скачать книгу бесплатно
К???р?лл??
Василий Иннокентьевич Гоголев-Уйул?ан
Чурапчы оройуонун холкуостарын А?а дойдуну к?м?ск??р сэрии сылларыгар хоту – Кэбээйи, Эдьигээн, Булу? оройуоннарыгар к?h?р?? туhунан дьи?нээх олоххо буолбут чахчыларга оло?урбут уус-уран суруйуу.
Василий Гоголев-Уйул?ан
К???р?лл??
К?нд? аа?ааччы!
Эн Василий Гоголев-Уйул?ан «К???р?лл??» диэн ааттаах айымньытын илиигэр тутан олоро?ун.
А?а дойду Улуу сэриитэ а?албыт алдьархайдарыттан биирдэстэрэ, чопчу сахаларга эрэ, Чурапчы улуу?ун дьонугар аа?наабыта. Урукку кэмнэргэ бу ту?унан а?а?астык кэпсэтэр да бобуллар буолара, кэлин уларыта тутуу сылларыгар чурапчылары к???р?? ту?унан суруйуу элбээбитэ, ахтыылар бэчээттэммиттэрэ, Саха Республикатын Правительствота к???р?лл?? кыттыылаахтарыгар чэпчэтиилэри к?рб?тэ. Бэтэрээннэр теплоходунан, анаан-минээн, сэрии са?ана олорбут, ?лэлээбит э?ээрдэринэн, эрэйи тэлбит сирдэригэр хаста да баран кэллилэр.
Кэм-кэрдии аа?ан истэ?ин аайы бу т?рд?ттэн ал?ас дьа?ал содула дьи?нээхтик к?ст?н и?эр. Ону кытта к???р?лл??гэ т?бэспит чурапчылар тулуурдара, кытаанахтара, ?лэ?иттэрэ, хорсун санаалаахтара эмиэ ыраа?ыран тахсан кэлэр. Онно эбии бу к???р?? дьон дьыл?атыгар дьайыыта, хоту олохсуйуу, аймахта?ыы эмиэ ситимнэнэр. Ол аата история бу чахчытын уус-уран айымньыга киллэрэн б?л????кт?? анаарар кэм кэллэ. Бу уустук со?ус сыалы-соругу бэйэтин иннигэр Василий Гоголев-Уйул?ан туруорунна. Кини – саха литературатыгар са?а биллэн эрэр сонун аат.
«К???р?лл??» жанрынан сэ?э??э тарды?ар. С?р?н геройа Ньукуус олох ыарахаттарын санныгар с?гэн, эдэр саа?ыгар дьиэ кэргэн туллар тутаа?а буолар. Кини олорор кэмин уустук тургутууларын ?йд??-ситэ сатыыр, сэ?эн са?аланыытыгар о?отук бэйэтэ, т?м?гэр сиппит-хоппут, ?й?н туппут, олох а?ыытын-ньулуунун билбит ки?иэхэ кубулуйар… Бу барыта олус итэ?этиилээхтик, ки?ини долгутар гына ойууламмыт.
«К???р?лл??» ?сс? биир ураты суолтата – бу айымньыны эдэр, ол кэмнэр тустарынан истэн, аа?ан эрэ билэр ки?и суруйбута буолар. Ол, мин санаабар, к?л??нэлэр ситимнэрин, саха дьонун бэйэтин историятыгар бол?омтотун туо?улуур.
Мин «К???р?лл??» сэ?эн чурапчылар эрэ ис туттууларыгар сылдьыбакка, саха литературатын эйгэтигэр бэлиэ, сонун к?ст?? бы?ыытынан сыаналанарыгар ба?арабын. Оннук да буолуо диэн эрэнэбин!
Наталья Харлампьева,
саха народнай поэта
?л?р ?л??н? кыайбыттарга
Уйул?ан
Сир дойду иинэ хатан,
Уот кураантан умайан,
Хайыта баран харааран,
Ардах мэ?э уутун с?тэрэн,
К?л?кэлэрим, к??ллэрим
Биир таммах сиик ба?алаах
Харааччы уолан хаппыттара.
Сара?ын ??нэ саранча
Сирдьигинии сириэдийэн,
Тимир тиистээх тэ?сигэ
Алаастарым халдьаайытын
Хайа салаан, хараардан,
?т?хт?р?м ???н ?лб??рд?н,
Уолбаларым уйгутун
Уора?астаан, уо?уннаран,
Ол сыллар уот сэрии,
Уот кураан «кугас кунана»
Хара буору ха?ыйбахтаан,
Хааннаа?ынан дь?л? к?р?н,
Хаарыан дьоммун хаараан,
Улуу сирдьитинэн сирэйдэнэн,
К??с ?тт?нэн к??эйэн,
Оччотоо?у салалта сала?
Ынчык ындыылаах ыйаа?ынан,
Хаан олбохтоох дьа?алынан
Сор-му? субалаах уураа?ынан
Холоруктаах хара дьуо?ар
Хомуйа тардан, к????лээн,
Кы?ыл о?отуттан са?алаан,
Иннилэрэ кылгаабыт аарымалары,
Иннилэрин сирдэтинэрдэрэ суох
Аар-архах буолбут кырдьа?астары,
Кыанардыын, кыамматтыын
??рбэ с????т?н курдук ??рэн,
??с-батааска биэрбэккэ
Иитэ сиэх иэдээ??э,
Аана суох алдьархайга,
К??э?эй б??? к??элэ?инэн
К?????? хахсаат т????тэ,
Т?лк?, т??рэх бырахпыт
Т?р??б?т т?р?т т??лбэлэриттэн
Тэйитэн, ыраах араарбыттара.
Му? суолун муннуларынан,
Сор суолун сотолорунан солуу,
Хоту дойду чысхааныттан
Харыстаабат халта? та?астаах
Алаас о?олоро барахсаттар,
Ол дойду уонунан к?ст??х
Улуу уора?айдарын ула?атын,
Дойду сир бултуур тэрилэ
Долгуппакка, тургуйбакка,
Туос аччык, элэ-была сэниэлэрин
То?ус к?л???н?н тобуктарыгар то?он,
А?ыс к?л???н?н с??стэригэр а?аан,
Хаарыаннаах алаас дойдуларын
Хаты? чара?нарын ахтан,
Ол чэ? муус кудулу бай?ал
Уордаах кыыдааннаах тыынын
Ала холорук сиксийэ сиэлэр
Курдары ?рэр тибиитигэр
Буор куттарын булбакка,
Салгын куттара сай?анан,
Ийэ куттара иэнигийэн,
Туох буруйун-сэмэтин и?ин
Хааннаах харах уутунан
Сууннаран, суорума суоллаан,
Бо?утарга санаммыккыт буолла…
Ити олох хабараан охсуутун
Харыларынан хайа силэйэн,
Сырдык тыыннарын солуок,
?р?? тыыннарын толук ууран,
Чурапчы чулуу дьоно туруммута.
?рк?н ?й?нэн ?р???нэн,
Дохсун дьаныарынан тардынан,
Туруу дьулуурунан турунан,
Булгуруйбат буула?а санааларынан,
Энчирээбэт эрдээх эрчимнэринэн,
?л?р ?л??н? кыайбыттара,
?рг?с-кылаан аспыттара!
Аан тыл
Убаастабыллаах аа?ааччым, то?о бу ыарахан ис хо?оонноох тиэмэни талан суруйарга холонну? диир буоллаххына… Урут чурапчылары хоту балыкка к???рб?ттэрин ту?унан дьон кэпсээниттэн истэр этим. 2000 сыллаахха до?орум Николай Никитинниин устубут «Суор ти?эх кыланыыта» диэн, сахаттан бастакы видеодетективым презентациятын кэнниттэн, к???р?? алдьархайдарын ту?унан кэпсэтии буолбутугар, Вячеслав Попов диэн билэр ки?им «биир о?о хоргуйан ?л?р ти?эх м?н??тэтигэр Стали??а сурук суруйа олорон сырдык тыына быстаахтаабыт» диэн кэпсээбитэ. Ол мин, айар ки?и, уйа?ас дуу?абын с?рдээ?ин долгуппута.
Онтон к???р?лл??н? Агафья Птицына ?ч?гэйдик билэр диэбиттэригэр, ыйытала?ан, к?рс?б?т?м. Кини миэхэ к???р??гэ сы?ыаннаах кинигэлэри, с?бэ-ама биэрбитэ. Тыа ха?аайыстыбатын оччотоо?у миниистирэ Егор Афанасьевич Борисов эмиэ сэргээбитэ. «Чурапчы алдьархайа» диэн кинигэни аа?ан баран, киинэ сценарийын суруйарга холоммутум. Прокопий Петрович Флегонтов ахтыыларын олус долгуйа аахпытым уонна онно оло?уран суруйбутум. С?р?н геройум Ньукуус кини прототиба буолуон с?п.
К???р?лл?? 60 сылын к?рс? сценарий бэлэм буолбута. Учууталлыыр буоламмын, киинэнэн дьарыктанар кыаллыбат этэ. Онон тохтообутум. Кэлин Намнаа?ы педучилище?а бииргэ ??рэммит, Чурапчыттан сылдьар до?орум Дмитрий Новгородов «суруйар дьо?урдаах эбиккин, аны онтуккун сайыннар» диэн с?бэлиирэ, к???л??рэ. Онон сценарийбын уус-уран сэ?эн гынарга санаммытым. Аны Чурапчы улуу?ун Хайахсыт нэ?илиэгиттэн т?р?ттээх дьону сура?ан, «Саха» НКИК араадьыйатын дириэктэрэ Тарас Лукич Тарасовы к?рс?н, бу кэнники сылларга ?лэм син иннин диэки хамсаабыта. Кини убайын Иван Лукич Тарасовы, к???р?лл?? тыыннаах кыттыылаа?ын к?рс?н, кэпсэтэн, кини ахтыыларын, кэпсээннэрин бэлиэтэммитим. Уонна дьэ бу холонон к?рд?м. Араас ахтыыларга оло?уран биир саха ыалын дьыл?атын суруйдум. Бэйэм ити кэпсиир сирбэр бииригэр да сылдьыбата?ым, к?рб?т???м. Онон туох эмэ сыы?а баар буолла?ына, ?йд??н, баалаабаккытыгар к?рд???б?н.
Мин бу ?лэ?э саха норуотун сэрии сылларынаа?ы алдьархайын ыарахаттарыттан булгуруйбакка, кырдьыктара кыайбыт Чурапчы чулуу дьонугар с?г?р?йэн туран ылыстым. Араас докумуоннары, ахтыылары, суруналыыс Т. Кардашевскай «Ыар с?т?ктээх суолларынан», суруйааччы И.Е. Федосеев-Доосо хомуйан о?орбут «Чурапчы алдьархайа» кинигэлэрин, ону тэ?э «Литовцы у Ледовитого океана» диэн хомуурунньугу ту?анным.
Дьон-сэргэ, ыччаттарбыт история ис дьи?ин билиэхтээхтэр, ааспыты сыаналыахтаахтар, харыстыахтаахтар диэн ыра санаалаах айымньым аан тылын т?м?кт??б?н.
