скачать книгу бесплатно
Саха саарына Тэрис
А. Н. Павлов
Кинигэҕэ Айыы үөрэҕин түсчүтэ, 90-с сылларга общественнай-демократическай хамсааһын биир лидерэ Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис туһунан биир санаалаахтарын, бииргэ үлэлээбит дьонун, доҕотторун, дьиэ кэргэнин истиҥ-иһирэх ахтыылара, ону сэргэ Тэрис күүрээннээх үлэтин кэрэһилиир матырыйааллар хомуллан киирдилэр.
Саха саарына Тэрис. Ыстатыйалар, ахтыылар
Айыы диэнинэн ааттаныа
(аан тыл оннугар)
Киһи тыыннаах сылдьарын таптыыра, харыстыыра – өй-санаа биир ураты көрүҥэ. Тыыннаах буолууну билинэр уонна итини өтө көрөн дириҥник үөрэтии былыр Айыы – «жизнь» дэммит. Бу үөрэтии античнай Грецияҕа, былыргы Индияҕа, буддизмҥа, исламҥа биллэн ааспыт. Кэлин, аан дойду үрдүнэн өлүү культа баһыйбытыгар, Айыыга сүгүрүйүү үгүс норуокка мөлтөөбүт. Бэрт хойутуу «Живая этика – Агни йога» быһыытынан тилиннэрэ сатааһын бара турар.
Саха дьоно былыр-былыргыттан тыыннаах олоҕу өрө тутан кэлбит омук. Ол да иһин «Айыы аймаҕа аһыныгас, Күн дьоно көмүскэс» диэн эрдэҕэ. Саха киһитин муҥутуур үрдүк идеала – Айыы киһитэ. Кэлэр кэмҥэ, сарсыҥҥылаах олоххо тардыстар киһини Айыы киһитэ диэн ааттыыр.
ХХ үйэ бүтүүтэ—ХХI үйэ саҕаланыыта маны хос көбүппүт киһибит – Тэрис. Лазарь Андреевич Афанасьев-Тэрис (12.01.1952—29.12.2017) филология билимин кандидата, биллэр дьайаанньыт, сахаһыт. 1989 сылтан «Саха кэскилэ» общественнай-политическай хамсааһыны тэрийсэр уонна салайар. Суверенитет идеятын сайыннарыыга уонна туруулаһыыга элбэх сыратын биэрбитэ.
Л.А. Афанасьев-Тэрис биир сүрүн үлэтэ норуот утумнаах дириҥ санаатын үөрэтии этэ. Онуоха баҕалаахтары түмэн, «Кут-сүр» кыһаны төрүттээбитэ. Итинтэн ыла «Кут-сүр» оскуола, общественнай Академия үөскээн, саха улахан санаатын – Айыы санааны, тыыннаах олоххо сүгүрүйэр үгэһи үөрэтии саҕаламмыта. Бу түмүгэр тыыннааҕы өйдүүр дьоҕурбут – Айыы үөрэҕэ тиллибитэ.
Үтүө үгүс өйдөөх киһини
Үрүҥ айыы үөскэтэн,
Үөрэҕи өбүгэ сахаҕа
Үөдүтэр буолла?! —
диэн Алампа убайбыт амалыйыытын Тэрис отуттан тахса сыл устата бэйэтин тус дьулуурдаах олоҕунан турууласта. Ити түһүүлээх-тахсыылаах, утарсыылаах-өйөбүллээх түгэннэрин ааҕа барбакка, бүгүн «Айыы үөрэҕэр» ураты болҕомто ууруоҕу баҕарыллар – Тэрис тоҕо итини бигэргэтиигэ үгүс сыратын биэрбитэй диэҥҥэ…
Атын омуктар курдук, саха тус улахан санаалаах дуо, баар буоллаҕына, ол тугуй диэһиҥҥэ киһи эрэ барыта ылбычча тиийэн кэлбэт. Тэрис ити таһымҥа тахсыбыт биир сүрүн төрүөтэ норуот өйүн-санаатын үөрэтиитэ-ырытыыта буолар. Ийэ өй туохха тирэнэрин көрдөөһүнэ кинини Айыы санааҕа аҕалбыта. Бу санаа норуот тыыннаах олоҕу олоруутугар муҥутуур төрүт буоларын кини бигэтик өйдөөбүтэ.
Синкретизм. Айыы санаа синкретизм иһигэр сылдьара. Тоһоҕолоон эттэххэ, атын араас утарсыылаах анаарыылары, көрүүлэри кытта суулаһан, уопсай биир тиһиккэ баара. Ити уопсай тиһиктэн саха философиятын уонна итэҕэлин бутуурдаах өйдөбүллэрэ үөскээбиттэрэ.
Ол курдук, философия синкретизмыгар атын-атын философскай көрүктэр, итэҕэл синкретизмыгар тус-туспа итэҕэл үөрэҕэ, сиэрэ-туома баалларын билбитэ. Мантан сиэттэрэн, Айыы санааны синкретизмтан араарар уонна ийэ өйү сайыннарарга үөрэх гынар сорук турбута. Бу саамай уустук быһаарыныы этэ.
«Кут-сүр» оскуола маныаха синкретизм эрдэтээҥҥи көстүүлэрин үөрэтэн, чинчийэн барар. 1705 сыллаахха Голландияҕа бэчээттэммит «Айыыбыт биһиэнэ Мэҥэ таҥара үрдүгэр» диэн сахалыы постулаты, 1825 сыллааҕы бүтүн Россиятааҕы юридическай докумуоҥҥа киирбит үс символы – Үрүҥ айыы, Святой дух (иччи), Аар тойон диэннэри, Аар Айыы тойон диэн Миддендорф (1842—1845), Маак (1853—1855) экспедицияларыттан матырыйааллары. Бу матырыйааллары религиознай култууралаах, үөрэхтээх специалистар итэҕэл бары канона, символа бигэ туруктаах кэмигэр хомуйбуттара. Холобур, 1705 сыллааҕыны ыллахха, саамай эрдэтээҥҥи ре-лигиознай постулат буолар. Итиннэ этиллэринэн, Айыы – жизнь суолтата таҥаратааҕар таһыччы улахан. Россия императорын канцеляриятыгар киирбит 1825 сыллааҕы юридическай докумуоҥҥа Айыы эмиэ инники. Айыы кэнниттэн иччи. Үһүскэ – Аар таҥара.
1843—1845, 1853—1855 сыллардааҕы географическай экспедициялар көрдөрүүлэринэн, таҥараны Айыытааҕар инники тутуу, Үрүҥ Айыыны намтатыы, Аар таҥараны үрдэтии саҕаламмыта көстөр. Саха сиригэр маннык религиознай уларытыыны олохтообут киһинэн епископ Нил буолар. Кини тыыннаах олоххо сүгүрүйүүнү намтатан, өлүү культугар бас бэриннэрээри таҥара – Аар тойон суолтатын күүһүрдүбүтэ.
Сити кэмтэн ыла саха өйүгэр-санаатыгар сыыйа духовнай симбиоз олохсуйан барар. Айыыны, иччини, куту-сүрү таҥаранан солбуйуу уонна таҥаранан бүк баттааһын.
Симбиоз. Бу үс көрүҥнээх. Бастакыта – мутуализм. Өйдөбүллэри хас биирдии киһи бэйэтэ хайдах саныырынан тойоннуур. Онуоха таҥараны чорботууну ким да утарбат. Буолуохтааҕын курдук сыһыаннаһар. Иккиһэ – комменсализм. Симбиоз бу өрүтүгэр нэһилиэнньэ сорох араҥата өлүү өттүн аҥаардастыы күүркэтэр. Оттон атына итиниэхэ кыттыбат. Үсүһэ – мазохизм. Бу туһаайыы икки суоллаах. Бастакыта – тыыннаах олоххо, айыыга, иччигэ сүгүрүйүүнү сэнээһин. Ол оннугар өлүү культугар – таҥараҕа бас бэринии биһирэнэр. Оттон иккиһигэр – таҥараһыт кими баҕарар мөрөйдүүрэ көҥүл.
Онон саха дьонугар XIX үйэ иккис аҥаарыттан саҕалаан, Айыы өттө үтүрүллэн, таҥара өттө өргөйбүт, өргөстөммүт. ХХ үйэ бүтүүтэ—ХХI үйэ саҕаланыытыгар симбиоз бу үс көрүҥэ Айыы үөрэҕин утарбыта. Итини ааһан, ХIХ үйэ иккис аҥаарыгар епископ Нил саҕалаабыт үлэтин Аар Айыы итэҕэлэ, Айыы таҥара итэҕэлэ, Таҥарианство диэннэринэн сайыннара сатааһын бара турар. Бу барыта тыыннаах олох символын Айыыны, иччини суох оҥорорго дьулуһуу буолар.
Ол да буоллар, тыыннаах олоххо сүгүрүйээччи, тыыннааҕы таптыыр-харыстыыр баарын тухары Айыы үөрэҕэ сүтүө суоҕа. Кэнэҕэс даҕаны Айыы диэнинэн Тэрис үтүө аата сыанабылы ылыа уонна кэриэстэниэ диэн бигэ эрэллээхпин.
А.Н. Павлов-Дабыл,
СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ
Тэрис диэн кимий?[1 - Хоһоон Тэрис 60 сааһыгар анаммыта. Онно кини туһунан тугу саныырбын барытын эппиппин. – Ааптар.]
Тимир былаас эстээтин,
Тирэх өйүн сүтэрэн,
Тирии таһынан
Тиэрэ-маары тыллаһар,
Тиэрэ-таары көрөн сылдьар,
Тэлиэс-былаас хамсанар,
Тиэрэ-мээнэ быһыыланар
Киһи сатаан ыатарбат
Дьоно бөҕө үксээбитэ.
Уҥа, хаҥас барары,
Ортотунан оломнууру
Оҥкуллааммыт билбэппит.
Ханан киирэн,
Таба суолу тутары
Тэһэ көрөн ылбаппыт.
Ол да буоллар,
Билэр курдук, мөккүһэр
Киһи – саха айылгыта.
Сайдыылаах үйэ
Сабыыларын арыйар,
Саха тугун биллэрэр,
Самныбыт киэнин
Сатаан күүһүрдэр.
Санаа сааһын булбакка,
Саха кыайан түмсүбэккэ,
Сатарыйыы кэҥиэхтээҕэ,
Сатала суох дириҥиэхтээҕэ.
Саргылаах өҥ кырыска
Сатаан таба үктэммэккэ,
Саха төрүт үгэһигэр
Сэнээн, чиҥник тирэммэккэ,
Тэмтэргэммит кэлиэхтээҕэ,
Саха тиһэххэ тэбиллиэхтээҕэ.
Ону Тойон таҥара
Урааҥхайы дириҥ дьуоҕаттан
Оруу тардан уһугуннарар,
Оннубутун булларар,
Уһуу уолун ыыппыта…
Таҥара тылын тиэрдээччи
Саҥа үйэ уратытын
Сандаарда көрөр үөрэхтээҕэ.
Оннук эрдэ сайдыбыт
Охонооһойоп Лааһар —
Үрдүгүнэн ыырдаммат
Сатыы санаалааҕы[2 - Үөһэнэн кыырайбат, киэҥник анаарбат дьону.]
Санаа тиийбэт үрдүгүнэн
Сайа тыыннаран дайыппыт,
Сахалары сайыннарбыт
Саха бастыҥ саарына.
Бас туттубут чулуу уолбут
Барытыгар бастыҥ буолбут:
Хара үлэҕэ хаайтарбат,
Сүгэ ылан, мас кэрдэн
Сылайбакка батырҕатыа,
Саһаан охсон бачырҕатыа,
Суоран, умнаан кылбатыа,
Дьиэ тутан дьэндэтиэ.
Ходуһаҕа хоһуунунан,
Хоппот сыппах хотуурунан
Оту сыалыы быһарынан
Кэпсэлгэ киирбит охсооччу.
Буор хаһан бурҕайар,
Оҕуруотун дьаһайар.
Көтөҕүүгэ-сүгүүгэ,
Көргө оонньоон тустууга
Көрүҥүттэн таһынан
Кини чахчы баардааҕа.
Өй үлэтигэр үтүрүйтэрбэт,
Саха тылын киэҥ эйгэтигэр,
Сэмсии сылдьан үөрэтэр.
Суруйбута элбэҕинэн,
Кинигэтэ үксүнэн,
Биллибитэ бэрдинэн
Бастыҥ буолуо оҥоробун.
Илиилэригэр күүстээхтэр,
Кыратытан сэнээннэр,
Илиилээри тииһэннэр
Эчэйэ сыһаллар.
Өйдөөхпүт дэнээччилэр,
Өс киирбэх сэнээннэр,
Өй былдьаһан,
Үөрбэ тылга түһэллэр.
Кырдьыгынан сылдьар
Кыһалҕата сүрдээх,
Кыаллыбата элбэх.
Лааһар онтон кыһаллыбат,
Сирэйинэн сылдьар,
Итэҕэһи көрөн кээспэт,
Тойон диэн толлубат,
Доҕорум диэн аһыммат.
Соҕотоҕун даҕаны
Солуу турар ыараханы.
Тэрис – үксү билээччи,
Инникини билгэлээччи,
Саҕалааччы, төрүттээччи,
Уһуйааччы, көҕүлээччи,
Сатабыллаах тэрийээччи,
Санаатын тиһэҕэр тиэрдээччи!
Тэрис – куолаһа кубулуйбат,
Иннинэн чугуйбат,
Кэннинэн кэхтибэт,
Этэр тылын эҕириппэт,
Саҕалаабытын энчирэппэт,
Санаатын булгуруппат
Туп-туруору киһи.
Тэрис – харса суох үлэһит,
Хайҕалга хараҥарбат,
Наҕараадаҕа наадыйбат,
Аакка-суолга тардыспат,
Солоҕо-чыыҥҥа суудайбат
Суп-судургу киһи.
Тэрис – саха Учуутала.
Соҕурууттан-хотуттан,
Илинтэн-арҕааттан
Эҥинэ бэйэлээхтэр
Үөрэттэрэн бараллар,
Сүбэлэтэн байаллар.
Айыытын балаҕана
Сабыллыбат аана.
Сайсарыга саха тыына
Салыйбаттыы сайа тыынар!
Саха аймах уруккутун,
Быралыйбыт былыргытын,
Устуоруйа чахчыларын,
Итэҕэлин, үгэһин,
Көнө төрүт майгытын,
Олох сиэрин, куолутун
Урутунан билбитэ,
Ону дьоҥҥо ууммута,
Уһуйааччы буолбута
Уларытыы таһаарбыта.
Тэрис моонньо суон,
Саха сойбут итэҕэлин
Уонна төрүт култууратын
Ыбыс-ыарахан сыарҕатын
Чугуйбакка дьүккүйэр!
Уҥа-хаҥас өттүгэр
Уҥмат-бүппэт уһун тыыннаах,
Улугурбат сындаалаах,
Уйарҕаабат уйулҕалаах,
Уурастаабат оҥоһуулаах,
Оҕуруктаах иҥэ өйдөөх,
Уорааннаах уһун олуктаах,
Охсор сата тыллаах
Уордаах боотур уолаттардаах,
Уххан курдук
Улуу суруналыыстардаах,
Дабыл курдук
Талба сэһэннэрдээх.
Сэлиитин сиппэккэ,
Сир-бырах хаалан иһэр,
