Легенда о Теле

скачать книгу бесплатно

Легенда о Теле
Абдраш Косбармакович Тебериков

Письменное изложение некоторых воспоминаний, не отданная дань уважения к памяти родителей, дедушек и бабушек.Имена персонажей изменены.

Абдраш Тебериков

Легенда о Теле

Жаратушыдан жазушы?а т?н ?асиет ма?ан берiлмеген. Еш?андай естелiк, к?нделiк, болаша?та ?ажет болар деп «т?ртпе жазу» жи?ан емеспiн. Алайда ?р кезде тере?, ?з орнымен на?ты айтыл?ан с?зге, с?йiспеншiлiгiмдi сезiнiп ж?рдiм. Бiра?, осы к?нге дейiн елмен араласып ??гiме а?ылдарын тындап т?йген ойым: ?ке-анам, ата-?жем алдында?ы ??рмет-са?ынышымды аз да болса есте ?ал?ан оларды? ?мiрiнен ?зiндiлерiн ?а?аз?а т?сiруге мiндеттiмiн. Осыны орындау?а бел будым.

Неге монитор емес – ?алам? И?, ?алам, себебi бiз сия?ты компьютерсiз ?скен буын?а, бiра? ?олымыз?а т?скен кiтап о?у?а ??марлы?ымыз таусылма?ан адамдар?а, бiрден монитор?а басыл?ан с?з – ?зiнi? тере?дiгiн, ой-пiкiрiн жо?алтатын сия?ты. ?зiме ?ой?ан мiндет – к?нiне бiр пара?тан болса да жазу.

Ал, бастайы?. 1981 жылды? наурыз айыны? со??ы к?ндерi. Мен, жас а?а инженер, Ташкент электротехникалы?

– байланыс институтыны? т?легiмiн; к?терi?кi де, ?обалжу т?рiмен ?йге келдiм. ?ш жарым жыл ?ндiрiсте, кейде ?й?ысыз т?нгi ауысымды? ж?мыс, жан?ямда екi ?ызымны? д?ниеге келгенi, ?алтамда ?а?аз – Мемлекеттiк ?ауiпсiздiк комитетiнi? (М?К) ?скери борышын ат?ару туралы б?йры?, мiндеттi т?рде ш??ыл территориалды? мекемеге жету, б?ры??ы ж?мыс орнынан ма?ан екi апталы? т?лем берiлуi тиiстi т?сiндеме.

К?ндер ?те бiлгенiм, мен ж?мыс iстеген жердегi бас?ару мекеменi? басты?ы, ?те ??рметтi кiсi, мен ?шiн одан ??рметi кем емес М?К облысты? бас?армасыны? басты?ы генералмен с?зге келгенi. Облысты? байланыс бас?ару мекеменi? кадр мен бас аппараты – техникалы? бiлiмдi ?зi т?п ?лтты маманды жо?алт?ысы келмегенi. Оларды? жоспары бойынша, менi сол кезден с?л ертерек жа?адан ??рыл?ан Тор?ай облысына ж?мысымды жо?арлатып жiберу екен. Мен институт бiтiрiп, ж?мыс?а орналас?ан ал?аш?ы к?ндерден бастап жас маман ретiнде, М?К к?зiне т?скен екенмiн. Жиырмасыншы ?асырды? жетпiсiншi жылдарыны? ая?ында, суы? со?ыс кезi, ХХ М?скеу

Олимпиада ойындарыны? алдында, сол кездi? терминологиясымен «басты ?арсылас мемлекет» – США- ны? ЦРУ мекемесiнде бюджетi мен штаты ?скен. Осы?ан орай, Политбюро ЦК КПСС м?шесi, КГБ СССР т?ра?асы Ю.В. Андропов ?з жа?ынан жауап амал ?олданды. ?ажеттi тексерiспен, орган?а шаруашылы?тардан жас мамандарды, инженер, агроном, зоотехник, м??алiм, журналист, комсомол ?ызметкерлер ?абылдана бастады.

Сол кездегi ?азССР КГБ генерал-лейтенанты В.Т.Шевченко: «К?рек пен со?адан шы??ан кадрлар» деген с?здерi ма?ан да ?атысты. Себебi бiздi? ?улетте де ?скери кадрлар бол?ан жо?. Анамны? екi туыс а?алары батыс шекарада?ы со?ыс?а барып, хабарсыз кеттi. Ал ?кем ?з жасына екi жыл ?осып, со?ыс?а он жетi жасына толмай кеттi, уа?ыт ?те, оны? бозбалалы? ?тiрiгi, комсомол билетiндегi «4» санын «2»-ге т?зеп, т?зеткен жерiнi? сиясы аны? к?рiнгенi едi. Со?ыстан кейiнгi маманды?ы агроном болды.

?ке-шешем менi? ж?мыс орнымны? ?згеруiне аса сезiм бiлдiрмей ?абылдады. На?ашы ?жем, Сарыбатырова Ай?аныс Б?лебай ?ызы, к?пке дейiн жиен немересiнi? ?ай жерде ж?мыс ат?аратыны? т?сiне алмады. Мен, орынсыздау болар, ?жеме бiлместiкпен «?ауiпсiздiк Комитеттi» НКВД- нi? ???ы? иеленушiсi дегенде, ?жем бiраз ?нсiз ?алды да (ол кiсiнi? тiлi ?те ?ткiр, ??гiмеге шебер едi), Сталин кезiндегi бiр ескi анекдотты айтты: «НКВД ?ызметкерлерi к?нi бойы жетi ??лпына жабыл?ан б?лмелерiнде отырып бiтпейтiн ?а?аз жазып, кешке жаз?анын ?ртейдi де, iшi тол?ан ауыр ж?гiн ешкiмге айта алмай, iшiне де си?ыза алмай а?ыры ауа б?лдiре бастайды». С?йiктi ?жемнi? с?зi, шынымды айтсам, менi ренжiттi. Мен кiтаптардан о?ы?ан барлаушы, контрбарлаушылар туралы романтика?а толы ойларымды айттым, ?жемнi? к?з?арасын ?згертуге тырыстым.

А?ырында, ?з жолымды та?дауыма ???ылы екендiгiме то?тады?.

Аудио-видеотехниканы жа?сы ме?герген техника маманы ретiнде, сол кезде (жетпiсiншi жылдарды? со?ы) портативтi жазу ??ралдарыны? ке? тарама?анына ?атты ?кiнемiн. Себебi, адамны? мида са?тау ?абiлетi шектеулi.

?жемiздi? екi т??керiс, екi д?ниеж?зiлiк со?ыстарды бастан ?ткiзген елiмiздi? тарихынан динамикалы? ?зiндiсiне к?з?арасы, сол д?уiрдегi зиялы т?л?алармен жеке танысуларына, жалпы ?мiрге деген ой-пiкiрi ж?не де е? бастысы, атам Жаманм?рынов Тел Б??пан?лымен бiрлескен некесi туралы еске алуларын сол кезде толы?тай т?сiнбедiм ж?не жадымда са?тай алмадым.

Бiра?, жадымны? бiр б?лiгiнде са?талып ?ал?ан еске алуларды сiздермен б?лiсудi ж?не ау?ымды аудитория?а шы?уын ж?н к?рдiм.

І. Ата

Менi? ??гiмемнi? т?йiнi – сар?айып ?ал?ан ?а?азда, карандашпен ?з ?олыммен жазыл?ан атамны? ?мiрбаяны. Сексен жылдан асса да б?л бiздi? отбасымыз?а аса ?ымбат м?ра ??ндылы?. ?жемiздi? басынан талай ?иынды?тар ?тсе де, к?п н?рсесi? жо?алтса да, осы бiрнеше пара? ?а?азды б?тен к?зден ??ыпты са?та?аны, менi? ?алам алуыма т?рткi болды.

?азiргi ?ш тiлдi ме?геру жоспары, ХІХ ?. ая?ында ХХ ?.

басында?ы ?аза? интеллигенцияны? пайдалан?ан бiлiмi едi. ?з маманды?тарынан б?лек ?аза? интеллигенттер ана тiлiмен ?оса, орыс тiлiн, бiрнеше шет тiлдерiн ме?герген адамдар. Атамыз бес тiлдi бiлген кiсi. Орыс тiлiндегi ?мiрбаяны бiрде бiр орфографиялы?, стилистикалы? ?атесiз жазыл?ан. О?ы?ан адам ?шiн тура ?деби туынды сия?ты ?ызы?ушылы?пен о?ылады. Осы жазбадан атамызды талапты, ма?сатына жететiн, жан-жа?ты бiлiмдi, ?айратты, ?аза? елiнi? жанашыры ретiнде к?руге болады. Телдi? замандастары, ??рдастар арасында ?зiл?ой, ?алжынды т?сiне де к?тере де алатын, ?зге ?ана емес ?зi туралы да сын айта бiлетiнi? еске алады. Телдi жа?ын бiлген жерлесi, ?рi ?рiптесi М?ханбетов Сахан ол туралы естелiгiнен ?те таза, ашы? мiнездi, ке? пейiлдi адам дейтiн. Дауысын к?термей ?нгiмесiн айт?анда кез келген адамны? ж?регiн баулай ?кететiн.

?мiрбаянында жаз?андай, Тел Жаманм?рынов 1888 жылы 25 а?панда кедей малшаруанын отбасында Тор?ай облысыны? (?азiр А?т?бе обл.) Аманк?л болысыны? Ыр?ыз уезiнi? № 4 ауылында д?ниеге келген. Екi жасында ?кесiнен айырылып, атасы Д?улетiмбеттi? ?олында ?скен (атасыны? ла?ап аты – Жаманм?рын). Отбасында?ы материалды? ?иынды?тар?а ?арамай, Жаманм?рын алты жасар немересiн Аманк?л ауылды? ?аза?ша-арабша мектебiне берген, одан ?рi Ыр?ыз орыс-?ыр?ыз екi сыныпты? училищесiнде о?ыт?ан. Телдi? жазуы бойынша, б?л атасыны? оны? бозбалалы? ойындарынан, домбыра, балалайка тартудан алша?тау амалы едi. Телдi? бiлiмге деген ??штарлы?ыны? жо?ары бол?анын, бала кезiнен аса ?ызы?ушылы?пен к?п о?итынан бай?ау?а болатын. Ы. Алтынсарин 1864 жылы аш?ан Ыр?ыз ауылды? мектеп – ХІХ ?. екiншi жартысынан келе жат?ан к?не о?у орын. Оны? туысы, бiрге о?у саласында ж?мыс ат?ар?ан дарынды кiсi – Сарыбатыров Б?лебай, мектеп директоры, бiлiм б?лiмiнi? инспекторы, Телдi? болаша? ?айын атасы. Мектепте балалар дiн саласынан б?лек орыс тiлiндегi сауатын, математика саба?тарын

?ткен. Б?л училищенi У.??лымбетов, Т.Ж?ргенов, Т.Шонанов,

Б.Алманов, К.Сейдалин, а?айынды Т?нгашиндар, Т.Баймурзин ж?не т.б. к?птеген белгiлi ?аза? интеллигенцияны ??ра?ан зиялы адамдар бiтiрген. 2010 жылы «Ыр?ыз» энциклопедиясында ?з ?лкесiне деген ?лкен махаббатымен жазыл?ан, Ыр?ыз даласы ар?ылы Желмая т?йесiн мiнген ба?ытын iздеген Асан?ай?ы жолы ?ткен делiнген. Са? жiгiтi – Шыра?, осы жа?тын ??мдарына парсы шахы Дарий І ?скерiн ??рту ?шiн адастырып ?келiп, сол жерде ?зi де батырлы? жасап ?аза тап?ан. Ыр?ыз ?зенiнде Хорезм шахы М?хамедпен Шы??ысханны? ?лкен баласы – Жошы со?ыс?ан. Б?л жерден Алтын Орданы? ханы То?тамыс, а?са? Темiрдi? ?скерлерi ?ткен. Кiшi ж?здi? биi – ?йтеке, осы ?лкеде ?з шешiмдерiн ж?ргiзген. Б?л жерде 1731 ж. 10 ?азанда кiшi ж?здi? ханы – ?бiл?айыр орыс патшайымы Анна Иоановна?а антын берген. 1845 жылы Орынбордан Хиуа?а барар жолда форпост Жармола (Ыр?ыз) ашыл?ан. 1858 жылы Ф.Энгельс «Ресейдi? Орта Азия?а кiруi» атты ма?алада боданды?тау (колонизация) туралы жазып, Ыр?ызды атап ?ткен. Т.Г. Шевченко Ма??ыстау?а айдалын?ан кезiнде, аз уа?ыт Ыр?ызда то?тап, ?з к?нделiгiнде жазу ?алдырып, ?аланы? к?рiнiсiне сурет сал?ан. Осы жерден к?ш ?ткенде Абайды? атасы – Ыр?ызбай туыл?ан деген деректер бар.

Тел жазды? демалыс кезiнде ауыл байларыны? малын ба??ан, шешесi жалдамалы ж?мыс iстейтiн. Отбасыны? ?ам?оршысы, ?кесiнi? iнiсi Байма?анбет, жалданып ж?мыс iстеп туыстарына к?мегiн к?рсеткен. Жергiлiктi молда ауыл баласын арабша о?ыт?ан. О?у?а ??штар Тел Орынборда?ы м??алiмдер дайындайтын мектебiнде о?уды арманда?ан. 1904 жылы немересiнi? талабын ма??лда?ан атасы, ?олында?ы екi ?гiзiн арбалы жыл?ы?а айырбастап, оны ?ала?а о?у?а жiбередi. Т?рт жыл о?уы ?те шы?ты. ?здiк о?ушы, математика, д?ниетану п?ндерi жанына жа?ын бол?анды?тан, ол Орынбор училищесiнi? 3 курсына ауысты. Б?л кезде елдегi 1905ж. о?и?аларынан кейiнгi революциялы? ?оз?алыстар оны да тыс ?алдыр?ан жо?. ?зi жаз?андай, 1908 жылы Ресей орталы?ынан келген белгiсiз адам,

Орынбор о?у орындарыны? о?ушыларыны? арасында жасырынды революциялы? «?зiн-?зi тану» аталатын ?йымша ашып, ?атысушылары жасырын п?терде бас ?осатын. Осы жерде ол ал?аш?ы рет революциялы? ж?мыстармен танысып, б?кiлж?зiлiк ж?мысшылар ?оз?алысы, оларды? талаптарын о?ып бiлдi. ?йымша?а ?атысушы студенттер, гимназистер, о?ушылар, о?у орындарыны? ?кiмшiлiктерiне ?з ???ы?тарын б?зу?а ?арсы ж?мыс жасауына ша?ырылды. 1912 ж. училищенi ?здiк ба?алармен бiтiрген Телдi Санкт-Петербургтегi мемлекеттiк техникалы? (политехникалы?) институтына о?у?а деген ??штарлы?ы ?келедi. Б?л жерде оны? ал?аш рет жерлесi ?аза? М?стафа Шо?ай; В. Молотовпен – Санкт-Петербургтегi за? ж?не техникалы? институттарыны? студенттерiмен ж?не де кадет, Ресей Империасыны? І ша?ыруыны? м?шесi – ?лихан Б?кейхановпен танысуы болды. Со??ысы жас студенттi АлашОрда ?оз?алысы, оларды? ?аза? хал?ыны? м??тажын орындап, бостанды??а апаратын к?ресiмен таныстырды. Солт?стiк астананы? ауа-райы, студенттердi? суы? ?зендерде б?рене ?ткiзу т?жiребиесi, отаннан келген стипендия?а ?осымша а?ша табу ?шiн ты?бай ж?мыс iстегенi, оны созылмалы ?кпе ауруына ?келiп со?ты. «?аза?» газетiнi? бiрiншi шы?арылымында татар ?ауымдасты?ына ал?ыс жарияла?ан. Газетте Орынбор о?ушыларына к?мек к?рсеткен ?шiн, арасында Петербургтегi студент Т.Жаманм?рынов?а 25 рубль берiлгенi туралы жазыл?ан. Тел д?рiгерлердi? талабымен, ауа-райы ж?мса?тау М?скеуге ауысуына туракелдi. 1913 ж. М?скеудегi ПетровскоРазумовский ауыл-шаруашылы? институтында (?азiргi Тимирязев академиясы) «Землеустройство» факультетiнде о?уын жал?астырады. Факультет к?п салалы бiлiм берген. Д?лiрек айтса?: проектировщик, топограф, гидротехник, мелиоратор, маркшейдер салалары. Студенттер ауыл шаруашылы?ына ?ажеттi инженер ретiнде, т?рлi техникалы? маманды? бойынша бiлiм алатын. ?аражат жетiспеушiлiгi кедей студенттi ?лты еврей, Бiрiншi гильдия к?песiнi? ?йiне ?келедi. Тел о?уын репетитор ж?мысымен ?атар ж?ргiзедi. Ол к?пес ?ызы Анна?а математика ж?не би (?те ?ызы? бiрлесу) саба?тарын ?йретедi. Жас репетитор мен с?лу бойжеткеннi? саба?тары, бiрiн-бiрi ?натып, ?ызды? ?ке- шешесiнi? р??сатымен ?йленуiне апарады. К?п ?замай жас отауда ?нуар есiмдi ?л д?ниеге келедi.

М?скеудегi о?у жылдар І Б?кiлж?зiлiк со?ыс мезгiлiгiмен ?атарласады. Ауыл шаруашылы? институтыны? студентi мелиоративтiк       зерттеу       ж?мыстарымен       Сыр-Дария губерниясыны? Хиуа ханды?ына ж?не Ресей ?скерлерiн етпен, аттарын жеммен ?амтамасыз ету ?шiн Таврия (Крым), Екатеринославск губернияларына бар?ан болатын. Тор?ай болысына А?т?бе, ?останай уездерiне ауыл шаруашылы? егiстерге шабатын зиянды?тармен к?ресу ж?мыстарына ?атысады.

1916 ж. 25 маусымда шы??ан Николай ІІ жарлы?ымен ?аза?стан, Орта Азия мен Сiбiрден 19 бен 43 жас арасында?ы ерлер артта?ы (тыл) ж?мыстар?а ша?ырыл?ан. Б?л жарлы? ?аза?тар арасында к?п ?арсы ?оз?алыстарды тудырды. Жетiсу ж?не Тор?айда А.Иманов бас?ар?ан ?ару к?терген со?ыстар орын алды. Тел б?л жар?ыны? ма?ынасын орысша бiлмейтiн ?аза?тар?а т?сiндiру ?шiн белсендi кiрiстi. 16 адамнан ??рыл?ан комиссия, оны? арасында А.Б?кейханов, А.Байт?рсынов, М.Дулатов, Н.Т?ре??лов, Тел Жаманм?рынов ж?не т.б. шай?ас ж?рiп жат?ан жер Минскiге жетедi де арт?ы мобилизация ж?мыстарына ша?ырыл?ан ?аза?тарды? жа?дайларын тексерiп, к?мек к?рсету амалдарын жасайды. 1916 ж. 23 желто?санынан 1917 ж. 12 ?а?тарына дейiн комиссия то?ыз отрядта болып Земск комитетiне ?орытындысын тапсырды. Одан бас?а «?аза?» газетiне артта?ы ж?мыста?ы ?аза?тарды? жа?дайы туралы м?лiметтердi бас?ызды. Минск ?аласында жа?дайды ба?ылап, дер кезiнде шара ?олдану?а даяр болатын топ ?алатын болды. Наурыз айында олар мобилизацияда?ы адамдар?а ж?не оларды? отбасыларына ет, ас да?ылдар, а?шалай к?мек к?рсету ?шiн Орынбор облысыны? ?аза? комитетiне шы?ады.

А.Б?кейханов, А.Байт?рсынов баста?ан барлы?ы ?ыры? адамнан ??рыл?ан топ, арасында Т.Жаманм?рынов, мобилизация?а ?арсы шы??андарды аямай ?ырып салатыны? т?сiнген со?, елдi шамалы шыдау?а ша?ырады. Елге айт?ан с?здерiнде, ?аза?тарды атыс майдан?а ?оспайтыны?, патша ?кiметiнi? ??лау?а аз?ана уа?ыт ?ал?аны?, ?згерiстердi к?туге шыдамдылы? тануты?а ?гiттедi. Болып жат?ан со?ысты «б?тен» деп ?абылдауын, алда?ы бас ма?сат – ?аза?станны? т?уелсiздiгi. Елiмiздi боданды?тан ??т?арып, ?аза? генофонды? са?тап ?алу ?шiн, болаша?

«алашордалы?тар» ?аза?тарды майдан?а, орыс тiлiн бiлмеуiмен байланысты, ?осу?а болмайтыны? ал?а тартып, оларды тек арт?ы ж?мыстар?а пайдалуына у?делестi. Тел отандастарына ?немi орыс тiлдi, ?дебиеттi, ?ару ?олдануды ?йрену керектiгiн айтатын. Сендер алда «Алаш-Орда» мемлекетiнi? ?скери ?атарында боласындар. А.Б?кейханов, М.Дулатовтарды? ?ол астында ж?мыс жаса?ан Тел «Алаш- Орда» ?оз?алысын толы? ?абылдап, ?з ?лесiн ?ос?ан. Тел 1917 ж. а?пан т??керiсi кезiнде Минскiде бол?ан. 15 наурызда он алтыны? ?олы (А.Б?кейханов, М.Дулатов, М.Есболов, Н.Т?ре??лов ж?не т.б., оны? iшiнде Т.Жаманм?рынов бар) ?ойыл?ан «Жа?ар?ан Ресейдi? т?уелсiз азаматтарына, ?аза?тар?а. Барлы? Ресей азаматтары ?шiн т?уелсiздiк, бiрлiк, ынтыма?тасты? к?нi туды… Б?кiл?аза?станды? съезiне кандидаттар сайландар. Бiздi? ма?сатымыз – демократиялы? мемлекет деген жазуы бар жеделхат ?аза?стан бойынша 25 мекенжай?а жiберiлдi.

1917 ж. 5 мамырда Уа?ытша ?кiметтi?, артта?ы ж?мыстар?а тартыл?ан адамдарды «?йлерiне ?айтару» туралы жарлы?ы шы?ты. ?ыры? бетке ?стар алашордалы?тар арасында?ы Тел де, 100 мы? ?аза?тарды эшелондармен отан?а ?айтару ж?мыстарына ?атысты. Со?ыс, т??керiс аласапыран жылдарында осындай ?рекеттер ар?ылы адамшы?ыны? азайтуына, ?аза? генофонды? са?тау ?шiн к?ш сал?ан едi. Алашордалы? жолын толы? ?абылда?ан Тел, басшыларыны? талабымен, б?л ?иын уа?ытта отанында болу керектiгiн т?сiнiп, ол баласымен ?йелiн алып, к?п жылдардан кейiн, М?скеуден Ыр?ыз?а ?айтады.

1935 жылы жазыл?ан ?мiрбаянында Тел репрессия?а iлiнбеу амалымен, 1917 ж. мамыр айында отанына арт?ы ж?мыстардан ?айтарыл?ан ?аза?тар мен серiктесiп ?айт?анын к?рсеткен едi. 1917 ж. 27 мамырында шы??ан «?аза?» газетiнде «…Бас?алармен, Тел бас?ар?ан а?т?белiктер, Бiл?лмен жетiсулы?тар отан?а оралды… Жолда адас?ан, ?алып ?ал?андарды iздестiру ж?мыстары ж?не оларды азы?пен ?амтамасыз ету ж?ргiзiлуде» деп жазыл?ан. Б?рын?ы Ресей Империясыны? интеллигенциясы (кадеттер, эсерлер ж?не демократиялы? ?лт ?кiлдерi) арасынан ат?арушы, коммуналды?, азаматты? комитеттер ??рылып жатыр.

Тор?ай облысты? азаматты? комитетiнi? директивасымен Жаманм?рынов Тел Ыр?ыз уезд комитетiнi? Т?ра?асы болып та?айындалды.       Б?л       уа?ытта Орынборда       А.Б?кейханов,

А.Байт?рсынов, М.Дулатов елдi а?арту, саяси о?ыту, ?сiру, ?зiн?зi тануына м?мкiндiк к?рсетуге арнап ??р?ан «Еркiн Дала» бiрлестiкке кiрген Тел – оны? да ж?мысын бас?арады. Осындай ?адамдармен «Алаш» ?оз?алысы бастал?ан едi, оны? бас ма?саты – т?уелсiз ?аза? мемлекетi, демократиялы? республика. Осы ?айна?ан ?азандай ж?мыс ортасында Телдi? ?з орны бар болатын. Ол ?рдайым «Алаш» партиясыны? алды??ы ?атарында табылатын. 1917 ж. 1-2 с?уiрiнде Тор?ай облысыны? ?аза?тар съезiнде «?лтшыл студент» деп жазылса, сол жылы 21-26 шiлдеде Орынборда ?ткен, бiрiншi б?кiл ?аза?тар съезiнде

Тор?ай облысыны? ?кiлi деп ?атысты, ол А.Байт?рсынов,

А.Бiрiмжанов, С.Досжанов, Г.Темиров, Е.Оразов, А.Б?кейхановтармен ?атар Б?кiлресейлiк съезiне депутат ретiнде сайланды. Б?л съезде «Алаш» партиясыны? ??рыл?аны бекiтiлдi. Сол жылы 20-25 тамызда А?т?беде ?ткен Тор?ай облысыны? ?аза?тарды? екiншi съезiнде Тел хатшы ретiнде,

А.Ж?ндебаевпен бiрге ?йымдастыру, ?ткiзу, хаттамалы? шешiм шы?ару ж?мыстарын ж?ргiздi. Партияда?ы мiндетiн, ол Ыр?ыз уезiнi? жер комитетiнi? басты?ы ретiнде, шаруашылы? ж?мыстарын ?атар алып ж?рдi. Тарихи ты?ыз уа?ыт ше?берiнде динамикалы? тез шешiмдердi ?абылдау ?ажет едi. 1917 ж. 5-13 желто?санда ?ткен Екiншi б?кiл?аза?тар съезiнде «Алаш» автономиясы – ?аза? ?лтыны? территориалды? мемлекетi деп жариаланды. Ат?арушы Уа?ытша ?лт ?йымы сайланып, оны? т?ра?асы ретiнде А.Б?кейханов бекiтiледi. Б?л шешiмге Лениннi? большевиктер партиясы ?арсы шы?ады. Олар осыны? алдында октябрь т??керiсiн жасап, А.Керенскийдi? Уа?ытша ?кiметiн алып таста?ан болатын. Ыр?ыз, ??ла?ан Ресей империясыны? бас?а да жерлерi сия?ты, жа?а мен ескi ?кiметiнi? талас?ан майданына айналады (?ызыл мен а?). С.Сейфуллинi? «Тар жол тай?а? кешу» кiтабында бiр бетi толы? ыр?ыз даласында?ы Алашорда ?оз?алысына арнал?ан, оны? басында т?р?андарды? бiрi – Т.Жаманм?рынов. С.Сейфуллин ?зi бiрден большевиктер ?атарына кiрген едi, бiра? репрессиядан ол да ??тыла алмады. Отызыншы жылдары кiтапта?ы ай?а?тар т?т?ындал?ан алашордалы?тар?а ?осымша керi ?серiн тигiздi. Ол бас?а ??гiме.

Тел Орынборда о?ы?ан кезде ?зiнi? революциялы? жолын большевиктердi? ?йiрмесiнен бастаса да, кейiн ?аза?станны? болаша?ы автономияда, т?уелсiздiк демократиялы? республикада екенi? т?сiнiп, «Алаш» партиясын ?олдайды.

1918 ж. маусымында Ыр?ыз?а атаман Дутовты? отрядтары кiредi. Уезд бас?ару комитетiнi? барлы? м?шелерi (арасында Т. Жаманм?рынов бар) т?т?ын?а алынып, ату жазасына кесiледi. Б?л шешiмдi ая?ына дейiн жеткiзуге ?лгермейдi, тек далада ?стал?ан Сатыбек Т?н?азиндi, «а?тар» шауып ?лтiрген. Ауыл хал?ы, т?т?ындарды? жерлестерi, туыстары ?арсы шы?ады. ?жемнi? айтуынша, халы? емшiсi, ба?сы – ?бу деген кiсi, т?нде к?зетшiлердi? «к?зiн байлап» (м?мкiн гипноз ба?) т?ткындарды босатады. ?бу туралы елде к?п а?ыз бар, ол кiсi атыл?ан о?ты ?олмен то?тата алатыны туралы да айтатын. Ыр?ыз ауылыны? м?ражайында ол адамны? бол?анын, сол жерде са?тал?ан ?мiрбаяны д?лелдейдi. Тел ?шiн ?иынды?тар бiтпей, баласымен ?йелi аурудан к?з ж?мады. 1918 ж. ая?ында Тел ат?ару комитетiнi? т?ра?асы болуынан бас тартады, оны? себебi – орталы? большевик партиясыны? жiберген ?кiмдермен к?п келiспеуi. 1919 ж. к?ктемiнде ?ткен ?шiншi уезд ?кiмiнi? съезiнде, бiлiктi маман, белсендi ?ызметкер бол?анды?тан, оны уезд ревкомны? т?райымыны? орынбасары ж?не земкомны? басты?ы ж?мыстарына ?айта сайлайды. Жа?а ?кiметпен келiскен ?шiн, Ыр?ыз?а кiрген атаман Могилев «а?тар» отрядыны? ?скери сотыны? ?кiмiмен 15 розгi сабауын алды. 1920 ж. а?пан айына дейiн Тел «Алаш» партиясында?ы ?рiптестерi: К.Сейдалин ж?не Т.Шонановпен, Ыр?ыз а?тардан боса?анша, Тор?айда жасырынады. Белгiлi бiр себептермен, одан ?рi ?зiнi? алашордамен байланысын к?рсетпейдi. 1919 ж. 4 с?уiрдегi ж?не 1920 ж. 15 с?уiрдегi Б?кiлресейлiк Орталы? большевик партия комитетiнi? шешiмдерi бойынша «Алаш» партия м?шелерiне амнистия жарияланды, олар ЭКП(б) кiре бастады. Тел ж?мысшы- шаруалар инспекцияны? ж?не статбюро басты?ы ж?мыстарында ж?рiп, 1920 ж. коммунистер партиясыны? м?шесi болды. Б?л шешiмге 1920 ж. 26 тамызда ?ыр?ыз (?аза?) автономиялы? совет социалистiк республика деп атал?ан. «Алаш» партиясыны? ма?саты жа?ындай баста?ан сия?ты. Алда?ы келер ?иын заман трагедиясын ешкiм сезген жо?. 1921 ж. с?уiрде бiлiктi шаруашылы? маман ретiнде КирЦИК Телдi ?аза?станны? астанасы Орынбор?а ша?ырып алады, оны Халы? комиссарыны? орынбасар ж?мысын ат?арушысы ж?не Наркомземнi? м?шесi болуын бекiтедi. Жа?а орын?а ол жал?ыз емес, он бес жасар ?йелiмен Сарыбатырова Ай?аныспен (на?ашы ?жемiзбен) барады. ?жем ол кездегi к?з?арасымен, сауатты адам, ахуалы жо?ары, бiлiмдi отбасында д?ниеге келiп, о?у, ?ол?нер шеберлiгiн жа?сы ме?герген. Адами ?асиеттерi: а?ылдылы?ы, мейiрiмдiлiгi ?те биiк кiсi. Арабша о?и алатын, есте са?тау ?абiлетi жа?сы едi. ?мiрiнi? со??ы к?нiне дейiн (87 жас) а?ыл ойы аны?, шатаспай ??гiмесiн айта беретiн.

1921-1929 жылдары лауазымды орында бол?ан Тел автономиялы? республиканы? шекара демаркация, ашаршылы?пен к?ресу комиссиясыны? ж?мыстарына ?атысады. 1921-1922 жылдарында?ы ашаршылы? 1,5 миллион ?аза?ты? ?мiрiн ?иды. 1921 ж. 10 желто?санда ??рыл?ан комиссия?а кiргендердi? арасында А.Жангелдин, М.Ауэзов, Алманов, Асылбеков, А.Кенжин, А.Байт?рсынов, А.Байдилдин, Толеповтар бар. Комиссия амалдарды ?арастырып, на?ты шешiмiн: колхоздар ??рып асты? пен ба?ша егiлу ж?мыстарын ж?ргiзу керектiгiн к?рсеттi. Инженер-мелиоратор ретiнде Жаманм?рынов Тел осы ж?мыстар?а белсендi ?атысты.

Егiндердi суаландыру ?шiн водозабор, б?геттер, плотина, дамба, каналдарды проектеу, ??рылыс жасау ж?мыстар ж?ргiзiлдi. Осы ж?мыстар к?мегiмен А?т?бе облысында тары егiлiп, майда б?геттер ар?ылы балы? ?с?ру м?мкiндiктер ашылды. ?аза?стан суармалы егiндiкке к?ше бастады. Тек А?т?бе облысыны? Ыр?ыз ауданында Жаланаш, ??ттык?л, ?ас?атай, Маса?, А?т?бек, Сорк?л б?геттерi со?ылды – оларды халы? Тел б?геттерi деп атайды. Сол б?геттi к?ргендер, «Тел ??рылысты а? зi?гiр костюм киiп ат?а мiнiп аралайтын» деп айтатын. Ж?мыс?а ы?ылассыз ?ара?ан адам?а ?амшысын да к?тере алатын. Геодезиалы? ??ралдар жетiспегендiктен, ?зi ластанам деп ?оры?пай, жерге жата салып планировкасын ж?ргiзетiн. Телдi? с?зiне б?рi ??ла? асатын, айт?аны? д?л орындайтын, онысы бiлiмдi, мейiрiмдi адам?а деген халкыны? ??рметi едi. Гидротехникалы?, мелиоративтiк ж?мыстар ?аза?стан бойынша барлы? жерде ?ткiзiлдi, сол ж?мыстар басында Жаманм?рынов

Тел де т?р?ан. 1927 ж. Совет ?кiметiнi? стратегиялы? жобасы – ?аза?стан, Орта Азия, Сiбiр ?осатын Турксиб ??рылысы ж?рген кезде, темiр жол мен оны? инфраструктурасына жер б?лу, топографиялы? ж?не геодезиялы? зерттеу ж?ргiзу м?селелерiн шештi.

Жа?ында тарихшы-?алым С.Сма??лов ?азССР Орталы? комитетiнi? м?ра?атында табыл?ан м?лiметi бойынша, Жаманм?рынов Тел, жас Республикасыны? бiрiншi Жер кодексiн ??растыруына ?атысы бар екендiгiн аны?тады. Комиссия м?шесi ретiнде Телдi? ?лесi – б?кiл зерттеу, тал?ау, та?дау ж?мыстарына жауапты бол?ан. Алматы ?аласына к?шкеннен кейiн Телдi КазССР статистика бас?армасы басты?ыны? орынбасары, одан кейiн Госпланны? президиуымыны? м?шесi, ауыл шаруашылы? секциясыны? басты?ы болып та?айындайды.

1929 жылы «бай элементтерден», «?лтшылдардан» партияны кезектi тазартуы кезенi келдi. ?аза? крайды ат?арушы комитетiмен ВКП(б) ревизиялы? комиссиясыны? м?шелерi «алашорданы?» б?рын?ы басшыларын, сол уа?ытта республикада?ы лауазымды ?ызметкерлерiн, тексере бастады: К.Ар?ын?азин, А.Б?кейханов, Т.Жаманм?рынов, М.Жолдыбаев, А.Мусин, Т.Рыскулов, М.Саматов, А.Сеитов, А.Сейдалин, А.Кенжин, К.То?тыбаев, А.Байдiлдин ж?не т.б. б?рi де ОГПУ – НКВД тексерiсiнде едi. 1923 жылы Телге ойдан шы?арыл?ан жала жауып, «ж?мысында?ы жауапсызды? ?шiн» деп партиядан шы?арды. Кейiн 1925 жылды? 17 ?ырк?йегiнде ЦИК ВКП (б) №328 протоколы бойынша партия?а ?айтарыл?ан болатын. 1930 жылды? басында А?мола округiне жол сапармен бар?ан ол «хлебозаготовка» жоспарына сенiмсiздiк танытты деп та?ы айыпталады, сот оны а?тап, облысты? ба?ылау комиссиясы ?атан с?гiс жариялады. Телдi? сенiмсiздiк бiлдiрген – Голощекиннi?

«хлебозаготовка» жоспары елдi а?ыры ашаршылы??а апарды, республиканы? жарты хал?ы ?ырылды.

1931-1932 жылдарыны? ашаршылы?ы 2 200 000 ?аза?ты? ?лiмiне, бiр миллионы ашаршылы?тан ?ашып, отаны? тастап кетуiне м?жб?р еттi. 1921-1922 ж. ашаршылы??а ?арсы к?ресте т?жiрибесi бар деп, Совнарком оны к?шпендi- ?аза?тарды колхоздарда т?ра?ты жерде ауыл-шаруашылы? ж?мыстарды бiрiгiп iстеуге ж?мылдыру?а ша?ыратын комиссиясыны? т?ра?асы ретiнде та?айындады. Б?л ?иын тапсырма тек 1934 жылы орындалды. Телдi та?ы кезектi жо?ары жауапты мiндетпен А?т?бе облысты? жоспар комитетiнi? т?ра?асы ж?мысына жiбередi. Осы жердегi ?ш жыл ж?мысы облыс дамуына к?п ?лес ?осты. Жиырмасыншы жылдары ?зi баста?ан гидромелиоративтiк ??рылыстар ?з жемiсiн ?келдi. Суарыл?ан жерлерде тары егiстер пайда болды, мал?а ш?п ?сiрiп-ору?а ?олайлы жа?дай туындалды, б?геттердi? ар?асында жасанды к?лдерде балы?тар ?сiрiлдi. Елдi? айтуынша, Тел ??рылыста, егiнде жиi ж?ретiн. Облыстан тары егiсте ж?мыс жаса?ан жа?а е?бек ерлерi шы?ты. Рекордты асты? жина?андарды? ?атарында – Ш.Берсеев, О.Аманбаев, К.Белесов, А.Беристенов болды. Рекордтан да жо?ары ба?алау?а т?ратындай м?лiмет – отызыншы ашаршылы? жылдары Ыр?ыз ауданында бiр де бiр адам ашты?тан ?лген жо?, ауылдан кеткен жо?. Себебi ел тарымен ба?ша да?ылдарын жинап, балы? ?стаумен аман ?алды. М?ны ел ?мытпа?ан. Б?гiнге дейiн атасынан баласына айтылып келе жат?ан шынды?. Б?л туралы та?ырыпты кейiн жал?астырармын. Жаманм?рынов Телдi? ?атыс?ан ?лкен жобасы – ол ?аза?станда, ?ара?алпа?станда т?йе малын ?сiру. Б?л шешiм М?скеудегi Ауыл- шаруашылы? наркоматында ?абылданды. ЦИК ?азССР-? т?ра?асы У.??лымбетов, Телдi? жерлесi ?рi досы СНК РСФСРнi? т?ра?асы Т.Рыс??ловпен келiсiп, 1936 ж. т?йе малын ?ылыми-зерттеу институтыны? директоры Жаманм?рыновты М?скеуге ша?ыртып, бiр топ мамандарды бас?арып Мон?олия?а баруды ?сынады. Іс-сапарды? ма?саты: ?аза?стан?а селекция ж?ргiз? ?шiн 8,5 мы? т?йе ?келiп мал базысын ??ру, соны? к?мегiмен ашаршылы?пен к?ресу м?селесiн толы? шешу, о?ан ?оса ш?лдала жерлерде мал ?сiрiп, жартылай к?шу шаруашылы??а жол беру. Б?л iссапар сегiз ай?а созылып, жа?сы ж?мысы ?шiн Наркомзем СССР Жаманм?рынов Телдi жеке «ГАЗ М-1» (халы? аузында «м-ка») маркалы авток?лiкпен марапаттады. 1936 жылы СССР «ГАЗМ-1» авток?лiктi бетке ?стар алды??ы ?атарда?ы передовиктер, м?дениет ?ызметкерлерi, партия номенклатурасы, зауыт директорлары ж?не ?скери басшылары ?шiн шы?ара баста?ан.

1937 жылы маусымны? 5-12 к?ндерi аралы?ында Алматыда ?ткен КП(б) ?аза?станны? бiрiншi съездiнде ЦК бiрiншi хатшысы Л.Мирзоян осы е?бегiн ба?алап:

«…Жаманмурунова послал в Монголию за верблюдами Крайком, и, надо сказать, Жаманмурунов выполнил это задание, верблюдов привез, ни один не подох…» деп айт?ан болатын. М?скеуде iс-сапарлармен бол?ан кезде Тел Коминтерн мектебi (ХХ ?. ортасында б?кiл халы?аралы? ?лттарды? бостанды? к?рестердегi басшыларын дайында?ан) жа?ында совет партиялы? ?ызметкерлерiне арнал?ан ?ыс?а мерзiмдi курстарда о?ыды. Б?л жерде оны? Совнарком СССР т?ра?асы В.Молотовпен (онымен 1912 ж. Санкт-Петербургтi? техникалы? институтында бiрге о?ы?ан) ?атынастары жал?асады. Кейiн б?л танысты? Жаманм?рыновты? отбасына с?л де болса жа?сы ?серiн тигiзедi. Сол жылдары, 1934 жылы орын ал?ан бiр о?и?а болды. Кезектi iс-сапардан келе жат?ан Телдi, ?улие-Ата (?азiргi Тараз ?аласы) станциясында ОГПУ к?лiк б?лiмiнi? ?ызметкерлерi т?т?ындап, пойыздан т?сiрдi. Пойызда?ы жолаушыларды? бiрi, Телдi? тапаншасы бар екенiн бай?ап, органдар?а хабарла?ан. Ол жылдары, жо?ары партия- шаруашылы? ?ызметкерi ретiнде, ?скери адам болмаса да, оны? о?-?ару ?стап ж?руге р??саты бол?ан едi. Телдi м?н- жай аны?тал?аннан кейiн босат?ан болатын ж?не де б?л о?и?а кадрда?ы жеке папкасында са?тал?ан.

?аралы, жаппай репрессия?а толы 1937 жыл да келдi. Тел Мон?олияда ж?рген кез. Мемлекетте болып жат?ан саясатты? ?згерiстер туралы хабарда едi ж?не о?ан елге ?айтпауына ке?ес берiлген болатын. Ол ?зiнi? жазы?сызды?ына сенiп, б?л ке?естi елеген жо?. Мон?олиядан орал?аннан кейiн, ара?а он к?н салып М?скеуге есеп беруге кетiп, сол жерде бiр ай?а ?алады.

М?скеуден келгенде, оны Алматы темiр жол вокзалында т?т?ындау ордерiмен НКВД ?ызметкерлерi к?тiп алады. ?азССР азаматы саясат т?т?ындау ретiнде, 1937 ж. мамыр айында, бiрiншi болып ?амал?ан Т.Жаманм?рынов болды. Жыл сайын, 31 мамыр, бiздi? мемлекетте саясат ?у?ын ретiнде «репрессия?а ?шыра?ан адамдарды еске алу» к?нi деп белгiленген. 1921-1954 жылдар аралы?ында ?аза?станда саясат т?т?ындар саны 105 000 адам?а жеттi, соны? iшiнде 25 000 адам ату жазасына кесiлдi.

?аза?станда?ы к?птеген лагерлерге б?кiл Совет ?кiметiнен бес миллионнан астам адам айдалды. Революция – ?зi жаса?ан, ?зi ту?ан балаларын аямай ж?тты. Жаппай «халы? жауы» деп жала жабу ауыр кезе?i орын алды. 1928 жылы бастал?ан б?ры??ы

«алашордалы?тарды?» М.Дулатов, М.Ж?мабаев, Ж.Аймауытовтарды? ?амаулары жал?астырылды. 1937-1938 жылдары «?лтшылды? ж?не шпионды? ?рекеттерi ?шiн» деген айыппен А.Б?кейханов, А.Байт?рсынов, А.Ермеков, Х.Досмухамед?лы ж?не бас?алар ?амау?а алынды. Оларды? iшiнде «Алашорда» партиясында?ы ?рiптесi Т.Жаманм?рынов та бар. Репрессиялар республикамыз?а демографиялы? ж?не интеллектуалды? зиянын ?келдi. Ортадан на?ыз мамандар жойылды.

?мiрдi? за?дылы?ымен, мен репрессия?а ?шыра?ан адамны? немересi, Мемлекеттiк ?ауiпсiздiк Комитетiнi? (М?К) кадр офицерi, Республикамыз т?уелсiздiгiн ал?ан бiрiншi жылдарында оперативтiк м?ралар?а кiретiн р??сат алдым. Сталинге «культ личности» деген ба?а, «Алашорда» партиясы а?талып кеткенiне к?п уа?ыт ?тсе де, репрессия туралы деректер толы? ашылма?ан. К?м?н тудыратындай жа?дай «?айта ??рылымдау» заманына дейiн жал?асты. Телдi? жа?ын туыстарына, ?йелiне, балаларына б?л жа?дай ?зiнi? ауыр ?серiн тигiзбей ?оймады. Жа?дайды? шетi немелерiне тидi. ХХ ?. сексенiншi жылдарды? ая?ында менi? б?лемдi – келешегi бар инженер, жас маман, елiмiздi? бас?а облысында?ы М?К ж?мыс?а кандидат ретiнде ?ара?ан едi. Минскiде М?К СССР Жо?ары курстар комиссиясы – «атасыны? а?тал?аны туралы аны?тамасы жо?» деп, о?у?а ?абылдамады. Кезiнде, мен ??жаттар жина?анда, Капитан А. ма?ан жаны ашып, сауалнамада ата? туралы деректердi к?рсетпе деген. Бiрнеше жыл ?ткенде, 1986 жыл?ы желто?санынан кейiн, орталы?тан келген М?К жо?ары шендi кiсi: «…товарищи, надо признать, казахский национализм все еще существует…» деген едi. Б?л с?здi ??птама?ан бiр топ офицерлер, оны? iшiнде офицер А. (майор шенiне дейiн ?скен) органнан кеттi. Алпыс жыл ?те, менi? алдымда 1937 жылды? 31 мамырында ашыл?ан №1102 ?ылмысты? iстi? бiрнеше топтамасы, Т.Б.Жаманм?рыновты? УК РСФСР 58-2; 7;11 баптары бойынша тергеуi болды. ?обалжуымды баса алмай, уа?ыттан сар?ай?ан, сиясы ?нiп кеткен, бiра? ?ызыл химиялы? ?арындашпен жазыл?ан резолюциялары аны? к?рiнетiн ?а?аз пара?тарды о?и бастадым. Айта кету керек, сауаты кемдеу, жо?ары бiлiмi жо? опер ?ызметкерлер ?з iсiн бiлген, жаз?аны аны?, ?атесiз. Мемлекет ?ауiпсiздiк бас?армасыны? 4-шi б?лiмшенi? у?кiлеттi т?л?аны? к?мекшiсi, мемлекет ?ауiпсiздiктi? кiшi лейтенанты ж?ргiзген бiрiншi жауап алуды? хаттамасынан ?зiндi:

С?ра?: «Сiз       контрреволюциалы? ?лтшыл ?йымда м?шесiз бе? На?ты жауап       берi?iз.» Жауап: «…мен контрреволюциялы? ?йымыны? м?шесi емеспiн. Ондай ?йымды мен бiлмеймiн…».