bir vaxtlar yaxşı və saf olan hər şey: müstəqillik, ötkəmlik, bəsirət, ehtiyatlılıq kimi xüsusiyyətlər tamamilə çürüdü, çirkləndi. Bu da səbəbsiz deyildi: burjua mövcudiyyət forması təcavüzkarlıqla qorunarkən, onun iqtisadi şərtləri qorunmamış və bu şərtlər tamam aşınmışdı. Məhrəmiyyət yerini gizlində eyni olduğu məhrumiyyətə verdi, özü də, bütünlüklə. Xırda mənfəətçiliyə yönəlmiş inadkar sədaqətə qəzəb də əlavə olundu: daha yaxşı, daha fərqli dünyanı qura bilməyəcəklərini anlayanların qəzəbi. Köhnə burjua təkrarlandı. Burjua məsumiyyətini itirdiyi anda quduzlaşdı. Balaca bağçanı uzun müddətdir “özəl mülk” hesab etmədən sulayan, lakin hansısa yad bir adam bağçaya girmək istədikdə onu qorxuyla bayıra itələyən əl, siyasi mühacirin mühacirət tələbini də rahatlıqla rədd etdi. Ancaq bu əl oyektiv təhdidi aşkar duyurdu. Nəticədə idarəçilərin və müftəxorların subyektivliyi bütünlüklə insanlıqdankənar xarakter aldı. Bu, burjua sinfinin – dünyanın gedişatına istiqamət verən destruktiv gücü öz əlinə alaraq qiyamət xəbərçisi xortdanlar kimi yaşamağa davam edən bir sinfin özünü realizəsi idi.

15

La nouvel avare (1) – İki növ tamahkarlıq var: birincisi əzəlidir – şəxsin həm özündən, həm də başqalarından hər şeyi əsirgəməsinə səbəb olan ehtiras. Bu tipin fizionomik xüsusiyyətlərini Molyer ölümsüzləşdirmiş, Freyd anal xarakterlə (2) əlaqələndirmişdi. Bu tipin ən mükəmməl nümunəsi məşhur xəsisdə, nağılların qiyafə dəyişmiş xəlifəsinin asketik maskasını xatırladan milyonçu dilənçidə görə bilərik. Onun kolleksionerlə, psixlə, yaxud böyük aşiqlə münasibəti Qobsekin Esterlə münasibəti (3) kimidir. Qəzetlərin yerli xəbərlərlə əlaqəli sütunlarında hələ də qarşımıza çıxa biləcək bir növ antikvardır. Zamanımızın xəsisi isə özü üçün heç nəyi baha bilməyən, başqalarına hər şeyi baha görən şəxsdir. Münasiblik hesabları ilə fikirləşər və bütün həyatını bir qaydaya, şəxsin aldığından azını verməsi, gələn dəfələrdə də verdiyindən çoxunu alması qaydasına həsr edər. Bu tipin bütün yaxşı əməllərini “Lazımdırmı?”, “Etməliyəmmi?” sualı müşayiət etməkdədir. Bu tip etdiyi yaxşılığın “intiqamını almaq üçün” düşdüyü təlaşla özünü ələ verər: Hər bir xərcin qarşılığının alındığı mübadilə zəncirində bircə dənə də olsun itirilmiş halqaya dözümü yoxdur. Bütün işlərini aşkar və rasional üsulla həll etdiyi üçün Harpaqon, yaxud Skrucdan fərqli olaraq, günahlandırılması, yaxud tovlanması qeyri-mümkündür (4). İnsafsız olduğu qədər də dostcanlıdır. Lazım gəldikdə doğrunun tərəfinə keçər və doğrunu yalana çevirər. Köhnə xəsisin səfil acgözlüyünün xilaskar cəhəti vardı: kassadakı qızıllar oğruları da cəzb edirdi. İfadəli desək: eynilə, cinsi sahiblənmə ehtirasının ancaq şəxsin özünü təslim etməsiylə doyuzdurulması kimi, köhnə xəsisliyin də ehtirası fədakarlıq və itki ilə doyuzdurulurdu. Yeni xəsislər isə zahidliklərini günah kimi yox, fəzilət kimi yaşayırlar. Onlar sığortalıdırlar.

16

Nəzakətin dialektikası barədə – Yaranmaqda olan sənaye cəmiyyətinin hər cür insani münasibəti mümkünsüzləşdirəcəyini hiss edən Höte Vilhelm Meisterin səyahət illərində nəzakət anlayışına toxunaraq bu anlayışı yadlaşmış insanları soyuqluqdan xilas edəcək güc kimi təqdim etmişdi. Nəzakət – imtinadan ayrılmayacaq güc. Total qaynaşmadan, ehtirasdan, saf səadətdən imtina edilməliydi. Höte üçün insani olan şey tarixin sorğulanmayan axışını, inkişafın insanlıqdankənar keyfiyyətlərini, subyektivliyin süqutunu öz mübarizəsi kimi qəbul edən özünü təbiyə idi. Di gəl ki, o vaxtdan bu yana baş verənlər hötevari imtinanın bir növ tələbat olaraq görünməsinə yol açacaq qəbildəndir. Bu arada, Höteyə görə nəzakət və insanlıq (bunlar onun üçün eyni şeylər idi) bizi getməkdən qoruyacaq-ları hədlərə özləri gedib çıxmışdılar. Yaxşı bildiyimiz tarixi bir an var. Nəzakətin tarixi anı. Burjua fərdinin özünü mütləqiyyətçi gücün qarmağından xilas etdiyi an. Fərd azad və təkbaşınadır. Sadəcə özüylə hesablaşır. Digər tərəfdən, mütləqiyyətin yaratdığı iyerarxik hörmət və düşüncəlilik də köhnə iqtisadi əsaslarından və qorxuducu gücündən sıyrılsa da, hələ imtiyazlı qrupların içərisində bir yerdə yaşamağın dözüləcək həddinə qarışacaq qədər varlığını qoruyub saxlamışdır. Mütləqiyyət və liberallıq arasında ilk baxışda paradoks kimi görsənən bu qarşılıqlı cazibətəkcə Vilhelm Meisterdə deyil. Onu Bethovenin ənənəvi bəstəkarlıq əsərlərinə qarşı münasibətində, hətta məntiqdə Kantın obyektiv bağlayıcı ideyaları subyektiv kimi təqdim etməsində də görə bilərik. Bethovenin dinamik, dağıdıcı gücə malik işlərinin içində, Kantın sxolastik kateqoriyaları şüurun vahidliyindən deduksiyasında açıq-aşkar özünü göstərən “nəzakətanə” istiqamət var. Nəzakətin şərti əvvəlki möhkəmliyini və bütövlüyünü çoxdan itirmiş, ancaq yenə də varlığını sürdürən qarşılıqlı razılaşmadır (konvensiya). Bu qarşılıqlı razılaşma bərpası müşkül dağıntılar halında sadəcə formaların parodiyasında öz varlığını sürdürür: cahillərin istifadəsi üçün necə gəldi hazırlanmış, yaxud keçmiş dövrlərdən yığılmış etiket qaydaları çələngi. Qəzetlərin könüllülük prinsipində işləyən davranış qaydaları məsləhətçilərinin gəvəzələ-dikləri növdən qaydalar. Dişlə-dırnaqla yaradılan nəzakət və qarşılıqlı razılaşma indi ancaq sürücülərin və başqa radio dinləyicilərin qulaq konformizminə xidmət edir. Mərasim başa çatdı. Bu, nəzakət üçün ilk baxışda faydalı hesab oluna bilər. Nəzakət avtonomsuzluqdan məhrum ziyanxor ölçüdə yad hər meyardan təmizlənəndə bir gözlənti yaranır: hər bir insani halın özünəməxsus tələbatlarının nəzərə alınması. Bununla belə, bu cür müstəqilləşmiş nəzakət nominalizmin hər konteksdə qarşılaşacağı çətinliklərin ortasında tapacaqdır özünü. Nəzakət birbaşa mərasimyana razılaşmalara tabe olmaq deyil. Humanistlər də nəzakətin bu cür qəbul edilməsinə ironik yanaşırdılar. Nəzakətli davranış – öz tarixi mühiti qədər paradoksal bir şey idi. O, razılaşmanın hökmdən düşən iddiaları ilə fərdin özbaşına cəhdləri arasında bir uzlaşma – mümkünsüz uzlaşma – istəyirdi. Nəzakətli davranışın yeganə meyarı razılaşma idi. Razılaşma nə qədər gücdən düşmüş olsa da, fərdi haqq iddiasının mənşəyindən ibarət universalı təmsil edirdi. Nəzakət fərqliliklərin fərqləndirilməsidir. Şüurlu ayrılmalardan ibarətdir. Müstəqilləşmiş–fərqləndirilmiş, universallaşmamış – nəzakət fərdin qarşısına mütləqlik kimi çıxarsa, o, fərdin marağını özünə çəkə bilməz və nəhayətində, mütləq fərdə kobudluq etmiş olar. Nəyin müzakirəsinin mümkün, nəyinkinin qeyri-mümkün olduğunu müəyyənləşdirən hansısa qaydanın qalmadığı dövrdə yaşayırıq. Bu dövrdə səhhət soruşmaq yaxşı tərbiyə əlaməti sayılmır və bu sual pis niyyətə, altməqsədə işarə vurur. Eyni zamanda, susqunluq bomboş bir laqeydliyin elçisinə çevrilir. Beləliklə, fərdin nəzakətə qarşı düşmənçiliyinin (səbəbsiz olmayan düşmənçilik) əsası qoyulur: nəzakət formaları fərddə onunla insan olaraq danışdıqları hissindən daha çox, bu hissin əksini yaradır. Digər tərəfdən, belə bir halda nəzakətli danışan şəxs sırf nəzakəti davam etdirdiyi üçün nəzakətsiz biri kimi damğalanmaq riskiylə qarşılaşır. Ən nəhayətində, müstəqilləşmiş və bütünlüklə fərdiləşmiş nəzakət yekə bir yalana çevrilir. Günümüzdə nəzakətin həqiqi prinsipi onun haqqında danışmağı ciddiyyətlə rədd etdiyi şeydə gizlidir. Hər fərddə cisimləşən hərəkət və bundan daha çoxu – onun potensial gücü. Şəxslərə qarşı qeyri-şərti davranışın və onları olduqları kimi qəbul etmə təklifinin arxasında ciddi-cəhdlə “yerinə yerləşdirmə” arzusu yatmaqdadır: şəxsi və ehtimallarını onun ağzından çıxan sözlərin ehtivasındakı sətiraltı anlamalar vasitəsiylə getdikcə sərtləşən ümumi iyerarxiya içindəki yerinə yerləşdirmə istəyi. Nəzakətinin nominalizmi həmişə universalın, yəni kobud xarici faktorun tərəfindədir. Və bunda ən məhrəm hallar belə istisna deyil. Razılaşmanı yararsız, vaxtı keçmiş və xarici bəzək olaraq kənara itələmək, hər şeyin ən xaric olanını, birbaşa hökmranlıq dünyasını təsdiqləmək deməkdir. Nəzakət adlı karikaturanın dövrümüzün mövcud tapşırılma və mənfəət münasibətləri (ki, bu azadlığın lağlağıya çevrilməsidir) nəticəsində aradan aparılması həyatın daha da çətinləşdiyini, insanların günümüzün şərtlərində birgə yaşamaqlarının nə qədər mümkünsüz olduğunu göstərən nümunələrdən sadəcə biridir.

17

Mülkiyyət hüquqları – Əvvəllər bazar münasibətlərini hesablaya bilən birisinin öz müqəddaratını təyin etməsi müəyyən qədər mümkün idi. Ancaq indi bu, mümkünsüzdür. Özü də, bu qayda hamı üçün keçərlidir. İndi hər kəs güclülüyündən asılı olmayaraq sadəcə obyektdir. Generallıq belə insanı obyekt olmaqdan qoruya bilmir. Faşist bir dövrdə heç bir razılaşma baş qərargahı hava hücumlarından müdafiə edəcək qədər öhdəlik yaratmır . Ənənəvi ehtiyatlılıqlarına sadiq generalları dar ağacına yollamaq Hitler üçün ən adi işdi. O biri tərəfdə Hitlerin yerində Çan Kay Şe nəzərimizdən yayınmır. Bütün bunlara əsasən deyə bilərik: sağ qalmaq istəyən şəxs (hərçənd sağ qalmanın qəribə, absurd bir cəhəti də var – sağ qalma bir qədər kabusları xatırladır – dünyanın sonuncu gününü yaşayıb, sonra da bir evin zirzəmisindən sürünərək çıxdığımızı canlandırdığımız kabusları) hər an həyatına son verməyə hazır olmalıdır. Zərdüştün azadə ölümü səciyyələndirən çoşqun şən doktrinasının çatdığı həqiqət budur. Azadlıq əzilib-büzülərək saf bədxahlığa çevrilib. Dünyamız ölümdən daha dəhşətli şeylərlə doludur və ”art nouveau” günlərində gözəl ölüm olaraq təsnifləndirilən şey – belə bir dəhşətli dünyada yaşamağın sonsuz alçalması ilə ölümün sonsuz iztirabının qısaltmaq istəyinə qədər enib. İnsanlığın obyektiv olaraq fəlakəti. Hadisələrin başqa cür adlandırılması. Şəxsin fərd olaraq bütün insanlığı təmsil edərkən bunu realizə etmək müstəqilliyini itirməsi.

18

Evsizlərə sığınacaq – Şəxsi həyatın səhnəsinə baxaraq onun halından hali ola bilərik. Sığınacaq – sözün həqiqi və hamı tərəfindən başa düşülən mənasında – artıq qeyri-mümkündür. İçində böyüdüyümüz ənənəvi evlər artıq dözülməzdir: belə evlərdə yaşadığımız hər cür rahatlığın əvəzi biliyə xəyanətdir, ən kiçik sığınma hissinə belə ailə mənafelərinin çürümüş qoxusu qarışmaqdadır. “Tabula rasa” üzərində inşa edilən modern rahat binalarsa mütəxəssislərin zövqsüzlər üçün emal etdiyi, içərilərində yaşayanlarla heç bir əlaqəsi olmayan yaşama qutularıdır. Yaxud yolunu azaraq istehlak sahəsinə girmiş zavod binaları. Bunlar hamısı coşqusunu çoxdan itirmiş azad varoluş həsrətinə daban-dabana zidd şeylərdir. Bir alman jurnalı Hitlerdən əvvəl kahincəsinə bir mazoxizmlə deyirdi ki, modern insan eynilə heyvanlar kimi quru torpaqda yatmaq istəyir. Belə olduqda, yataqla birlikdə xəyal və oyaqlıq arasındakı bərzəx də aradan götürülür. Yuxusuzlar hər an tapşırıq üçün çağırıla bilərlər, onlar hər şeyə hazır və müqavimətsizdirlər. Eyni anda həm diqqətlidirlər, həm də şüursuz. Tamamilə real, ancaq satın alınmış köhnə bir mülkdə sığınacaq axtaran şəxs özünü diri-diri basdırılmış hesab edir. Otel, yaxud pansionata köçərək öz iqamətgahımızın məsuliyyətindən qaçmaq cəhdi də qaçqınlığın kənardan gələn təzyiqin şərtlərində müdrik bir seçim olaraq görünməsinə şərait yaradır. Zərbəni ən çox hiss edənlər isə, hər yerdə olduğu kimi, seçim şansına malik olmayanlardır. Bunlar şəhərin xaraba yerlərində olmasalar belə, gələcəkdə yerini hinlərə, avtomobillərə, vaqonlara, çadırlara, yaxud lap açıq havaya buraxacaq daxmalarda yaşamaqdadırlar. Ev artıq tarixə çevrilib. İş və ölüm düşərgələri qədər Avropa şəhərlərinin bombalanması da sənayenin inkişafı ilə ev üçün lap çoxdan oxunmuş hökmün həyata keçirilməsi mənasına gəlirdi. Yox edilməlidir. Artıq evlər konserv qutuları kimi işlənib atılası şeylərdir. Sosialist mühit də- özünü reallaşdıracaq fürsəti əldən qaçırdıqdan sonra işləri burjua həyatının köklərini çürütmək olan – həqiqi sığınacaq imkanını yox etməkdədir. Bu prosesə heç kim müqavimət göstərə bilməz. Şəxs sözün dar mənasında əl işlərinə nə qədər qarşı olursa olsun, mebel dizaynı və iç dizayna maraq duymağa başladığı anda adi bir kitab kolleksiyaçısının o bər-bəzəkli zövqlərini də mənimsəməyə başladığını dərk edir. Müəyyən uzaqlıqdan baxılanda Vyana atelyeləri ilə Bauhaus arasında elə də fərq yoxdur. Saf və funksional cizgilər özlərinin saflığından və funksionallığından sıyrılaraq kubist abidələr kimi bər-bəzəyə qarışmışdır. Bütün bunların qarşısında hələ də heç nəyə təhkim olunmayan hələ də ehtiyatda saxlanılan təfəkkür tərzi ən düzgün davranış tərzi olaraq hesablanır: cəmiyyət qaydaları ilə şəxsi ehtiyaclarımız qarşılandığı müddətcə həyatımızı davam etdirmək, eyni zamanda, cəmiyyət qaydalarının cəmiyyət və fərd tərəfindən dəstəklənən qaydalarının olmadığını yadda saxlamaq. Nitşe “Şən elmdə” deyirdi: Ev sahibi olmamağım xoşbəxt taleyimin bir parçasıdır.” Öz evimizi ev olaraq görməmək, orada özümüzü “evimizdə” hiss etməmək əxlaqın bir hissəsidir. Bu anlayış günümüzdə fərdin öz mülkü qarşısında düşdüyü çıxılmazlığı da izah edir. Hərçənd bu gün kiminsə mülkünün qaldığını iddia etmək özü də çətindir. Oynamalı oynadığımız oyun belədir: özəl mülkiyyət heç kəsə aid deyil. Səbəb sadədir: istehlak mallarının bu qədər bollaşdığı şərtlərdə heç kimin bunların məhdudlaşdırılması prinsipindən yapışmağa haqqı yoxdur. Ancaq yenə də mülkiyyət münasibətlərinin kor-koranə davamlılığına xidmətkarlıq edən asılılıq və möhtaclıq halına düşməmək üçün şəxsin bəzi şeylərə sahib olmaq məcburiyyətində qaldığını görmək və bunu aşkar dilə gətirmək lazımdır. Qaydalar bundan ibarətdir. Bununla belə, onu da demək lazımdır ki, bu paradoksun son mənzili tənəzzüldür: əşyalar qarşısında nəhayətində insana da yönələn sevgisiz laqeydlik. Anti-tezis isə dilə gətirildiyi anda narahat vicdanla sahib olduqları şeyləri saxlamaq istəyənlərin ideologiyasına çevrilir. Yanlış yaşam doğru yaşanmır.

19

İçəri keçin, ancaq qapını döymədən – Texnologiya jestlərlə birgə insanları da qəti, sərt və məqsədyönlü edir. İnsani hərəkətlər hər növ çəkingənlik, diqqət və ədəbdən arınır. İnsan əşyaların qəddar və belə demək mümkünsə, tarixdənkənar tələblərindən asılılığa düşür. Beləliklə, məsələn, qapını astadan sakit, amma möhkəm örtmək bacarığı itirilir. Avtomobillər və soyuducuların qapıları çırpılaraq örtülür: bəzi qapılar isə – içəri girənləri arxalarına baxmamaq və onları qəbul edən evi qorumamaq nəzakətsizliyinə məhkum edən ədəbsizlik nümunəsi qapılardan danışıram – özüqapanma mexanizminə malikdirlər. Biz əgər yeni insan tipini tanımaq istəyiriksə, onu əhatəsindəki əşyalar aləminin daimi təsirlərinə məruz qalan, sistemin ən dərin nöqtələrində belə özündə bu təsirdən izlər daşıyan varlıq olaraq qiymətləndirməliyik. İçəri doğru açılıb-bağlanan köhnə pəncərələrin yerində sağa-sola sürüşdürülən sürgülü şüşələrin varlığı şəxs üçün nə mənaya gəlir? Yumşaq qapı cəftələrinin yerini dönər toxmaqların işğalı, həyətlərin yoxa çıxması, küçə qapısının önündəki kiçik pilləkənciklərin və bağça divarlarının sökülməsi yeni insana necə təsir edir? Sırf mühərrikin gücündən çuşa gəlib küçələrin həşəratlarını, piyadaları, uşaqları və velosiped sürənləri əzib keçmək istəyini bircə dəfə də olsun duymayan sürücü varmı görəsən? Maşınların istifadəçilərin-dən tələb etdiyi hərəkətlər, faşist diktaturasında gördüyümüz vəhşi, sərt, amansız qəddarlıq və ölçüsüzlüklə eynixassəlidir çox zaman. Həyatiliyin solub getməsinin də bir səbəbi elə budur. Əşyaların “sırf funksionallıq” qanununun buyruğuna girməklə aldıqları forma onlarla təmasın da “sırf funkionallaşmasına gətirib çıxarır”. Beləliklə, bu forma həm insanların davranış azadlıqlarında, həm də əşyaların avtonomluğunda hansısa artıqlığa, hərəkət anının içində istifadə olunmayacaq, həyatiliyin nüvəsi kimi varlığını sürdürəcək hansısa artıqlığa icazə verməməkdədir.

20

Strupwelpeter (1) – Yum özündən daha dünyəvi həmvətənləri qarşısında “epistemoloji fəlsəfəni”, yəni kübar əfəndilərin heç vaxt tərifləməyəcəyi “saf fəlsəfəni” müdafiə etməyə məcbur qalanda bu mühakiməyə müraciət etmişdi: “Diqqətcillik və qətiyyət həmişə gözəlliyin, düzgün mühakimə yeritmək isə ali hislərin xeyrinədir.” Hərçənd bu sözün özü də praqmatizm xarakterlidir, ancaq yenə də praqmatizm mövzusunda bütün deyiləsi sözləri tərs məntiqlə dilə gətirir. Həyatın praqmatik qaydaları ilk baxşda insan üçün faydalı kimi görünsə də, mənfəət iqtisadiyyatı şəraitində bu qaydalar ancaq insani keyfiyyətlərin korşalmasına xidmət edir və bu qaydalar yayıldıqca bütün şəfqətli münasibətlər katarsisə məruz qalır. Çünki insanlararası şəfqət məqsədsiz münasibətlərin varlığının xəbərçisidir. Məqsədlərin savaşına qarışmış şəxslərin sezdiyi təsəlli mənbəyi, əvvəlki imtiyazlardan miras alınmış, amma imtiyazsız sistem vədini ehtiva edən bir hisdir. İmtiyazın burjua təfəkkürüncə yox edilməsi, nəhayətində bu vədin də yox edilməsidir. Əgər vaxt pul deməkdirsə, vaxtdan, ən əsas da öz vaxtımızdan qənaət etmək əxlaqlı davranış kimi görünür və bu cür münasibətə başqalarına qarşı diqqətcillik kimi bəraət qazandırılır. Şəxs səmimi davranmış, heç nəyi gizləməmişdir. Bir-birləriylə təmaslarında insanlar arasına salınan hər növ örtük onları təkcə həmtaylar olaraq bütünləşdirməklə kifayətlənməyib, həm də bundan fərəhlənənləri mexanizmdə defekt kimi qiymətləndirir. Qarşılıqlı şapka çıxartmaq yerinə hədsiz laqeyd “salam” sözü ilə salamlaşmaq, məktub yazmaq əvəzinə xitabsız və imzasız ofisdaxili yazışmalar göndərmək insani təmaslarda özünü göstərən xəstəliyin təsadüfi göstəriciləridir. Özgələşmə insanlar arasındakı məsafənin yox edilməsi ilə başlayır. Çünki ancaq bir-birlərini alış-veriş, müzakirə və tətbiqlə, nəzarət və vəzifələrlə bezdirməkdən çəkinə bildikləri müddətcə insanlar arasında zahiri formaların həssas münasibətləri formalaşa bilər. Onu unutmaq lazım deyil ki, daxili münasibətlər də bu zahiri formalardan asılıdır. Yunqun davamçıları kimi bəzi köhnəlikçilər bunu sezmişdi. G.R. Heyerin “Era-nos” esselərindən birində bu cümləyə rast gəlirik: “Mədəniyyətin şəkilləndirici təsirinə çox məruz qalmamış cəmiyyətlərin fərqləndirici xüsusiyyətlərindən biri mövzuya birbaşa yaxınlaşmamaqları, hətta bir müddət bu mövzudan uzaq dayanmalarıdır. Bu insanlar arasında söhbət əsl mövzusuna özü ətrafında dairələr çəkərək özlüyündən çatır.” Günümüzdə düz xətt iki nöqtə arasında olduğu kimi, iki insan arasında da ən qısa yol sayılır. Eynilə, son dövrlər fabrikdə düzəldilmiş ev divarlarının bütöv olaraq emal edilməsi kimi, insanlar arasındakı divarın xərci də onları bir-birindən ayrı saxlamağın təzyiqi ilə sıfıra yaxınlaşmaqdadır. Fərqli olan heç nə başa düşülməməkdə, baş ofisiantın əli toxunmuş Vyana özəl yeməyi olmasa belə, uşaqyana bir inam, yaxud da yersiz bir münasibət kimi görülməkdədir. Utilitar sistem iş yeməyinin əvvəlində hal-xətir soruşmaq üçün deyilən bir neçə cümlə ilə özünün ziddini belə öz içinə çəkmişdir. İnsanların bir-biriylə danışma qabiliyyətini itirməkləri ilə işdən danışmağın qəbahət sayılması, əslində, eyni şeydir. Hər şey onsuz da iş olduğu üçün “iş” sözünü dilə gətirmək qadağandır – bunu asılmış bir adamın evində ip sözünün qadağan olunmasına da bənzədə bilərik. Mərasimin, dövrü keçmiş nəzakətin boşboğazlıq olması barəsində – çox vaxt əsaslı olaraq – şübhələnildiyi məqsədsiz söhbətin sözdə qalan demoktarik çıxdaşı ilə birgə, insan münasibətlərinin daha heç nəyi təsnifsiz qoymayan sözdə şəffaflaşması ilə birgə çılpaq vəhşət də yaşama ağalıq etməkdədir. Duruxmadan, uzun-uzadı fikirləşmədən və əlavə mövzulara keçmədən deyilən dolambacsız sözdə faşist idarəçiliyində dil-sizlərin susqunlara verdiyi əmrin forma və cingiltisini ən əvvəldən xatırladan nəsə var. İnsanlar arasında münasibətlərdə hər növ ideoloji dekorasiyanı inkar edən birbaşalığın özü də xeyli vaxtdır insanlara əşya kimi davranmağın ideologiyasına çevrilmişdir.

21

Geri qaytarılmır, dəyişdirilmir – Hədiyyə vermək ənənəsini unuduruq. Mübadilə prinsipinin pozulmasında mənasız və çətin inanılan bir şey var. Çox vaxt uşaqlar belə onlara hədiyyə verənə şübhə ilə baxır və elə düşünürlər ki, bu hədiyyə onlara fırça, yaxud sabun satmaq üçü qurulmuş tələdir. Bunun əvəzinə indi xeyriyyə dərnəklərimiz, rəsmi lütfkarlıqlarımız və cəmiyyətin görünən yaralarını gizlətmək üçün baş vurduğumuz planlı işlərimiz var. Paylanılır, ədalətli şəkildə bölüşdürülür, xülasə, onu alanı əşyaviləşdirir. Şəxsi hədiyyənin belə əvvəlcədən planlaşdırılmış, büdcəyə diqqətlə sadiq qalaraq, qarşıdakı insanı yaxşıca götür-qoy edərək və mümkün olan ən az cəhdlə reallaşdırılan sosial iş halına gəldiyi və bununla məntiqçi nəzakətsizliyə çevrildiyini deyə bilərik. Verməyin əsl sevinci alanın sevincini xəyal etməkdən qaynaqlanırdı. Seçmək, vaxt ayırmaq, zəhmətə qatlanmaq – bunlar hədiyyə alınanı subyekt olaraq görməkdir. Bunlar başdansovduluq və necəgəldiliyin tam əksidir. İndi isə bunlar heç kimi maraqlandırmır. Ən uzağı, özlərinin sevdikləri şeyləri hədiyyə edirlər, əlbəttə, sevdikləri şeylərin bir neçə dəfə daha keyfiyyətsiz formasını. Verməyin təhrif olunması, insanın qanını qaraldan o kəşfdən – “hədiyyəlik əşya” adlandırılan şeylərdən də görünürdü. Bu kəşf şəxsin nə verəcəyini bilmədiyini, dolayısıyla, heç nə vermək istəmədiyinin sübutu idi. Bu məhsullar onların alıcıları qədər əlaqəsizdir. Ən əvvəldən bəri bazarda narkotik bir təəssürat yaradırdılar. Verilən hədiyyəni dəyişdirmə haqqının isə tək mənası budur: “Bunu al! Bu, sənə məxsusdur. Onunla necə istəyirsən, davran. Əgər xoşuna gəlmədisə, apar qaytar, yerinə xoşuna gələcək nəsə götür. Bütün bunların mənim üçün zərrəcə önəmi yoxdur.” Bundan əlavə, normal hədiyyə verməyin səbəb olduğu utancaqlıqla müqayisə edildikdə, satılanlıq prinsipinin bu cür mütləqləşdirilməsi belə daha humanist bir seçimi təmsil edir. Yəni heç olmasa, alıcının özünə bir hədiyyə almasına şərait yaradır. Hərçənd ki, belə bir şey hədiyyənin təbiətinə yaddır.

Məhsulları kasıbların belə çata biləcəyi yaxınlığa gətirən sənaye bumu ilə müqayisədə hədiyyə vermək barədə danışmaq lazımsız sentimentallıq hesab oluna bilər. Di gəl ki, bolluq şəraitində hədiyyə lazımsızlaşsa belə – bu ağ yalandır, həm şəxsi, həm də ictimai bir yalan, çünki xəyal gücümüzü işə salmaqla dəhşətli dərəcədə sevindirə bilməyəcəyimiz kimsə yoxdur – insanlarda verməməyin yaratdığı bir boşluq yaranacaqdır. Verməyən insanın ən əsas hisləri katarsisə məruz qalır; çünki bu hislər saf mənəviyyatın təcrid hücrəsində yox, çöldə, nəsnələrlə canlı bir təmas içində inkişaf edirlər. Verməyən insanların gördükləri hər işdən soyuqluq yayılır. Lazım olan şəfqət sözləri deyilməmiş, gözlənilən diqqətcil davranış göstərilməmişdir. Nəhayətində isə bu soyuqluq qaynaqlandığı şəxsləri də iyrəndirməyə başlayır. Bütün şəfqətli, xeyirxah münasibətlər, hətta bəlkə də, təbiətin bir hissəsi olan barışmaq özü belə bir hədiyyədir. Lazımından çox məntiqli fikirləşdiyi üçün bu qabiliyyətini itirən şəxs özünü də əşyalaşdırır və donur.

22

Qurunun oduna yaş da – Mədəni tənqidin ən qədim və ən əsas motivlərindən biri yalan mövzusudur. Mədəniyyət insana layiq bir cəmiyyət yaşandığı illuziyasını yaratmaqda, həmçinin bütün insan məhsullarının bünövrəsində yatan maddi şərtləndirmələri gizləməklə mövcudiyyətin bədxah iqtisadi təyinatının davam etdirilməsinə xidmət etməkdədir. Bu mədəniyyətin özünün də bir ideologiya olduğu düşüncəsidir və ilk baxışda həm burjua zorbalıq doktrinası tərəfindən, həm də onun rəqibi tərəfindən qəbul edildiyi fikrini yaradır. Yəni elə görsənir ki, bu fikri həm Nitşe, həm də Marks müdafiə edir. Ancaq əsl görünən odur ki, bu cür düşüncənin özü də ideologiyaya çevrilməyə meyillidir. Bunu şəxsi həyatda görə bilərik. Pul və onun zərurətləndirdiyi bütün işlər labüd ölçüdə ən şəfqətli, ən erotik, ən aliləşdirilmiş mənəvi münasibətlərə belə yol tapır. Bu səbəbdən mədəni tənqid də dolğunluq məntiqinə və doğruluq ruhuna xəyanət etməmək üçün bütün münasibətlərin çılpaqlıqla və amansızca özünün maddi köklərinə endirilməsini, tərəflərin mənfəətlərinə görə təşkil edilmiş maddi münasibətlərə bərabərləşməsini tələb edə bilir. Çünki məna, bildiyimiz kimi, kökündən ayrı deyil və maddi olanı gizlədən və vasitəliləşdirən hər şeydə qeyri-səmimiliyin, sentimentallığın gizlin və bu səbəbdən daha da zəhərli olan mənfəətinin izini görmək heç də çətin deyil. Di gəl ki, əgər davranışları-mızda bu prinsipdən radikal formada asılı qalsaq, səhvlə birgə düzü də silmiş, universal təcrübənin xaricinə – gücsüz olsa da – çıxma cəhdləriylə daha alicənab bir dünya ilə əlaqəli bütün xəyalpərəst planları da heçə saymış və beləliklə, mədəniyyətin vasitəli formada xidmət etdiyi barbarlığı ən vasitəsiz üsulla çağırmış olarıq. Nitşedən sonrakı mədəniyyət tənqidçilərində bu meyillənmə açıq-aşkar görsənir. Şpenqler buna ən yaxşı nümunədir. Elə marksistlər də bu xətaya düşməkdən yayına bilməyiblər. Mədəni inkişafa olan sosial demokrat inamdan arınıb barbarlığın güclənməsi ilə üz-üzə qalanda “obyektiv meyillənmə” adına barbarlığı müdafiə etmək həddinə qədər gələ bilməkdə və öz düşmənlərini xilaskar kimi görməkdədirlər – bu düşmən anti-tezis olduğu üçün özü istəməsə də, bu hekayənin yaxşı sonluqla qurtarmasına mistik bir formada xidmət edəcəkdir! Bundan əlavə, yalan hesab edilən ruha qarşı materiyanın vurğulanması da daha əvvəllər özünütənqid xəlbirindən keçirilmiş siyasi iqtisadla qəribə, şübhəli bir əqrəbalığın yaranmasına səbəb olur. Bu mafiya ilə polis arasındakı yaxınlığı xatırladan bir əqrəbalıqdır. Utopiya fikri kənara tolazlandıqdan və nəzəri-iqtisadi vəhdət əsas şərt hesab olunduq-dan sonra hamımız xeyli praqmatikləşdik. Bu qərəzin detallarına ən saf Marksist bir fikirdə də rast gələ bilərik: günümüzdə kapitalist fikirlə ciddi tənqidi iddianın, despotik materializmlə despotik olmayanın bir-birlərini xatırlatdıqları görünməkdədir və bu o həddə çatıb ki, obyektlə subyekti bir-birindən fərqləndirmək tamam müşkülə çevrilib. Mədəniyyətin həqiqətən də universal yalana çevrilməyə başladığı günümüzün şərtlərində bu ikisini bir-biriylə eyniləşdirmə cəhdi də uğursuz alınmaqda və hər növ müxalif düşüncəni zəiflətməkdən başqa bir amala qulluq etməməkdədir. Maddi reallığın təkcə mübadilə dəyərləri aləmindən, mədəniyyətin isə bu aləmin hakimiyyətini inkar edən hər şeydən ibarət olduğu söylənirsə əgər, onda mövcudiyyət mövcud olduğu əsnaca belə bir inkarın illuziyadan o yana keçməyəcəyini də demək lazımdır. Müstəqil və ədalətli mübadilənin özü də bir növ yalan olduğu üçün onu inkar etmək həqiqət adına danışmaq deməkdir. Materialist aləmin yalanının qarşılığında onu inkar edən yalan bir növ tamamlayıcıya çevrilir. Mədəniyyətin indiyə qədər bacara bilməməsi o demək deyil ki, bu bacara bilməmək ənənəsi davam etdirilməlidir. Bu, qurunun oduna yaşı da yandırmaqdır. Eyni taleyi bölüşən insanlar özlərinin maddi maraqları mövzusunu yola vermək, yaxud bu mövzunu maddi maraqların səviyyəsinə endirmək əvəzinə, öz münasibətləri haqqında düşünərək şəxsiləşdirməli və mövzunu beləcə xətm etməlidirlər.

23

Plurale tantum (1) – Cəmiyyət əgər çağdaş bir fikirdə deyildiyi kimi müxtəlif “fırıldaqlardan” ibarətdirsə, onu ən yaxşı təmsil edən model də kollektivin ziddi olan şeydir; Fərd monada kimi. Hər fərdin tamamilə şəxsi maraqlarının izini axtarmaqla saxta bir cəmiyyətdə kollektivin təbiətinin necəliyini tapa bilərik. Fərqli instinktlərin həqiqət prinsiplərinə cavab verən bir eqonun rəhbərliyi altında təşkilatlanmasını da mənəviləşdirilmiş quldur dəstəsi kimi yozmaq mümkündür. Rəhbəriylə, üzvləriylə, mərasimləriylə, sədaqət andlarıyla, xəyanətiylə, maraq toqquşmalarıyla, intriqalarıyla və bütün girdi-çıxdısı ilə bir quldur dəstəsinin mənəviləşdirilmiş forması. Bunu başa düşmək üçün fərdin ehtirasla qarşı çıxdığı qəzəb anlarını, əsəb partlamalarını xəyal etmək kifayətdir. Qəzəbli insan həmişə öz eqosunun quldur başçısı kimi çıxış edir. Şüuraltına baltanı endirməmək əmrini verib. Gözləri içindəki dəstənin adına danışmaq ehtirası ilə alovlanmaqdadır. Şəxs öz təcavüzkarlığını nə qədər çox mənimsəyərsə, cəmiyyətin despotik prinsiplərini o dərəcədə yaxşı təmsil edər. Bəlkə də bu prinsip elə bu mənada düzdür: Ən şəxsi olan ən ümumi olandır.

24

Tough baby (1) – Müəyyən bir kişilik jesti var ki, istər özümüzdə, istəsə də başqalarında gördüyümüz an şübhələnməyi-miz lazımdır. Müstəqilliyinin, hakimiyyət gücünə inamının ifadəsidir – bütün kişilərin gizli həmgünahkarlığı. Əvvəllər bu jestə qorxulu bir hörmətlə “ağanın kaprizi” deyilirdi. Günümüzdə isə bu jest demokratikləşib və adi bank işçisi belə bu jesti film qəhrəmanlarından öyrənməkdədir. Ən əsas model gecə gec vaxtda özünün subay mənzilinə qayıdan və gizli işıqlandırmanı qoşaraq dərhal özünə viski-soda hazırlayan, smokinqli yaraşıqlı kişidir. Ədabaz dodaqların tələffüz etməkdən çəkindiyini mineral suyun diqqətlə qeyd edilmiş köpüklənmə səsi deyir bizə. Siqaret dumanı, dəri və təraş kremi qoxumayan hər şeyi, xüsusən də, qadınları xor görməkdədir. Onlar isə elə bu səbəbdən bu modeli dəhşətli dərəcədə cazibədar sayırlar. Onun üçün insan münasibətlərinin ideal forması kişi klubudu. Kişi klubu nəzakətli vicdansızlığın arenasıdır. Bu cür şəxslərin, daha doğrusu modellərin – çünki real həyatda bu cür tiplər çox nadirdir və insanlar həmişə öz mədəniyyətlərindən daha yaxşıdırlar – həzlərində, əyləncələrində gizli bir despotizm, vəhşilik sezilməkdədir. Bu zorbalıq başqalarını hədəfə götürən təhlükəyə bənzəyir, yəni kreslosuna yayxanmış şəxsin uzun müddətdir ehtiyac duymadığı şəxslərə qarşı yönəltidiyi təhlükəyə. Bu təhlükə əvvəllər özünə qarşı yönləndirdiyi təhlükədir. Əgər hər həzzin köhnə bir əzabı özündə qoruduğu və davam etdirdiyi doğrudursa, burda da əzab ona dözməyin qüruru formasında, yavaş-yavaş, tamam metamorfoza məruz qalmamış qəlib olaraq həzz kimi aliləşdirilmişdir. Şərabdan fərqli olaraq hər viski qurtumu, hər siqar nəfəsi orqanizmin bu qədər sərt şeylərə öyrəşmək və onları dəf etmək üçün məcbur qaldığı diksintini xatırlatmaqdadır. Həzz olaraq gözə çarpan da bunlardan başqa şey deyil. Deməli, sərt kişi, həqiqətən də fimlərdə təqdim edildiyi kimidir: mazoxist. Sadizmin kökündə yalan dayanır və şəxs ancaq yalan danışaraq həqiqi sadistə, despotluğun agentinə çevrilə bilər. Ancaq bu yalan özü də özünü əkscinsliliyin təsdiqlənəsi tək forması kimi təqdim edilmiş, içdə saxlanılmış homoseksualizmdən başqa bir şey deyil. Oksfordda iki növ tələbə fərqlənir: sərt kişilər və intellektuallar. İntellektuallar da sırf bu ziddiyyət səbəbiylə avtomatik olaraq qadınyanalıqla damğalanırlar. Bilməliyik ki, hakim təbəqə diktatorluğa tərəf istiqamətlənəndə bu iki ucda qütbləşmə meydan gəlir. Bu bölünmə bütünləşmənin sirrini də özündə daşıyır. Nəticədə, əsl qadınyana olanlar sərt kişilərdir, qadınyana olduqlarını qəbul etməmək üçün anauşağı qurbanlara ehtiyac duyurlar. Totalitarlıq və homoseksuallıq birlikdə addımlamaqdadır. Subyekt çökərkən öz cinsindən olmayan hər şeyi də inkar etməkdədir. Güclü kişi və onun əksi ağıllı uşaq obrazı despotizmin patriarxal prinsiplərini ən saf formada tətbiq edən bir cəmiyyətdə tamam qaynayıb qarışır. İstisnasız hər şeyi, məsələn, subyektləri belə özlərinin obyektlərinə çevirməklə bu prinsip bütünlüklə təsdiqlənir və qadınyanalıqdan zərrəcə fərqlənmir.

25

Zehnimizdə onlara yer yoxdur – Qaçqınların köhnə həyatlarının silindiyini bilirik. Əvvəllər həbs əmriydi, bu gün isə ölkədən ölkəyə daşına bilməyənn zehni yaşantıdır. Maddiləşməmiş olanın, nomeklaturlaşmayanın yaşamı da sona çatmaqdadır. Bununla belə maddiləşmə bununla da kifayətlənməyib öz ziddinə, bilavasitə feilləşməyən yaşama da yayılmaqdadır. Təkcə fikir və nostalgiya kimi yaşayan şeylərə. Bunlar üçün xüsusi termin də icad ediblər. “Curriculum vitae”. Cinsiyyət, yaş, iş – hamısı soruşulur. Yaşam, onun qətli davam etsin deyə, həmrəy statistiklərin qələbə maşınına bağlanıb süründürülməkdədir. Keçmiş belə bu gündən – onu xatırlamaqla növbəti unuduluşa təslim edəcək bu gündən – özünü qoruya bilməməkdədir.

26

English spoken – Uşaqlıqda ailəmin dostluq etdiyi bəzi yaşlı ingilis xanımları mənə tez-tez kitab bağışlayardılar. Cavanlar üçün hazırlanmış, rəngli, şəkilli kitablar, bir də tumac cildli yaşılımtıl bir İncil. Bütün kitablar hədiyyələri verənlərin dilində idi. Heç biri oxuyub-oxumayacağımı fikirləşməmişdi. Valehedici şəkilləri, sərlövhələri, viqnetləri, kəşf edilməsi mümkünsüz mətinləri ilə bu kitabların xüsusi əlçatmazlığı bu cür şeylərin kitabdan ziyadə reklam olduğunu düşündürürdü mənə: bəlkə də əmimin Londondakı fabrikinin istehsal etdiyi məhsulları tanıdan reklamlar… Anqlo-sakson ölkələrində yaşamağa və ingiliscəni başa düşməyə başladıqdan sonra bu təəssüratım yenə də yoxa çıxmadı, əksinə, gücləndi. Brahmın bir mahnısı var. Sözləri Heynenin bir şeirindəndir. “O Herzeleid, du Ewigkeit! / Selbander nur ist Seligkeit (Ey qəlbdəki ağrılar, ey sən sonsuzluq! / Məndən o yandadır bəxtiyarlıq). Bu misralar ən məşhur amerikan jurnallarından birində isə bu hala düşüb: “O misery, eternity! / But two in one were ecstasy” (Ey dəhşətli sonsuzluq./ İki ürək bir olanda ancaq xoşbəxtlik) Mətnin əslindəki qədim, çoşqulu adlar populyar bir melodiyanın şüarçı sözlərinə çevrilib. Bunun da məqsədi mətni parlatmaq və bununla bəzəməkdir. Bu sözlərin yaydığı neon işıqlar altında mədəniyyət də reklamdan başqa bir şey olmadığını göstərməkdədir.

27

On parle français (1) – Cinsəlliklə dilin necə bir-birinə qarışdıqlarını yad dildə pornoqrafik yazılar oxuyaraq anlaya bilərik. De Sadı öz dilindən oxuyarkən belə lüğətə ehtiyac olmur. İnstinktiv olaraq hər şey başa düşülür. Qaranlıq, sürüşkən açıq-saçıq ifadələr instinktiv olaraq heç bir məktəbdən, heç bir evdən, heç bir ədəbi təcrübədən öyrənilmədən rahatlıqla anlaşılır; eynilə uşaqlıqda cinsəlliklə əlaqəli ən dolayı söz və müşahidələrin zehində realist bir təmsil formasında dərhal şəffaflaşması kimi. Gizlədilmiş ehtiraslar bu ifadələrlə həqiqi adlarına qovuşduqları anda özlərinin qaranlıq hücrələrindən çıxıb kor dilin barrikadalarını aşır və qarşısı alınmaz bir zorakılıqla mənanın ən daxili qatlarına qədər sızırlar. Orada isə onları öz oxşarları gözləməkdədir.

28

Peyzaj – Amerikan mənzərəsinin qüsuru, romantik illuziyanın qeyd etdiyi kimi, tarixi anların çatışmazlığı deyil, insan əlinin heç bir izini daşımamağıdır. Təkcə əkilməyə yarayan torpağın yetərsizliyi ilə, çox vaxt kolluqlardan daha hündür olmayan əl dəyməmiş meşələrlə də məhdud deyil bu hal. Bu hal özünü ən çox yollarda biruzə verir. Mənzərənin içinə təsadüfi yerləşdirilmiş kimidir yollar. Düzlükləri və genişlikləri nə qədər təsirlidisə, parıltılı izləri də vəhşi və zəngin landşaft qarşısında bir o qədər laqeyd və kobud görsənir. İfadəsizdirlər. Ayaq, yaxud təkər izindən xəbərsizdirlər. Otlaqlar, yaxud meşəliyə keçmək üçün cığırlar yoxdur ətraflarında. Deməli, insan əlinin, ya da alətlərinin toxunuşunu hiss etmiş şeylərin yumşalmış, keyidici, küt toxunuşundan məhrumdurlar. Sanki heç kim indiyəcən mənzərənin saçını oxşamamışdır. Rahatlığa qovuşdurulmamışdır. Rahatlığa qovuşdurulmayacaqdır. Dərk olunması da bu cürdür. Sürətlə gedən maşının içində gördüyü şeyi göz yaddaşına yaza bilməz. Mənzərə isə öz daşıdığından daha çox iz buraxmaqda acizdir.

29

Cır meyvə – Prust nəzakətli idi. Oxucunu özünü müəllifdən daha ağıllı hesab etmək əziyyətindən xilas edirdi.

On doqquzuncu əsrdə Almanlar xəyallarının rəsmini çəkdilər, ortaya çıxan hər zaman tərəvəz rəsmi idi. Fransızlara isə bircə tərəvəz rəsmi çəkmək bəs edirdi ki, ortaya çıxan xəyal olsun.

Anqlo-Sakson ölkələrində fahişələr, günahla birgə onun gətirəcəyi cəhənnəm əzabını da bəxş edirmiş kimi görsənirlər.

Amerikan mənzərəsinin gözəlliyi; Ən kiçik hissədə belə ifadə olaraq bütün ölkənin ucsuz-bucaqsızlığı görsənir.

Qaçqınlığın xatirələrində ov iti rostolarının dadı var. Elə bilirsən ki, heyvan Freischützün (1) tilsimli güllələri ilə vurulub.

Psixoanalitikada ancaq şişirdilən şeylər doğrudur.

Xoşbəxt olub-olmadığımızı küləyin səsindən anlaya bilərik. Xoşbəxt olmayan insana bu səs onu yüngül yuxulardan, narahat xəyallardan oyandıraraq ona evinin müdafiəsizliyini xatırladır. Xoşbəxt adam üçün isə bu müdafiəliliyin şərqisidir.

O, Küləyin Qəzəbli uğultusu ilə yanaşı, küləyin ona qarşı gücsüz olduğunu etiraf edən pıçıltını da eşidir.

Xəyallarımızdan tanıdığımız səssiz gurultu ayıq vaxtları-mızda qəzet sərlövhələrindən hücum edir üstümüzə.

Mifin qiyamət çarçısı günümüzdə radioda yaşayır. Məcbur olaraq eşitdirilən əhəmiyyətli hadisələr həmişə fəlakətlərdir. “Solemn” sözü ingilis dilində həm “təntənəli”, həm də “təhlükəli” mənasını verir. Aparıcının arxasındakı cəmiyyətin gücü özlüyündən dinləyicilərə istiqamətlənməkdə, onları hədəf almaqdadır.

Yaxın keçmiş həmişə bizə fəlakətlərdən qalıq bir ovuc dağıntı kimi görünür.

Tarixin əşyada zühur edən ifadəsi keçmiş əzabların təzahürüdür.

Hegeldə öz-şüur öz-kimliyindən əminliyin həqiqəti idi. Fenomenologiyanın sözləri ilə “Həqiqətin doğma torpağı.” Bunu başa düşə bilməyəcək səviyyəyə çatanda isə burjualarda, heç olmaya, var-dövlət sahibliyinin qürurundan doğulan bir öz-şüur var idi. Günümüzdəki öz-şüurun yeganə mənası eqo barədə düşünməyin utancaqlığı və gücsüzlüyün dərk edilməsidir. Özünün heç nə olduğunu anlamaq.

“Mən” demək, günümüzdə bir çox insan üçün “abırsızlığın” özüdür.

Gözünüzdəki tük ən yaxşı böyüdücüdür.

Ən bayağı insan ən ali insanın zəifliklərini görə bilər, ən axmaq da ən ağıllının fikirlərindəki xətaları.

Cinsi əxlaqın ilk və yeganə prinsipi: günahlandıran həmişə günahkardır.

Vahid səhvdir (2)

30

Pro domo nostra (1) – Axırıncı müharibədə – ki, bütün müharibələr özündən sonrakılara nisbətən daha sakit, daha dinc görsənir – müxtəlif ölkələrin simfonik orkestlərinin qarhaquru susdurulduğu bir vaxtda Stravinski təəccüblə axtalanmış bir oda topluluğu üçün “Əsgərin hekayəsini” bəstələdi. Bu, onun şahəsəri olacaqdı, yeganə inandırıcı sürreal manifest. Xəyali, sarsıntılı, dərinlərdən gələn zorbalıq musiqini mənfi bir həqiqətin zirvələrinə aparırdı. Əsərin ilk şərti yoxsulluq idi. Rəsmi mədəniyyəti darmadağın edə bilmişdi, çünki mədəniyyətin maddi zənginliklərinə çatması qadağan edildiyindən mədəniyyəti həmişə zəhərləyən göstərişçilikdən uzaq dayanmağı bacarmışdı. İkinci müharibədən sonrakı fikir istehsalı üçün burdan bir dərs çıxır – bir müharibə ki, Avropada yaratdığı dağıntının dərəcəsini həmin musiqinin boşluqları belə ehtimal edə bilməzdi. İnkişaf və barbarlıq kütlə mədəniyyətində elə iç-içədir ki, barbarlıqdankənar şərtləri ancaq o mədəniyyətə və mədəni vasitələrdəki inkişafa qarşı barbarca bir pəhriz qaytara bilər. Saxta zənginlikləri və bahalı istehsalı rədd etməyən, rəngli filmləri və televizoru, milyoner jurnallarını və Toskanini inkar etməyən heç bir sənət əsərinin, heç bir düşüncənin sağ qalmaq şansı yoxdur. Kütləvi istehsala uyğun təşkil olunmuş köhnə media bu şərtlərdə yeni bir dəyər qazanır. İmmunitet və improvizasiyanın dəyəri. Ancaq bu cür media trestlərin və texnologiyanın müttəfiq cəbhəsini aşa bilər. Uzun müddətdir kitabların kitaba oxşamadığı bu dünyada həqiqi kitab kitab ola bilməz. Burjua dövrünü başladan əgər mətbəənin ixtirasıdırsa, indi ona mimeoqrafla, çapın yeganə təkəbbürsüz üsulu ilə son deməyin vaxtıdır.

31

Çantadakı pişik – Sosializmin ən şərəfli davranış forması həmrəylik də xəstədir. Əvvəllər həmrəyliyin məqsədi qardaşlıq ideyalarını həqiqətə çevirmək idi. Yəni, həmrəyliyi ideologiya olduğu ümumiliyin içindən çəkib çıxarmaq və onu xüsusiyə, düşməncil ziddiyyətlə tanınan ümumilər dünyasının içində həmrəyliyin yeganə qalası partiyaya məxsus həqiqət olaraq davam etdirmək idi məqsəd. Həmrəyliyi öz həyatlarını əl-ələ dayanıb təhlükəyə atan bir qrup insan təmsil edirdi. Hansısa təhlükə qarşısında öz şəxsi qayğılarını önəmsiz sayan insanlar hansısa mücərrəd düşüncənin buyruğuna girmədən, eyni zamanda, şəxsi ümid də bəsləmədən həyatlarını bir-birləri üçün qurban verə bilirdilər. Özünümüdafiədən bu cür imtinanın ilk şərti bilik və qərar vermə azadlığıydı. Bunlar yoxdursa, kor şəxsilik dərhal üzə çıxardı. Ancaq həmrəylik vaxt keçdikcə Partiyanın minlərlə gözü olduğu inancına, güclü olduğu düşünülən fəhlə dəstələrinə – bunlar çoxdan uniformalaşmışdı – yazılmağa və tarixin axışına qoşulmağa çevrildi. Beləliklə, qazanılan hansısa müvəqqəti əmin-amanlığın da əvəzi daimi qorxu, yaltaqlıq, yalançılıq və çərənçilik olmağa başladı. Düşmənin zəifliklərini yoxlamaqda istifadə olunacaq enerji şəxsin öz rəhbərinin kaprizlərini, ehtimal reaksiyalarını təxmin etmək cəhdlərində xərclənməkdədir. İndi bu rəhbər əvvəlki düşmənlərdən daha çox qorxu yayır. Çünki şəxs hər iki tərəfin rəhbərlərinin tabeçiliyində olanlarla məsləhətləşmədən gizlindən-gizliyə bir-biri ilə razılığa gələcəklərini sezməkdədir. İnsanlar arasındakı münasibətlərdə bunun başqa yansıması müşahidə olunur. Həqiqi möminləri – bunlar jestlərinin və nitqlərinin çətin təsnifləşdirilən xüsusiyyəti ilə bir-birlərini tanıyırlar, yəni parolu əvəz edən açıq sözlü təslimiyyətçiliklə – birləşdirdiyi görünən xəyali bildirişi imzalamadığı halda bu gün keçərli şablonlara görə əminliklə yenilikçi kimi sinifləndirilən şəxs həmişə eyni təcrübəni yaşayacaqdır. Həm ortadokslar, həm də onlara çox bənzəyən təhrifçilər müəyyən həmrəylik gözləntisi içində yanaşırlar ona. Aşkarca və gizlincə yenilikçi andlaşmanı xatırladırlar. Ancaq şəxs bu adamların onlardan həmrəyliyin ən kiçik dəlili, yaxud sosial cəhətdən öz paylarına düşən işlərə, heç olmasa, rəğbətlə yanaşılması istənilən anda onu tək qoyacaqlarını görəcəkdir. Kilsə müqəddəslərinn köhnə izzətlərinə yenidən qovuşduğu bir çağda materializm və ateizmdən geriyə qalan yeganə şey budur. Bu təşkilat adamları dürüst intellektualın üzə çıxıb onlar üçün özünü təhlükəyə atmasını tələb edir, eyni anda özlərinin üzə çıxacaqları təhlükəsini hiss edən kimi onu bir kapitalist, arxalandıqları və istifadə etməyi umduqları dürüstlüyü isə gülünc sentimentallıq və axmaqlıq olaraq görməyə başlayırlar. Həmrəylik qütbləşməkdədir. Bir ucda qaçacaq yeri olmayanların ümidsiz sədaqəti, digər ucda həbsxana gözətçilərindən uzaq dayanmaq və eyni anda oğruları da əsəbiləşdirmək istəməyənlərə tətbiq olunan feili şantaj.

32

Vəhşilər daha əsilzadə deyillər – Afrikalı iqtisadi siyasət tələbələrində, Oksforddakı siamlılarda və daha ümumi olaraq kiçik burjua mənşəli tarixçi və musiqişünaslarda bir meyillənmə var. Yeni mövzunun assimilyasiyasını oturuşmuş, təsdiqlənmiş hər şeyə birləşdirməyə həvəslidirlər. Üsyankar bir beyin ibtidailiyin, gecikmişliyin, yaxud “kapitalist olmayan dünyanın” tam əksidir. Çünki təməlində təcrübə var. Tarixi yaddaş. İti zəka. Ən əsası da, doymuşluq. Radikal qruplara sonradan qoşulan təcrübəsiz cavanların bircə dəfə mühafizəkarlığın gücünü hiss etməklə cəbhə dəyişdirdiklərinə misal çoxdur. Ənənədən nifrət edə bilmək üçün ona sahib olmaq lazımdır. “Avanqard” sənət hərəkatlarına proletarlardan daha çox ədabaz varlıların meyilli olmağı bizə siyasət üçün də mənalı bir ipucu verə bilər. Gecikənlərin və təzələrin qorxuducu meyillənmələri var pozitivizmə doğru – Bu, Hindistandakı Carnaq müridlərindən Alman masterlər Matyias Qrünvald və Haynrix Şützün inanclı tərəfdarlarına qədər hamısında oxşar cəhətdir. Kənarda qalmağın təkcə nifrət və qəzəb oyandırmağını iddia etmək naşılıq əlamətidir. Çünki bundan, yəni kənarda qalmaqdan həddindən artıq sahiblənici və xoşgörülü bir eşq də doğula bilər. Odur ki, despotik mədəniyyətin kənarda saxladığı insanların onun ən sadiq müdafiəçilərinə çevrilmələri adi bir şeydir. Sosialist olaraq nəsə öyrənmək, mədəni miras adlanan şeydən pay götürmək, istənilə fəhlədə belə bunun əks-sədası eşidilir hərdən.

Bebellerin zövqsüz qeyri-müəyyənliyi isə mədəniyyəti başa düşməkdən daha çox onu səthi dəyərləriylə qəbul etməyə və onu özününküləşdirməyə acgözlükdə göstərir özünü. Sosializmin nə belə bir çevrilməyə, nə də nəzəri olaraq pozitivizmə düşməyə qarşı ümumi bir immuniteti var. Uzaq şərqdə Marks asanlıqla Driş və Rikertin işğal etmədikləri yerləri tuta bilər. Qərbdən kənar cəmiyyətlərin sənaye cəmiyyətinin toqquşma-larının içinə çəkilməsi – ki, bu daha əvvəllər edilməliydi – əsl qazananın, həyat standartlarında gözlənən kiçik artımı kənara qoysaq, müstəqilliyə qovuşmuş xalqın özündən daha çox rasional olaraq inkişaf etdirilmiş istehsal və paylanma olmasından ehtiyat edilir. Daha qoca xalqlar kapitalizm öncəsi xalqlardan möcüzələr gözləmək yerinə onların təsdiqlənmiş hər şeyə və Qərbin uğurlarına göstərdikləri dardüşüncəli, tənbəl iştaha qarşı ayıq olmalıdırlar.

33

Ön cəbhədən uzaqda – Hava bombardmanları ilə əlaqəli xəbərlərdə çox vaxt bombardmançı təyyarləri istehsal edən firmaların adı da keçir:“Focke – Wulff”, “Heinkel”, “Lancaster”. Bəli, indi bu adlar söhbətlərdə bir vaxtlar işlədilən Hussar süvarilərinin, nizəli dəstələrin, zirehli cəngavərlərin yerlərini tutmaqdadır. Yaşamı təkrar istehsal etməyin, ona ağalıq etməyin və onu yox etməyin mexanizmləri birdir və bu səbəbdən sənaye dövlət və reklamçılıq iç-içə keçib. O vaxtlar şişirdilmə sayılmışdı, ancaq bu gün “müharibə ticarətdir” deyən liberalların haqlı olduqları açıq-aşkar görsənir. Hətta dövlət belə qazanc dünyasının şəxsi mənfəətlərindən müstəqil deyil, əslində, həmişə onların qulluğundaydı. İndi isə ideoloji olaraq da onların köləsinə çevrilib. Şəhərlərin dağıntısındakı əsas günahkarın (daha doğrusu, günahı üzərinə götürən şəxsin) adının hər xatırlanması, hər alqış, bərpa dövründə də onun ən yaxşı qazanacaq şəxs olması dayaqlarını möhkəmləndirməkdədir.

Otuz illik müharibə kimi, bu müharibə də – sona çatanda heç kim başlanğıcını xatırlamayacaq – mənasız intervallarla bir-birindən ayrı hərəkatlardan təşkil olunub: Polşa işğalı, Norveç Hərəkatı, Fransanın işğalı, Rusiya və Tunis hərəkatları, İşğal, İşğal, Yenə də İşğal. Bu ritmdə, coğrafi olaraq çatılası düşmən tapılmayan anların mütləq hərəkətsizliyi ilə ani hərəkətlar arasındakı bu var-gəldə hərbi texnikanı xatırladan mexaniklik mövcuddur. Müharibənin liberalizmdən əvvəl formasını yenidən canlandıran da elə bu oxşarlıqdır. Ancaq bu mexaniki ritm insanın müharibə ilə münasibətini də bütünlüklə müəyyənləşdirir və bunu təkcə fərdi bədəninin gücü ilə texnika arasında gözəçarpan uyğunsuzluq yaratmaqla deyil, həm də təcrübənin ən gizli qalalarına daxil olaraq edir. Bundan əvvəlki sonuncu toqquşmada belə bədənin mexaniki texnika ilə harmoniyada olmaması həqiqi təcrübəni qeyri-mümkün etmişdi. Bu savaşdan heç kim topçu general Napalyonun döyüşlərini danışan kimi danışa bilmirdi. Sülh elanı ilə hərb xatirələrinin yazılması arasında uzun intervalın olması da təsadüfi deyil. Bu xatirələrin canlandırılmasının və yaddaşın yenilənməsinin nə qədər çətin bir proses olduğunu göstərməkdədir. Və müəlliflərin yaşadığı dəhşət nə qədər qandonduran olursa olsun, bütün kitablarda bir kifayətsizlik, zəiflik, hətta saxtalıq hissi qarışıb bu xatırlamaya. İkinci müharibə isə təcrübədən büsbütün qopuqdur, bu, texnikanın işləmə prosesinin insan gövdəsindən qopuqluğunu xatırladır. Ancaq unutmaq da lazım deyil ki, bu hərəkətlər patalojik vəziyyətlərdə texnikanı yenidən xatırlatmağa başlayır. Bu savaşda daimilik, tarixilik, epik elementler çatışmır. Bu savaş hər mərhələsindən sanki sıfırdan başlayır. Odur ki, ondan yaddaşda qorunmuş, qalıcı bir xatirə qalmayacaq. O, hər yerdə, hər partlayışla xəbərdarlıq maneəsini deşib keçmişdir. Halbuki təcrübə, sağaldıcı unuduluşla sağaldıcı xatırlanma arasındakı interval bu maneə ilə qorunan bir sahədə formalaşır. Hərəkətsiz, mənasız intervallarla kəsilən, zamandankənar titrəmələr ardıcıllığına çevrilib yaşam. Ancaq gələcək üçün əsl dəhşətli olan tezlikdə bütün bunların üzərində düşünə bilmək qabiliyyətimizi itirməkdən ibarətdir. Cəbhədən qayıdan döyüşçülərin aldıqları hər tramva, mənəvi sarsılmalar gələcəyin dağıntılarının mayasıdır. Karl Kraus haqlı olaraq yazdığı əsərə “İnsanlığın son günləri” adını vermişdi. İndi göstərilən tamaşanın adı isə “Qiyamətdən sonra” olmalıdır.

Müharibənin informasiya, propaqanda və media şərhləriylə gözəgörünməz edilməsi, ilk tankların üstündəki operatorlar və qəhrəmanlıqla ölən jurnalistlər. İctimaiyyəti idarə etməyə istiqamətlənmiş işıqlandırma texnikalarının hərcmərcliyi və bütün laqeyd və unutqan hərəkətlilik. Təcrübənin, insanlarla taleləri arasında boşluqdan başqa bir şey olmayan təcrübənin – ki, insanların həqiqi taleləri bu boşluğun içində formalaşır – quruyub büzüşməsinin başqa cür ifadəsidir bütün bu baş verənlər. Hadisələrin şeyləşmiş, qatılaşmış, gipsdən qəlibləri hadisələrin yerlərini almışdır. İnsanlar tamaşaçısı olmayan, çünki hamının xırda bir rolla da olsa ekranda görsəndiyi sənədli dəhşət filminin epizodik iştirakçıları səviyyəsinə salınıblar. Hamını əsəbiləşdirən “saxta savaş” ifadəsinin altında yatan məna da bunu qəsd edir. Deyimin kökündə yaşanan dəhşətlə əlaqəli sözləri “propaqandadan ibarət sayan” – və beləcə yırtıcılıqlarını daha da amansızlaşdıracaqlarını düşünən – faşist laqeydliyinin yatdığı doğrudur, əlbəttə. Müharibə həqiqətən saxtadır. Ancaq bu saxtalıq bütün dəhşətlərdən daha dəhşətli bir saxtalıqdır və onunla məzə tutanlar bu dəhşətə köməklik edənlərdir.