скачать книгу бесплатно
Би?иги Аан Дархаммыт
Василий Назарович Егоров
Айымньы Саха Республикатын бастакы президенин о?о уонна оскуолатаа?ы саа?ын, студенныыр кэмин, республиканы салайбыт сылларын уонна били??и кэмнээ?и ?лэтин-хамна?ын докумуоннарга, кини бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр, дьон кэпсээннэригэр, ахтыыларыгар оло?уран ырытан к?р?? бы?ыытынан сурулунна. Ону та?ынан Михаил Николаев президеннээбит ааспыт ?йэ ти?эх уон сылларыгар барбыт к??рээннээх реформаларга да?атан б?г???? олохпутугар тахса турар ты?аа?ыннаах уларыйыылар тула барар м?кк??р, уустук бы?ыы-майгы к?рд?р?ллэр.
Саха Республиката тэриллибитэ 90 сылын уонна М.Е. Николаев 75 саа?ын к?рс? тахсар.
Тумарча
Би?иги Аан Дархаммыт
Били??и кэм бэлиэ айымньыта
Бу Саха Республикатын бастакы президенэ М. Е. Николаев ту?унан иккис т?г?л?н уус-уран хабааннаах кинигэ суруйан холонуу буолар. Ма?найгы кинигэни социологическай наука доктора, профессор, биллиилээх общественнай деятель Ульяна Винокурова талааннаахтык суруйан турар.
СР культуратын ?т??лээх ?лэ?итэ, республика о?орон та?аарар эйгэтигэр Государственнай бириэмийэ лауреата, общественнай деятель, геолог идэлээх Василий Назарович Егоров-Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» диэн киэ? ис хо?оонноох, дири? э?сиилээх уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэни суруйбута олус кэрэхсэбиллээх. Айымньыга Михаил Ефимович о?о уонна оскуолатаа?ы саа?а, студенныыр кэмэ, республиканы салайбыт сыллара уонна били??и кэмнээ?и ?лэтэ-хамна?а киэ?ник сырдатыллан суруллар. М. Е. Николаев, государственнай деятель, республика салайааччыта эрэ курдук буолбакка, ки?и бы?ыытынан аа?ааччыга чуга?атыллан к?рд?р?лл?б?тэ айымньы биир с?р?н к??стээх ?р?т?нэн буолар.
Кинигэ на?ылыччы у?ун кэм?э чахчы ис с?рэхтэн кы?аллан-м??эллэн суруллубута к?ст?р. М. Е. Николаев ту?унан кинигэни суруйуу дэбигис дьыала буолбатах. Кини ?лэлиир бириэмэтэ Советскай Союз курдук улуу держава эстэр, дьон-сэргэ хамнас ылбат, а?ыыр-та?нар да кыа?а суох, саамай ыарахан, у?ун кэмнээх финансовай-экономическай кризис кэмигэр т?бэспитэ. Автономнай республика та?ымын са?а кэрдиискэ та?ааран урут ким да тэлбэтэх аартыгын арыйан суол солуур, дьи?нээх государство тутулун тутар, б???рг?т?р, киин былаа?ы кытары са?а, тэ?нээх сы?ыаны олохтууру сити?эр манан а?ай дьыала буолбатах этэ. Тумарча М. Е. Николаевы кытта бэрт элбэхтик сэ?эргэспитэ, оло?ун-дьа?а?ын сыныйан ??рэппитэ, ?лэтин-хамна?ын кытта билсибитэ, элбэх айымньыларын аа?ан ырыппыта, докумуоннары хостоон ??рэппитэ к?ст?р.
Айымньы историческай-документальнай ?тт?н ылан к?р?р эбит буоллахха, М. Е. Николаев Саха АССР ?рд?к? Сэбиэтин салайа олорон, онтон икки болдьоххо президенинэн талыллан баран Россияны кытта бас билиини тыырсыыга с??кэн ?лэни ыыппыта. «АЛРОСА» сабыылаах акционернай компанияны тэрийэн, онтон кэлэр ?п-харчы республика?а хааларын сити?эн, онно тирэ?ирэн Россия да ?рд?нэн сэдэх улахан тутуулары ыыппыта. В. Егоров-Тумарча Федеративнай дуогабары т??эрсиигэ Михаил Ефимович Б. Н. Ельцини кытта атах тэпсэн олорон республикалар государство диэн ааттаныахтаахтарын, бас билиилээх буолуохтаахтарын бы?аарсыытын, Саха Республикатын Россия Федерациятын и?инэн суверенитетын Декларацията, бастакы Т?р?т сокуона ылыныллыытын туруула?ан хайдахтаах курдук эриирдээх кэпсэтиилэри ыыппытын ту?унан кырдьыктаахтык олус бэркэ табан суруйбут. 2001 сыллаах президени быыбардаа?ын политическай эриирдэрин-мускуурдарын, билигин Россия Федерациятын Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта буоларын бы?ыытынан республикатын ту?угар араас хайысхалаах ?лэни о?орорун, Россия уонна аан дойду та?ымыгар элбэх судаарыстыбаларга Россия делегациятын салайан илдьэ сылдьан элбэх этиилэри киллэрэрин, кэпсэтиилэри ыытарын эмиэ сырдатар. Ол и?игэр суруйааччы республика били??и духовнай, культурнай, экономическай сайдыыларын боппуруостарыгар тус бэйэтин санааларын, к?р??лэрин эмиэ киллэрбит.
Саха биир биллиилээх суруйааччыта Василий Егоров-Тумарча «Би?иги Аан Дархаммыт» диэн айымньыта уус-уран хабааннаах историческай-документальнай кинигэ буолан тахсыыта саха омук духовнай, культурнай, идейнэй сайдыытыгар ?р? дабайыы ?сс? биир бэлиэ кэрдии?инэн буолар.
Макар Яковлев,
СР бастакы президенин с?р?н к?м?л????чч?тэ,
юридическай наука доктора, профессор,
Российскай Федерация ?т??лээх юри?а,
Россия прокуратуратын бочуоттаах ?лэ?итэ,
ССРС уонна Ил Т?мэн ма?найгы ы?ырыыларын
народнай депутата
Би?иги аан дархаммыт
Пролог
Айгыр-силик айыл?а эгэлгэлээх эйгэтин тыынар тыыннаа?ын би?игэ атааннаах-м????ннээх Орто Аан Ийэ Дойду айылгылаах далбара К?н Сирэ аатыран айыллыбыта, наука?а биллэринэн, биэс миллиард кэри?э сылга тэ?нэ?эр. Бу ?л?гэрдээх санаан к?р?н санаа тиийбэт бырал?ан мындаа кэм усталаах-туоратыгар Сир Ийэ тас к?р??э, бы?ыыта-та?аата хайдах уларыйан, дь???н кубулуйан б?г? к?ннээххэ тиийэн кэлбитин, к?ннээ?и олох кы?ал?атын ?т?ргэннээх т?б?ктэригэр ?т?р?йтэрэн, ?йг?-санаа?а и?эр гына ыры?алыы сатаабыт т?гэммит ?кс?б?т?гэр тиксибэтэ?э чахчы.
Ааспыт кэм бэлиэлэрэ, к?н-дьыл халы? дьаптал?атын хасы?ан ??рэтэр анал идэлээхтэр этэллэринэн, ки?и с????н курдук, ??й?лл?бэтэх ?г?с дьиктилээхэй чахчыларынан кэрэ?илэнэр эбит. Ол курдук, Сир айыллыбыт кэмин уон гыммыт то?у?ун, ол аата т??рт миллиард сыл, устата ото-ма?а суох сыгынньах таас хайалардаах, уотунан у?уура турар орулуу м?хс?р булкааннардаах, кыйыра к?т?р кы?ыл кумах кырдайдаах ха?ыс к?ст??лээх иччитэх кураайы дойду буолан турбут. Ханна эмэ тыынар тыыннаах сибикитэ биллиэ дуу, от-мас сиккиэрэ сипсийиэ дуу? Арай курас тыал куугуна, барылыыр бай?ал балкыыра эрэ и?иллэрэ.
Кэмниэ-кэнэ?эс, хомнуо-хойут, Сир Ийэ сириэдийэ ситэн эмэнсийэ барыыта, баара-суо?а биэс с??с м?л?й??н сыл (Сир саа?ынан) бэтэрээ ?тт?ттэн эрэ, булкааннар дьайыыларынан чычаас муоралар сылаас олбохторугар тыллыбыт тыыннаах килиэккэлэр судургу к?р??нэриттэн сиик-симэ?ин тардан хамныыр харамай, тыынар тыыннаах салахай сыдьааннара ??скээн барбыттара биллэр. Сыраан-салы? курдук салахайды?ы тыыннаах килиэккэлэр му?утуур судургу к?р??нэрэ сыыйа сайдан, уустугуран бастаан уу олохтоохторо – балык бии?ин эгэлгэ к?р??э баар буолар. Онтон салгыы сайдыы ?г?с с??с м?л?й??н?нэн сылларын кэнниттэн, к?т?р кынаттаах, араас кыыл-с??л, ??н-к?й??р бии?э дэлэччи ??скээбитин эрэ кэннэ, иэгэйэр икки атахтаах, идьээн эттээх боро? ураа?хай Сир ?рд?гэр баар буолбут бэлиэтэ му?утаан икки-?с эрэ м?л?й??н сылынан бы?аарыллар. Кыыллыы бодолоох икки атах бии?э баар буолбут кэмин ?с с??с гыммыт биириттэн ураты кэмигэр б??с-б?т?нн?? кэриэтэ дьиикэй а?аардаах таас ?йэ ки?итин ?й?н-санаатын тутан сылдьыбыта, били??и сыанабылынан, олохпут историятын биир с???мэр чахчыта буолар. Сыччах кэли??и уон ты?ыынча сылтан эрэ бэттэх аныгы ки?и киэбинэн ??нэр-сайдар суола са?аламмыта.
Бу чыпчылыйан баран э?ирийиэх эрэ т?гэнэ кэм устатыгар ки?и аймах бии?э кэмэ суох ??скээн сири сиксигинэн сириэдийэ тар?анна, Аан Ийэ Дойдуну атыйахтаах уу курдук аймыы хаамта. ?й?-санаата ?ллэр к??ст?? ?р? к??рэн, к?нтэн-к?н, дьылтан-дьыл билиитэ-к?р??тэ, сатабыла-саба?алаа?ына сала?нык сайынна, уо?а-кылына к?м??л к????н?? к?р?л?? к??ннь?. С??рг?тэ-дьулаана баар, т???н?н ??нэр-сайдар да, соччонон к???э-к??мч?тэ улаатан, бы?ыыта-майгыта сатарыйан и?эр са?наах буолар эбит.
Дэлэ?э да?аны уус-уран тылынан айымньы с?д? мэ?э ?йд?б?ннь?г?н (пааматынньыгын) – оло?хону айбыт аарыма ?б?гэлэрбит араас бы?ылааннардаах олохторун, айаннарын аартыгын ахтан-санаан хо?уйалларыгар «атааннаах-м????ннээх Аан Ийэ Дойду» диэн и?э истээх, дири? ис хо?оонноох этиилэрэ уос номо?о, т?р?т тылбыт дэгэтэ буолан к?н б?г?н?гэр диэри тиийэн кэлиэ дуо?! Орто туруу бараан дойду айылгылаах ньуурун далбарыгар хамныыр харамай, тыынар тыыннаах ?г?с бии?ин уу?а ?р?т-?рд?гэр ?т?р??эн ??скээн баар буолуо?уттан ыла сирдээ?и олох м?чч?р?йбэт иэ?инэн, тулхадыйбат ыйаа?ынан ??н-к?й??р, кыыл-с??л с??рэр атахтаа?ын, к?т?р кынаттаа?ын утарыта к?р??нэрэ бэйэ-бэйэлэрин ?тэ о?орсон к?н анныгар тыыннаах ордор, олох олорор аналлаахтара буолар эбит. Ол эрээри айыл?а сокуонунан дь??рэлэ?эн хайа да к?р?? атын к?р??? букатын э?эн кэбиспэт, т?тт?р?т?н бодо?ун, м?лт???н ыл?аан, чэгиэнтэн чэгиэнэ ордон и?эригэр к?м?л???р буолар эбит.
Ки?и аймах бии?э, т??? да?аны сайыннар, ?й?н к???э ?рдээтэр, син биир кыыллыы кэмэлдьититтэн арахса охсор кыа?а суох бы?ыылаах. Ки?и кыылтан уратыта – бэйэ бэйэтигэр кырыга, а?ыныга?а суо?а, кубул?ата, алба?а кинини саамай дьулаан к????нэн о?орор. Дэлэ?э да?аны биирдиилээн ки?ититтэн б?т?н судаарыстыбалар икки ардыларынаа?ы сы?ыа??а тиийэ, омук-омук утарыта к?рсэр иирсээнэ, сэриинэн тии?игирэр айдаана улаатыа дуо? Оччотугар буолла?ына, олох о?о?уутун, дьыл?а ыйаа?ын с?р?н о?кула айыл?а дьайыытын к?ст?бэт к????нэн салаллан, улахан кыраны, к??стээх м?лт??? симэлитэн улаатар, кыа?ырар эйгэтэ ??ск??р. Онон сиэттэрэн, биир атыны сэриилээн, кырган сир ?рд?ттэн букатыннаахтык с?тэрэр кырыктаах кыдьыгын ааспыт историябыт хобдох холобурдарыттан ?г??? билэбит, ?йд??б?т.
Сир ?рд?гэр а?ыйах ахсааннаах омук буолан айыллан ??скээ?ин – та?ара накаа?а. Нуучча улуу ?гэ?итэ Иван Крылов «к??стээххэ куруук м?лт?х буруйдаах» диэн эппитинии, кыра омук куруук ?т?р?лл??гэ-хабырыллыыга, т?р?т да?аны симэлийэр кутталга сылдьар аналлаах. Онон бэйэтин харыстанар, к?м?скэнэр булугас ?й?-санаата имигэс, сытыы буолара кини оло?ун ирдэбилэ. Муустаах муора тула олорооччу хотугу эргимтэ дьонун айыл?алара, олохторун усулуобуйата киин, сылаас сиргэ олорооччулардаа?ар, биллэрин курдук, уонунан т?г?л ыараханын бы?ыытынан, кинилэр бы?ыылара-майгылара, ?йд?р?-санаалара соччонон сиэрдээх, к??стээх буоларыгар олорор эйгэлэрэ бэйэтэ к??эйэр. Ол да и?ин ?йэ анараа ?тт?нээ?итэ ?кс?к?лээх ?ск?т?н улуу омук «…?г?с ?т??н? ??д?пп?т, ?с дойду ?й?н ?ксэппит ?т?? ??рэ?ин» ылынан, ?йб?т-санаабыт к????нэн тиис тиискэ, муос муоска буолан турууласпатахпытына, с??с сыл и?игэр ?т?хт??н с?т??хп?т, уоттуун умуллуохпут диэн сэрэтэн эппиттээх. Дьэ ол этиитэ с??с сыла туолан эрэр кэмигэр с?ппэккэ-?сп?кк? омук бы?ыытынан туспа уратыбытын, тылбытын-?сп?т?н, култуурабытын с?тэрбэккэ син бачча?а диэри тиийэн кэллэхпит.
Тыыннаах ордуохпут быатыгар, улуу б?л????кп?т дьыл?абытын т?стээ?инэ туолбата?ар ?с с?р?н т?р??т баарын к?р??ххэ с?п. Бииринэн, Саха сиригэр икки м?л?й??н баа?ынайы к???р?рг? былааннара тохтоо?уна, икки?инэн, Ма?найгы аан дойду сэриитин са?аланыыта, ?с???нэн, ?р?б?л??сс?йэ т?м?гэр автономия ылынан ??рэххэ сыстыыбыт. Ити сабыытыйалар тахсыбатахтара буоллар, хара ба?аам ки?и то?о аа?наан кэлиитигэр хоту ?т?р?ллэн, ??рэххэ-сырдыкка тардыста охсон утары туруула?арбыт биллибэт этэ.
Планета саамай тыйыс айыл?алаах Тымныы полю?угар олохтоох саха омук со?уруу Становой хайалар тэллэхтэриттэн Хотугу полярнай эргимтэ быы?ыгар тиийэ Илин Сибиир ?рд?нэн сылгы-ынах с????н? дэлэччи иитэн, бу ха?ыс, хабараан тымныылаах дойдуну сылаас тыыннаан, б?т?н ки?и аймах иннигэр о?орбут ?т??т?н-???т?н, хорсун бы?ыытын хатылаабыт, хатылыыр кыахтаах да атын омук аан дойду ?рд?нэн баара биллибэт. ХVII ?йэ?э Саха сирин булбут нуучча ха?аахтара кылгас кэм и?игэр саха сылгытын моонньугар, а?ын-??л?н ?тэлэнэн, олохтоох норуот хо?уун, дьор?оот дьонун сирдьит о?остон, Илин Сибиири, У?ук Илини тилийэ с??рэн Чуумпу акыйаан кытылыгар тигистэхтэрэ дии. Хотугу бай?ал биэрэгин чинчийэр экспедициялар, улуу географическай арыйыылары о?орбут айанньыттар бары Саха сириттэн, Дьокуускай куораттан тэриллэн бараллара. Ол тэрээ?ин с?пс?лгэнэ, ?лэтэ-хамна?а, а?а-??лэ барыта саха дьонун ?рд?нэн барара. Сыллата ты?ыынчалыынан аты сэптэри-сэбиргэллэри, с????нэн о?ус к?л?н? сыар?алары олохтоохтор суоттарыгар ылан, сирдьитинэн, болуотунньугунан, ындыы?ытынан, илии-атах ?лэтин ыараханыгар хастыы да с??с дьон киэнин чэгиэнин, кыанарын у?ун, сылы-сылынан болдьоххо буор-босхо к??эйэн ?лэлэтэллэрэ. Кэлин эрэ сыыйа ыар кы?ала? ?лэ соболо?о, суолтатыгар да буоллар, т?л?н?р буолбута.
С????нэн сылларга у?ук хотугу сиргэ са?ан-б?гэн олорбут, сытар ына?ы туруорбат сытыары-сымна?ас майгылаах, айыл?а кы?ар?аныттан тыыннаах хаалар инниттэн ?лэттэн атыны билбэтэх к?н? санаалаах, дьо?ус ахсааннаах, киэ? нэлэмэн Саха сиригэр ар?ам-тар?ам, ?р??-тараа олохтоох сайа?ас-сайдам саха дьоно му?наахтары сэрии?ит ха?аахтар буора?ынан эстэр ?рэр саа к????нэн самнаран, бэриннэрэн, бас-к?с дьоннорун аманаат диэн ааттаан солуок тутан, дьа?аах хабалатыгар хам ылбыттара. Оччотоо?у ха?ыс кэм хабыр сы?ыанын эттэринэн-хааннарынан толуйан, ыар дьыл?аны с?гэн ?сп?т ?б?гэлэрбит ураты тулуурдарын, мындыр ?йд?р?н, олоххо тарды?ыыларын с???мэр к????н т?м?к дьайыытын кинилэр сыдьааннара, силистэрэ-мутуктара, аныгы сахалар, би?иги, ту?анан олордохпут.
К???л? к??мч?лэтии, к??с ?тт?нэн дьа?аах хабалатын со?ноо?ун, т??? да кэнэммит, му?утахпыт и?ин, хайаан эйэ дэмнээхтик, ?т?? с?б?лэ?инэн барыай? Утарсыы, к??н к?рс?? буолбута история чахчыта. К??т?лл?бэтэх ыалдьыттары бастакынан к?рс?б?т, утарсыы о?орбут саамай халы?, тэрээ?иннээх-т?мс??лээх, б?т?н саха омукка тумус туттар, к??н к?рс?р улахан уус холбо?угун, ха?ыл хааннаа?ынан аатырбыт Ха?алас тойон уу?ун бас-к?с ?тт?, Тыгын уолаттара аймахтыын-ча?ардыын, боотурдуун охсу?уу толоонугар охтубуттара ааспыт кэм кырдьыга. Кинилэр сирдэрин-уоттарын, дьоннорун-сэргэлэрин тустарыгар саха б?д?? уустарын т?мэн тыыннарын толук уурбут бэйэлэрин норуоттарын патриоттара буолалларын би?иги, били??и сыдьааннара ааттаахтар, билиммэт буолуохпутун сатаммат. Онно б?г???? сы?ыаммыт, сыанабылбыт, м?кк??рб?т хайда?а ту?унан кэпсэтии.
Ха?аластар Тыгын инниттэн саха омукка ба?ылыыр-к???л??р оруолларын учуонайдар т?? былыргы т??рдэр историяларын кытта ситимнииллэр. Ха?ылы диэн Орто Азия?а Сыр-Дарья ?р?с тардыытыгар олоро сылдьыбыт биис уу?ун били??и казахтар, атын да т??р тыллаах омуктар бэйэлэрин т?р?ттэринэн аа?ыналлар эбит. Былыргы тойон уу?ун т?р?ттэрэ буолбут ха?аластар ба?ылыктара Дойду?а Дархан, Мунньан Дархан, Тыгын Дархан саха омукка бас-к?с дьон буола сылдьыбыттара ???йээннэртэн биллэр. Кинилэр сыдьааннара Ма?ары, Соппуруон Сыраанап саха дьыл?ата ураты ыараабыт кэмнэригэр саханы быы?ыыр, оло?ун чэпчэтэр суолу-ии?и тобулар ту?угар аан ма?най нуучча ыраахтаа?ытыгар тиийэ туруорса сылдьыбыт т?р?т уус дьон буолаллар.
«Туох барыта силистээх-мутуктаах, т?р?ттээх-уустаах» диэн ?йд?б?л? т??р сыдьааннаах или??и ыаллыы, аймах омуктарбыт дьа?анан олорор политикаларын тутулугар к?р?б?т. Бу дойдуларга былыргы хууннар, т??рдэр са?аттан бас-к?с туттар биис уустарын ба?ылыыр-к???л??р оруолларын суолтата к?н б?г?н?гэр диэри к??стээх эбит. Сэбиэскэй Сойуус ?рэллибитин кэннэ, демократия му?утаан ?р?г?йд??б?т кэмигэр, б?т?н норуот куола?ынан президеннэринэн талыллыбыт Звиад Гамсахурдия (Грузия), Рахмон Набиев (Таджикистан), Абульфаз Эльчибей (Азербайджан) сыл и?инэн ?рд?к сололоруттан маппыт буоллахтарына, бэйэтин омугар былыргыттан ыла ба?ылыыр суолтатынан биллэр Тэкэ уу?уттан т?р?ттээх Сапармурат Ниязов Туркменбаши (Туркменистан) тулхадыйбат былаастанан олорон эмискэ олохтон туораата. Ол да и?ин саха?а ?б?гэ са?аттан «Тойону отунан-ма?ынан о?орбоккун» диэн дири? ис хо?оонноох этии баар. Итиниэхэ маарынныыр ыаллыы Казахстан судаарыстыбатын тутула ?с биис уу?ун – жуз холбо?уктарыттан турар: кырдьа?ас, орто уонна кыра эбэтэр эдэр дэнэр. Кырдьа?ас т?р?т уустан ба?ылык-салайааччы, ортоттон поэттар, б?л????ктэр, оттон эдэртэн буойуттар утумнаан тахсаллар эбит. Ол курдук, Нурсултан Назарбаев кырдьа?ас т?р?т уустан сыдьааннаа?а эмиэ былыргыттан олохсуйбут ?гэ?и бигэргэтэр. Кыргызстан урукку президенэ Аскар Акаев кыргыстар биир ти?эх ба?ылыктарын Шабдан хан диэнтэн бы?аччы т?р?ттээ?э биллэр.
Ыраахтаа?ылаах Россия бу омуктары бэйэтигэр холботолуур кэмигэр биллэр-к?ст?р т?р?т уус дьону салалта?а эрдэттэн чуга?аппатах эбит. Сэбиэскэй кэм?э коммунист партиятын идеологтара ити ньыманы эмиэ би?ирээн туттубуттар. Оттон би?иэхэ Саха сиригэр хайа к?н а?ара т????тэ, сиэри та?ынан кы?аллыыта-м??эллиитэ суох киин былааска бэриниилээхпитин к?рд?рб?т?хп?т баарай? Атыттар син сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ былыргы силистэрин-мутуктарын т??рэн, салалта?а талар дьоннорун т?р?ттэрин-уустарын ??рэтэн билэн эрэ баран ба?ылыктарын талаллар эбит. Арай би?иги т?р?пп?т?н-ууспутун т?рд?ттэн т??рэ умнан, идеология к????гэр бас бэринэн кэбиспит эбиппит. ?б?гэлэрбит ?т?? ?гэстэригэр суолта биэрбэккэбит, ?л?р-хаалар к?мм?т?гэр ахтар айыы?ыттарбыт ара?аччылаан, былыргы тойон уу?уттан сыдьааннаах бас-к?с ки?ини анаан ыыппыттарын, кыа?ын-дьо?урун ситэ ту?аммакка, м?чч? тутан кэбистэхпит.
Ааспыт ?йэ б?тэ?ик уон сылыгар, икки ты?ыынча сылы мо?оон т?м?кт??р м????н ар?а?ыгар, ки?и аймах оло?ор сир ха?а хайа ыстанар суу?арыылаах уларыйыыларын ньиргиэрэ сэттэ уонча сыл устата туруула?ан туппут модун судаарыстыбабыт тутулун э?эн барбыт кэмигэр, хор, т??? да отох омук оро?ута буолларбыт, син быыс-хайа?ас хайдыга?ыгар т??эн хаалбакка, оттон-мастан туту?ан ордон хааллахпыт дии. Маннык халбас харатын миинэн, дьулур?а уларыйыылардаах ахсым кэм ар?а?ыгар ?р? м?хс?н, омукпут, дойдубут дьыл?ата ыйаа?ын бэскитинии биэтэ?нии олорор м?чч?ргэннээх кэмигэр дьи?нээх национальнай лидер, дэгиттэр сайдыылаах сомо?о личность, талааннаах, хорсун салайааччы оруола диэн т???-хачча с?д?т?н, суолталаа?ын улаханныын-кыралыын, ?т??л??н-м?к?л??н син билэн кэллэхпит.
Саха норуодунай суруйааччыта Далан «Дьыл?ам миэнэ» романын аан тылыгар: «?й-санаа саамай сиппит-хоппут, оло?ун булбут кэмигэр, м?лт??-ахсыы илигинэ ?р?с??эн, олорон ааспыт оло?ум ту?унан ахтыы суруйан хаалларабын», – диэн уонтан тахса сыллаа?ыта этэн турар. Бу тыллары билигин биир бэйэм долгуйа, эмиэ да?аны ордук саныы, харааста аа?абын. Долгуйарым диэн оччотоо?у ?р? к??р??, бэйэ омугун кырдьыгын, кыа?ын билинии, омук-ки?и тэ?э сананыы кэмин Далан барахсан с?пк? да?аны сыаналаан уот харахха этэн кэбиспит эбит. Ордук саныыбын ки?и бэрдэ, ?рк?н ?йд???? кини бу ?т??кэн кэми м?чч? туппакка тутуу былдьа?ан, ?р?с??эн с?рэ?эр-быарыгар к??ннь?рб?т ис уо?ун, сиэрдээх толкуйун сайа этэн-тыынан ?й?н-санаатын толору сай?аммыт дьолун. Хараастабын хайыы-?йэ?э кэм-кэрдии кэрчигэ буолан ааспыт би?иги омук кы?ал?алаах-кы?ар?аннаах дьыл?абытыгар кылам гынан к?мм?т к?рб?т, к??нэхпит к??рэйбит к?рг??мнээх ол уон сылын суохтаан.
Нууччаларга «справедливость» диэн с?рдээх дири? э?сиилээх, кырдьыгы, сиэрдээ?и этэр ?т??кэннээх ?йд?б?л баар. Бары тыллартан бу саамай с?б?л??р, испэр киллэрэр, ылынар уонна туруула?а сатыыр ?йд?б?л?м. Сахалыы ?йд??т?хх?, сиэр-майгы, сиэрдээх, кырдьыктаах бы?ыы диэн буолуон с?п. Бу тыл ?йд?б?л?гэр с?п т?бэспэт бы?ыыны-майгыны сахалыы «сиэрэ суох бы?ыы, сиэри та?ынан барыы» диэччибит. Олоххо сиэри та?ынан бы?ыыланыы, туттуу-хаптыы, са?арыы-и?эрии кэмэ суох элбэх, куруук баар к?ст??. Ол да и?ин буолла?а, к?ннээ?и олоххо бу кэрэ тылы олус сэдэхтик туттабыт, киэ?, ?т?? ?йд?б?л?н туту?а, сити?э сатаабаппыт.
К???л ?й-санаа, сиэрдээх бы?ыы-майгы саамай сиппит-хоппут кэминэн ааспыт ?йэ ти?эх уон сыла буоларын бары билинэбит. Ол би?иги Аан Дархаммыт, бастакы президеммит Михаил Ефимович Николаев республиканы икки болдьоххо салайан, ?лэлээн-хамсаан ааспыт кэмэ буолар. Саха сирин олохтоохторун ба?ыйар ?тт? омугуттан тутулуга суох ол сырдык ?р? к??р??лээх кэми билигин, былыт быы?ынан к?н тыган ааспытын курдук, ?т?? ?йд?б?л?нэн суохтуу, туохха?ыйа ахталлар, мэлдьи ?йд??ллэр-саныыллар.
Сиэрдээх олох, ки?илии бы?ыы-майгы охсу?уута, туруула?ыыта суох кэлбэт, туругурбат уонна сиэр-майгы баарын эрэ тухары туруктаахтык сайдар, чэчириир. Ол суох буолла да, олох ч?л туруга кэ?иллэр, ??н??-сайдыы бохсуллар. Ордук туруктаах сы?ыан кэ?иллэр, сиэр-майгы к??мч?лэнэр буолла?ына.
Бу ?лэм демократия сити?иилэрэ бохсулла бы?ыытыйбыт, бы?ыы-майгы уустугуран турар кэмигэр сурулунна. К?мм?т к?рб?т, к??нэхпит к??рэйэ сылдьыбыт кэмигэр уон сыллаах к??рээннээх олох ????гэр сиэтэн киллэрбит с?д? ки?ибит оло?ун, ?й?н-санаатын, ?лэтин-хамна?ын ту?унан кыах тиийэринэн, кэм к???лл??р?нэн докумуоннарга, Саха Республикатын бастакы президенэ Михаил Ефимович Николаев бэйэтин этиилэригэр, кинигэлэригэр уонна кинини кытары ?лэнэн-хамна?ынан алтыспыт араас дьон-сэргэ ахтыытыгар оло?уран уус-уран а?аардаах си?илээ?иммин аа?ааччылар бол?омтолоругар тиэрдэбин. Кини кэмигэр олорон ?лэ-хамнас, ?й-санаа к??рээнин, ??р??-к?т?? ?р?г?й?н билбит-к?рб?т дьолбунан киэн туттабын. ?кс?б?т да?аны кэм-кэрдии ааспытын кэннэ ол к?ннэр-дьыллар ?т?? ?р?ттээх ?тт?лэрин эргитэ сыымайдаан к?рд???нэ, оннук б??мч? ?йг?-санаа?а кэлэр буолуохтаах.
Михаил Ефимович ааспыт олох ?л?р-тиллэр м?чч?ргэннээх т?гэннэригэр, республика ?рд?к? Сэбиэтин салайар, президенниир кэмнэригэр, дойдутун, норуотун урукку систиэмэ саамай хаалыылаах 76-с миэстэлээх субъегыттан баара-суо?а уон сыл и?игэр Россия Федерациятын биир басты? регионугар кубулуппута. Хорсун бы?ыытынан, сатабыллаах салалтатынан эстии-быстыы айа?ын ???й?р м?чч?р?йбэт дьыл?аланыыттан быы?аабыта. Ол ?рд?нэн бэйэтин аатыгар онно оло?уран хомуруйар, бэл ???эр-холуннарар да?аны сэти-сэлээни билиммэт элбэх бас-баттах тылы-??? истибитэ, сиэри та?ынан ха?ыс сы?ыаны, т??эн биэриини, та?нарыыны да?аны билбитэ. У?улуччу тулуурун, дьи? сахалыы киэ? к???стээ?ин, дьиппиэн, кытаанах майгытын к?рд?р?н кимиэхэ да хом санаатын биллэрбэккэ, кимтэн да?аны ?с-саас ситиспэккэ барыбыт уопсай дьыалабыт айгыраабатын, салгыы сайдарын ту?угар ону барытын эрдээхтик а?арыммыта. Бу буолар дьи? ки?илии сиэр-майгы ыраас к?ст??т?н ча?ылхай холобура диэн! Маны сиэрдээхтик ылыныа?ы?, ?йб?т?гэр-санаабытыгар бигэтик и?эриниэ?и?. Ол буолуо кини барыбыт туспутугар аан дойду та?ымынан инникибитин т?ст??р, кэскилбитин туруула?ар б?г???? сыралаах ?лэтин-хамна?ын и?ин махталбыт, билиниибит, ки?илии сы?ыаммыт!
Михаил Николаев сахаттан киэ? к?р??лээх, аан дойду та?ымынан анаарар, ?лэлиир далаа?ыннаах сытыы ?йд??х-санаалаах, ?лэлээх-хамнастаах Россия салалтатын ортотугар биир биллэр, кыахтаах, баай уопуттаах идэтийбит политик буола ??ннэ. Кини билигин ?й?н-санаатын к???э, мындыр толкуйа, муудара?а му?утаан сайдыбыт, сиппит-хоппут кэмигэр сылдьар. Дойдубут, кэскилбит ту?угар кини ?лэтин-хамна?ын ?р?г?й?, сити?иилэрэ ?сс? да?аны иннигэр. Ону биир дойдулаахтара, би?иги, сэмээр к?р?-истэ, кэтэ?э сылдьабыт.
К?нд? аа?ааччылар! Саха саарына, ураа?хай у?улуччута, Дьи?нээх Ки?и, киэ? э?сиилээх салайааччы диэн кимин-тугун, олох охсу?уутун у?уга-кылаана сынтарыйар укулаат куйа?а хайдах у?аарыллан, хатарыллан тахсарын ту?унан санаа к?н?т?нэн, кыларыйан турар кырдьыгынан кэпсэтэн к?р?????!
Бастакы т???мэх
Хотуттан хото?ой анньынан
Эдьигээн.
О?о саас ?йд?б?ллэрэ
К?т?р аал ?рд?к халлаан ?р???т?н хайа тыыран тус хоту к?т?н к?пс?йэр. Мотуор тыа?ын биир к?дь?с ньиргиэригэр бигэнэн, салон и?э толору айанньыт сымна?ас кириэ?илэлэргэ тиэрэ т??эн, ким утуйа, ким иллюминаторга сыстан ула?ата к?ст?бэт улуу ?р?с кыдьымах муу?ун курдук быы?а суох тэлгэнэ сытар ?р?? былыт халы? хал?а?атын одуула?а и?эллэр. С?м?л??т билигин му?утуур ???энэн, сиртэн уонча ты?ыынча миэтэрэ ?рд?г?нэн к?т?н и?эрин ту?унан араадьыйанан чуолкайа суох и?иллэр куолас биллэрдэ. Сотору салон и?игэр дьон сэргэхсийэн кэпсэтэр, к?лсэр са?алара и?илиннэ. Ону кытта тэ??э стюардесса икки мэ?э?ик долбуурдаах дьо?ус тэлиэскэ?э с?р??кэтэр утах, ол и?игэр у?ун моойдоох араа?ын ыга симэн и?эрэ к???ннэ. Кини тыа?а суох кириэ?илэлэр быыстарынан аа-дьуо аа?ан и?эн пассажирдартан:
– Тугу и?иэххитин ба?ара?ыт? – диэн сэмээр ыйытала?ар.
С?м?л??т и?инээ?и дьон ?ксэ урукку ?тт?гэр маннык тэрээ?иннээх айа??а т?бэ?э иликтэрэ таайан, кэмчиэрийэ бы?ыытыйан, с?р??кэтэр эрэ утахтарынан му?урданнылар. Ол эрээри араас этикиэккэлэрдээх ?р??-кы?ыл бытыылкалартан астаран, биирдии-иккилии ?р??мкэни куттаран тамахтарын минньитээччи хоодуоттар эмиэ к???нн?лэр. Ма?ан куопта ?рд?нэн сырдык халлаан к??х та?астаах кэрэ бэйэлээх эдэркээн кыргыттар быстах наада?а кэлэ-бара ыйытыыларга хоруйдара, ону-маны сипсийэр эйэ?эс мичээрдэрэ, алама?ай сы?ыаннара айанньыттар санааларын тапта, куттарын тутта. Сиэрин ситэрэн, аны олохтоох бэчээт, киин ха?ыат, сурунаал араас к?р???н эмиэ били тэлиэскэлэригэр киппэ му?унан тиэйэн кэритэ сылдьан, ким тугу к?р??н, аа?ыан ба?арарынан тар?атан биэрдилэр. Дьон хардарыта атаста?а сылдьан ха?ыат сонунун к?р?н, санаа ?ллэстэн суугуна?ан-саа?ына?ан баран са?ардыы нам-нум буолан эрдэхтэринэ, эмиэ хордьугунас эрээри элэккэй куолас биллэрии и?итиннэрдэ:
– Убаастабыллаах пассажирдар, кириэ?илэлэргитин к?нн?р?н??, остуолларгытын бэлэмнээ?. Билигин сарсыардаа??ы быстах а?ылык бэриллиэ.
Кыра-кыра салапаан бакыаттарга ас араа?а угуллубутун ??рэ-к?т? а?аа?ын быы?ыгар с???н-махтайан, астынан к??-дьаа кэпсэтии к??гээнэ элбээтэ. Билигин, ыраах Москва да рейсигэр а?атар-а?аппат буолбут кэмнэригэр, республика и?инээ?и олохтоох линия?а а?ылык эрэйбэккэ испит айанньыттар со?уйуохтарын со?уйбуттара.
Бу Эдьигээ??э Саха сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 370 сыла туолар ?б?л??йдээх К?ннэрин ыытыыга кытта баран и?эр ы?ырыылаах ыалдьыттар, правительство чилиэттэрэ уонна Ил Т?мэн депутаттара бары бииргэ айаннаан и?эр анал рейстэрэ этэ. Ы?ырыллыбыт дьон ортотугар араас кэм?э Эдьигээн сиригэр-уотугар у?уннук ?лэлээбит быраастар, учууталлар, эргиэн ?лэ?иттэрэ бааллар. ?ксэ а?амсыйа барбыт саастаах дьон, ытык кырдьа?астар. Дьон хара?а инники эрээттэргэ олорор правительство чилиэттэриттэн, республика бастакы президенэ Михаил Николаевтан арахпат. Буолумуна, салалта т?с-бас дьонун кытта бииргэ айанныыр т?гэн ?г?стэргэ ма?най тосхойдо?о…
Михаил Ефимович, кэннигэр буолар с?пс?лгэни, а?ылык к?йг??н?н аахайбакка, ха?ыаттары к?р?тэлээн баран, кириэ?илэтигэр ?й?н?н нухарыйардыы тиэрэ т??эн сыппахтаата.
Эдьигээн… Элбэ?и иэйэр, с?рэ?и-быары сылаанньытар сылаас, кэрэ да тыл буолла?а. Эдьигээни санаатар эрэ, о?о саа?ын умнуллубат т?гэннэрэ тыыннаах хартыына буолан иннигэр элэгэлдьи?эн аа?аллар. Бастатан туран, а?атын ту?унан ?йд?б?л. А?ата кини баара-суо?а биэстээ?эр ?лб?тэ. Онон а?ам дь???нэ-бодото маннык этэ диэн чуолкай этэр кыа?а суох да буоллар, кини ту?унан ?йд?б?л саамай к?нд?, чугас ки?и бы?ыытынан ?й?гэр-санаатыгар кыра эрдэ?иттэн ха?ан да умнуллубаттык и?эн хаалбыт. Ол, бука, т?р?пп?т а?а амарах сы?ыанын, с?рэ?ин сылаа?ын олус кылгас кэм?э билэн, с?рэ?эр-быарыгар ситэ и?эриммэккэ туохха?ыйа санаа?ынтан буолуо. А?атын ту?унан чуолаан ?с эрэ т?гэни чопчу ?йд??р, олор Эдьигээни кытта ситимнээхтэр…
* * *
Тымныы ха?ыс тыал хотуттан сирилэччи ?рэр. Ыа?ырбыт хара?а былыт халы? хал?а?ата к?н?-ыйы б??лээн, хамныыры эрэ барытын саба баттыахтыы намы?а?ынан ?р?с кыынньыбыт ?р?? долгуннарын кытта силбэ?эн, бииргэ устарга дылы.
?рд?к долгун ?р???т? сымала сыттаах улахан о?очону мас сыы?ыныы ?р?тэ быра?аттыыр. О?очо тумсугар т??ртээх уолчаан биттэх мастан туту?ан, тымныы уу сабыта ы?арыгар кы?амматах курдук сымы?а?ын бы?а ытыран, а?ата эрдии салба?ынан ??мэхтэс долгуну бы?ыта охсон холкутук эрдэрин тонолуппакка одуула?ар.
– Тоойуом, куттаныма, кытаанахтык тутус. Билигин илиммитин к?р?н балык ылыахпыт.
А?ата, уолчаан санаатыгар, а?ара к??стээх-уохтаах, с?рдээх улахан ки?и, тор курдук хара бытыгын быы?ынан сымна?ас, сылаас мичээринэн имэрийэ к?р?р? ха?ан да умнуллубат, уостубат эрдээх санааны иэйэрэ. Кини а?атын кытта балыкта?а баран и?эр. Ама тымныы тыал, к??стээх долгун мэ?эй буолуохтара баара дуо аан ма?най ту?алыы, булта?а баран и?эр ки?иэхэ?
Дьэкиим, сылаас хара?ын кыракый уолчааныттан арааран, кэннин хайы?ан к?рб?тэ, Буор Тумус чуга?аабыт. Бэ?э?ээ манна улахан тыал т????н иннинэ ?рэх т?рд?нээ?и хомо ха?ас дьабадьытын дьара кума?ар хатыыска анаан у?аты т??эртээбит илимнэрин к?р??хтээх. Олохтоох кырдьа?астар с?бэлэринэн ?рд?к ба?айы туруулаах ?с илимнээ?ин, ортолорунан у?аты а?аардаталаан, алта илим о?орбута. Бу дойдуга силлиэ кэмигэр хатыыс а?ылыгар буордаах чычаас кытылы тала?ааччы. Ол и?ин илими с??р?к хоту у?аты ?т?лл??хтээх, онуоха чычаас туруулаах илим ордук буолар.
Салаа ?рэх кэ?эс бэлэ?ин бы?а охсон у?уоргу чанчыгы булаары, Дьэкиим хомону ис ?тт?нэн ??с диэки эрдиннэ. ?рэх с??р?г?н ?р? охсор к??стээх тыал с??р?г? утары харсар, к??гэннирэ т?ллэ?ниир модун долгун ар?ас саалын и?ирдьэнэн тумнан, кулгаах эрдии икки салба?ын эрчимнээхтик э?итэ тардыалаан, а?ата о?очотун хомо ха?ас кытылын диэки салайа тутта. Кытылга тиксибэккэ эрэ биэрэктэн биэс-алта са?аан и?ирдьэ тохтоон, эрдиилэрин ?р? к?т???н тыын ылан олоро т?стэ. ?рэх ха?ас хочотун сы?а?а сыыра и?ит иитинии эргийэ иэ?иллэн, илин са?ах бу?урук халлаанын хара?а былытын кытта силли?эн боруоран к?ст?р. У?а ?тт?нээ?и киэ? алар сэдэх мастаах дэхси ньуурун кумах кырдалыгар Эдьигээн б????лэгин самнархай дьиэлэрэ ?рэх хаа?ын баты?а абына-табына кэчигирээн тураллар. К?нэ-ыйа к?ст?бэт силбик халлаан хара?а ньуурун к??н?гэр хараара боруорар намы?ах тутуулар санааны к?т????х, ?й? к??рд??х туох да ки?ини кэрэхсэтэр к?ст??лэрэ суохха дылы да, Дьэкиим туох эрэ к?ст?бэт к??с угуйар алыбар ылларан, бэйэтэ да билбэтинэн, хоту дойду оло?ор тала?ан туран тардыспыта. Онно туох т?р??т буолбутун, туох санаанан салайтарбытын бу диэн чопчу этэр кыа?а суох курдук эрээри, туохха эрэ ?т?р?йтэрии, ханан эрэ кы?арыйтарыы баарга дылы бы?ыылаа?а. Ол бы?а-хото холкуостаа?ын кэмиттэн ыла са?аламмыта чуолкай. НЭП са?ана землеустроителинэн ?лэлии сылдьан, дойдутугар Хатас нэ?илиэгэр сир ?ллэ?игин ыытан, Ба?арахха табаарыстыба тэринэн, ха?аайыстыбалаах ыаллар к??стэрин холбоон бэркэ ?лэлээн испиттэрэ баара. Онтон отутус сыллар са?аларыттан к??эйии сиэринэн тыа дьонун холкуоска холбооттоо?ун са?аланыа?ыттан ыла олох-дьа?ах сайдыытын ыпсыыта кыттыбат туруга к?н-дьыл ахсын биллэр, харахха хатанар буолан барбытыгар ?й-санаа туохха?ыйыыта, мунчаарыы, бэйэ ?лэтинэн-хамна?ынан астыммат буолуу са?аламмыта. Араа?а, ол да и?ин буолла?а, хоту оройуоттарга балык промышленно?ын сайыннарыы сыала-соруга государственнай политика бы?ыытынан туруоруллубутугар эдэр, эрчимнээх ки?и са?а, сонун сиргэ тиийэн ?лэлиэх-хамныах ба?ата батарымына, иллэрээ сыл, бу Мишата иккилээ?эр эрэ, Маарыйатынаан ?с о?олорун к?т?хп?т?нэн ба?а ?тт?лэринэн Быков Тумуска киирбиттэрэ. Онтон бу Эдьигээ??э балык собуота а?ыллар буолбутугар дириэктэринэн ананан былырыын манна к???н кэлбиттэрэ. Манна олохсуйбуттарын кэмсиммэттэр, дойду сиргэ билигин кураан дьыллар буоланнар олох-дьа?ах ыарахан. Сэрии бара турарынан ханна ба?арар буоларыныы, та?ас-сап, олох-дьа?ах манна да ыарахан эрээри, айахха а?ыырга ас – балык баар. Аармыйа?а ыытарга к?рд???н сайабылыанньа биэрбитин манна ?лэ фронугар сылдьа?ын диэн ыыппатахтара. Онон фро??а анаан балык бултаа?ыныгар к??скэ турунан ?лэлии сылдьаллар. Бэл бу кыракый Мишатын тымныйыа, ыалдьыа диэн кэрэйбэккэ, ??рэтэ-такайа таарыйа бэйэтин кытта илдьэ сылдьааччы. Бу т??н Быков Тумуска киирэр катерынан таарыйа Натаара балыксыттарын биригээдэтигэр бырахтарыахтаах. Онон дьонун нэдиэлэтээ?и а?ылыктарын хааччыйар сыаллаах бу илимнэрин к?р? кэллэ?э.
Халлаан силбигирэн, сыыйа ибирдээн барда, ол оннугар тыала м?лт??н, ?р?с баала арыый намтыы бы?ыытыйда. Дьэкиим кытылы кыйа эрдэн, басты?а илимин алын у?угуттан са?алаан илимнэрин к?р?н бэрийбитинэн барда. Долгун баалын кытта ?р? тустан, илимнэрин бэрт ?р к?р?н бодьуустастылар. Икки илим дьаакырдарын быата быстан бачымах курдук иирсэн хаалбыттарын балыктары майырдары с?р?? тутан тыыларыгар бырахтылар. Ол да буоллар бултуйуу баар, улаханныын-кыралыын с??рбэччэ хатыыс и?нибитин а?ата утуу-субуу араартаан о?отун олох ма?ын аннынан т?гэххэ быра?аттаата.
– Сыччыа, дьэ балыккын к?р? олор. Куотаары гыннахтарына, миэхэ этээр.
Уолчаана соруктаах а?айдык, а?атын соруда?ын кы?аллан-м??эллэн толоро сатыыр бы?ыынан, хапта?ын олох анныгар ?р?тэ ла?ыйар балыктары быыкаа атахтарынан т?тт?р? ха?ыйа сатаан ?р? м?хс? олорорун а?ата таптаабыт харахтарынан имэрийэ к?р?н а?арда. То?о-хата и?иэ?инээ?эр хамсыы-имсии олороро ордук б??? буолла?а дии.
Миша, быыкаа бэйэтигэр холооно суох боччумнаахтык туттан-хаптан, иннигэр сытар кураанах куулу ылан, оло?ун кэннинэн быгыалыыр балыктары хайан, биир кэм т?тт?р?-таары эргичи?нии, м?хс? олордо.
– А?аа, мин куоттарыам суо?а!
– Маладьыас, о?ом к?м? б??? ки?и буолбут дии.
Т?тт?р? эрдинэллэригэр баалга о?устаран чугас сири у?аппатылар. Эмиэ кэлбит сирдэринэн, ?рэх т?рд?нэн бы?а астаран, дьиэлэрин аннынаа?ы сытыары биэрэккэ тигистилэр.
– Оо, ычча да! Бу о?ону бачча тыалга, тымныыга ?р?скэ илдьэ сылдьыбыт дуу? – Маарыйа, сырдык сэбэрэлээх курбачыйбыт сытыы дьахтар, куударалаах са?архай су?уо?ун кэннигэр кэ?ис гынаат, кэргэнин диэки к??х харахтарынан сэмэлээбиттии диэличчи к?рд?.
– Ийээ, мин то?мотум ээ, балык а?аллыбыт дии…
О?ото, титирээтэр да?аны, ??рэн ча?ылыспыт харахтарын к?р?н, ийэтин ыраас сэбэрэтэ сырдыы т?стэ.
– Ии, кырдьык да?аны, о?ом а?атыгар к?м?л?сп?т дии.
– К?м? б???, сотору дьи?нээх ту?а ки?итэ буолсу, – а?ата сылаас-сымна?ас мичээринэн имэрийэ к?р? турара бору?уй дьиэ и?игэр сырдаан к?ст?р курдук…
…Эмп сыта курдаттыы тунуйбут, араас ыары?ахтарынан толору симиллибит балыы?а кыара?ас хо?ун ыарахан салгыныттан та?ырдьа тахсан ыраас салгыны дуо?уйа э?ирийэр ?ч?гэйин эриэхсит! Миша?а, ахтыл?аннаах у?ун арахсыы кэнниттэн ийэтин, убайдарын к?рс??хтээх ??р??тэ та?ынан та?ымнаан, т??? да былыттаах киэ?эрбит халлаан турдар, а?атын бигэ ?рд?к санныттан тулата б?т?нн?? сырдаан, киэркэйэн к?ст?б?тэ…
…А?атын ту?унан ти?эх ?йд?б?лэ ?д?к-бадык, чуолкайа суох, курус. Куруук к?лэ-??рэ, кэлэ-бара сылдьар к??стээх-уохтаах, эрчимнээх, б?д??-сада? а?ата то?о у?уннук оро??о сытарын, ыараханнык ?р?тэ тыынарын ?йд??б?т, дьиибэргиир курдуга. Биирдэ сытар хо?угар со?ото?ун киирэн остуол ?рд?гэр турар и?иттэн ыстакаа??а муорус кутан илдьэн ???л?тэрин чуолкайдык ?йд??р. Ол ти?эх ?йд?б?л 1942 сыл а?ата суох буолар сайыныгар этэ…
Сэрии сылларыгар, бэйэ?э харыс суох кэмигэр, тымныы, тыйыс дойдуга сыы?а-халты туттан эмискэ тымныйыыттан эбитэ буолуо, а?ата сэбиргэхтэтэн баара-суо?а отут сэттэ саа?ыгар к?н сириттэн к?рэммитэ.
Ефим Федорович дь???н?нэн хара бараан, бигэ-та?а, орто у?уохтаах, уу саха к?р??нээх ки?и эбитэ ???. «Эн а?а?ар маарынныыгын», – диэн билэр кырдьа?астара, аймахтара, ордук чаастатык ийэтэ Мария Михайловна ?г?ст?к этээччилэрэ. «А?а?ар на?аа маарынныыр буола??ын олус таптыыр этэ. Т?р??б?ккэр ??рэн, хо?ор хара дь???ннээх со?отох биэлээхпитин идэ?э туттубута. Туох эрэ биллибэт к??с дуу, ханнык эрэ ???ээ??и Айыылар дьайаннар дуу, а?а? то?о эрэ дьулу?ан туран хоту дойдуга тала?ар этэ. Би?игини онно Дьыл?а Хаан анаан ыыппыта», – диэн ийэтэ кэлин хайдах эрэ таайтарыылаахтык кэпсиирэ. Дьикти. Кырдьык, ба?ар, дьыл?а анабыла оннук буолуо. О?ону отох саа?ыттан кырдьыктаах олох охсу?уутугар у?аарар инниттэн тыйыс тыыннаах дойдуну анаан тайаннарбыттара буолуо…
Ефим Федорович са?а тэриллибит промкомбинат дириэктэринэн ?лэлии олорон со?умар ыарыыга хаптаран суох буолар. Дьиэ кэргэн со?отохто тулаайахсыйа т??эр. Дьэ онтон ыла эт-тирии элэйэр эрэдэ?иннээх олох эрэйин-му?ун эдэр эмньик эт-сиин этирик э?ээринэн тэлии са?аланар. ??рэ?э, ?й?б?л-к?м? буолуох аймах-билэ дьоно суох а?аардас дьахтар, ыы-кырбас т??рт о?отун кууспутунан, тымныы-ха?ыс дойдуга суос-со?ото?ун эргичийэн хаалар. ?лэ?ит, онуоха эбии бултаан-алтаан эбинэр, иитэр-а?атар ки?ититтэн мэлийэн, аанньа эмэ-томо суох сиргэ сотору-сотору ыалдьар иринньэх кыра уолун тыыннаах хаалларар эрэмньититтэн тахсан эрэр ийэтэ эрэйдээх т???л??х эрэйи-кы?ал?аны к?рс?н ол сутур?аннаах амырыын кы?ыны туораабытын сэрэйиэххэ эрэ с?п…
«Ийэбит туох баар оло?ун б?т?нн??т?н би?иэхэ, о?олоругар, анаабыта. Мин кинини кимнээ?эр да ?рд?кт?к тутабын. Кини миэхэ ытык ки?им. Бэйэтин холобурунан ийэбит би?игини ?лэ?э ??рэппитэ, олох очурдарын сатаан туоруур тулуурдаах, дьону кытта ти?эх да ку?уоккун ?ллэстэр иллээх-эйэлээх буоларга ииппитэ. Чиэ?инэй, бэрээдэктээх, амарах буолуу – бу барыта ийэбит сабыдыала», – диэн Михаил Ефимович кэлин ахтан суруйбута.
Ийэтин ?тт?нэн урут Столыпин са?ана Полтаваттан кэлбит т?р?ттээх эбиттэр. Ийэтэ Козловтар диэн а?ыс кыыстаах, со?отох уол о?олоох ыал орто кыыстара. Покровскайдыыр аартык т?рд? Т?хт?р сэлиэнньэтигэр сахалары кытта бииргэ дьиэ-уот, с????-ас тутан олохсуйбут уу сахалыы тыллаах ыал долгун куудара су?уохтаах, дьылыгыр к?н? у?уохтаах кэрэ м?сс??ннээх кыргыттара от мунньан, бурдук бы?ан, ынах ыан кэлэ-бара курбалдьы?алларын оччотоо?у эр бэртэрэ нохтолоох с?рэхтэрэ т???л??х долгуйа, кэрэхсии, сэргии к?р?лл?р? эбитэ буолуой? Улахан кыыстара Сэмэн Припузов диэн ки?иэхэ кэргэн тахсан ?кт?м?? олохсуйбутугар Мария эдьиийигэр к?м?л???н дьиэ, о?о к?рс?н кинилэргэ олоро сылдьыбыт. Онтон Покровскайга быраа?ынан ?лэлиир ки?и дьиэ ?лэ?итигэр наадыйар сура?ын истэн, онно к???н ?лэ?э киирэр. Ол кэм?э Покровскай земотделыгар ?лэлии сылдьар ??рэхтээх ки?и Ефим Федорович таба к?р?н кэргэн ылбыт. Са?а ыал утуу-субуу икки уол о?олоноллор, онтон 1937 сыллаахха к????р? кы?ын, эт-ас то?ор буолуута, ???с уоллара Миша т?р??б?т.
А?аларын эмискэ с?тэриэхтэриттэн т??рт кыра о?олоох а?аардас дьахтар Эдьигээн курдук тыйыс айыл?алаах, олорорго ыарахан, кытаанах усулуобуйалаах дойдуга о?олорун этэ??э атахтарыгар туруорара саарбах суол этэ. А?алара ?л?р охтуутун охто сытан ийэлэригэр: «О?олоргун харыстаа, дьон о?ортоо… Мантан бара сатаа. Бу тымныы, тыйыс дойдуга айма?а, к?м?-с?бэ ки?итэ суох быстарыаххыт. Дойдугар ?кт?м?? тиийэн аймахтаргытыгар сыстан олороору?…» – диэн кэриэ?ин эппитэ ???.
Саас сир хараарыа?ыттан муус к?т???ллэрин, ма?найгы борохуот кэлэрин кэтэ?ии, ча?ыл к?ннээх, сылаас тыыннаах уруу-хаан, аймах-билэ дьонноох ??с сиргэ тиийэ охсон тыын-быар сал?аныах тиэтэллээх ба?а санаа барыларын ??йэ туппута. Кэмниэ-кэнэ?эс кэлиэхтээх кэмэ кэлэн, аалларын ба?а хо?нон, дор?оонноох айа??а турунар к?ннэрэ дьэ ??мм?тэ. Ма?ынан оттуллар уот тыыннаах, салбах эрдиилээх нэс айаннаах оччотоо?у борохуот а?а?ас баарсатыгар ыйы-ыйдаан тыын ыгыллар, санаа тууйуллар урааннаах у?ун айан са?аламмыта. Абыраллаах ааллара итиннэ чаардаан, манна тохтоон, салгыбыт санаа?а, сорох-соро?ор соруйан да курдук, арыы тумсугар ??л талахха баарсаларын баайан баран быра?аттаан барда диэхтэригэр диэри кэтэ?иннэрэр, дахха?ыйар т?гэннэрэ элбэх буолара. Т??н?н т?р??м?э хонон, к?н???н палуба?а тахсан, ахса суох элбэх аргыс дьон ортотугар аалы?на?ан у?ун к?ннэрин барыыллара. Ол сылдьан отох о?о к?н сырал?аныгар, салгын сиигэр о?устарара кэмнээх эбитэ буолуо дуо, Миша улаханнык ыалдьан суор?ан-тэллэх ки?итэ буолбута.
Салгымтыалаах айаннара т?м?ктэнэн, Даркылаах биэрэгэр ?ктэнэн ??рб?ттэрин эриэхсит! Ол да буоллар ?кт?м?? диэри тиэрдэр ыллам санаалаах оспуоччук кэбэ?эс к?ст? охсон биэрбэккэ, а?а?ас халлаан анныгар хонуктуур кы?ал?а кы?арыйбыттаах. Уолчаан суолу бы?а ыарытыйан, букатын буорайан, у?уохтаах тирии бэйэтэ тэлиэгэ?э тиэллэн, айанын у?угар сыккырыыр тыына эрэ т?р??б?т дойдутун ?кт?м? булбута.
Т?р??б?т дойду барахсан сайа охсор салгынныын, ис с?рэхтэн ??рэ-к?т? к?рс?р аймах-билэ дьоннуун санааны к??рдэр, с?рэ?и ??рдэр к????гэр ама ханнык эмп-томп тэ?нэ?иэй?! М?лт??б?т-ахсаабыт бэйэтин к?т???н киллэрэн оро??о сытыарбыттарыгар к?т??ттэрэ ???й?н к?р?-истэ т??ээт:
– Оо, бу о?о барахсан дойдутун буорун суохтаан тыына-быара кылгаабыт. Ийэ буоруттан бэрсиэххэ! – диэн са?а аллайбыта ??? уонна т?р??б?т бала?анын сабараанньатыттан буор киллэрэн оргуйбут ууга суурайа охсон и?эрдибитин, т??? да к??с-сэниэ э?иннэр, ти?эх тыынын мунньунан ыймахтаан кэбиспит.
Онтон ыла ?с киирбэх сыыйа-баайа тыына у?аан, ыарыыта намыраан ?т??рэргэ барбыт. Хор, т?р??б?т дойду ахтыл?ана, Ийэ буор тардыыта оннук к??стээх буолар эбит буолла?а…
* * *
Михаил Ефимович, кириэ?илэтигэр к?н?н, иллюминаторынан ???й?н к?рд?. Былыт кэлимсэ хал?а?ата ?рэллэн, онон-манан бы?ытталаммыт киэ? а?хай а?а?астарынан аллара тукулаанны?ы сэдэх мастаах-оттоох киэ? сир нэлэ?ийэн к?ст?р. У?а диэки ыраах ?л??нэ кэтит к??х лиэнтэ урсуна к?л?м?рд?? дьиримниир, ха?ас ?тт?ттэн синньигэс салаа ?рэх эрийэ-буруйа субуллан т??эр.
Лииндэ ?рэх ?рд?нэн к?т?н и?эллэр эбит. Киэ? да дойду буолла?а, бу бэйэлээх сири-уоту кыа?ын дэлэччи ту?анар ки?и т???л??х барыс, дохуот ылыа этэй? Манна таба иитэр буол, барыс хайаан да киириэ этэ. Мантан ар?аалыы хоту диэки Ээйик курдук киэ? тай?алаах сиргэ питомник тэрийэн, кии?и а?алан тэнитиэххэ баара. Икки-?с сыл устата бултаабакка уу?атан баран атын сирдэринэн тар?аталаан кэбистэр, киис ахсаана балай да эбиллиэ этэ. Республика ?рд?нэн сылга 25 ты?ыынча киис бултанар, хас т??рт?? киистэн биирин ылар буоллахпытына, ол аата с??с ты?ыынчаттан эрэ кыра чорбойор киис саппаа?а баар. Ону икки т?г?л элбэттэр, дэлэ барыс буолуо этэ дуо?
Андаатары му?утаан 600 ты?ыынчаны бултанара, он-тукпут билигин 200 ты?ыынча?а т?стэ, дьи?инэн 500 ты-?ыынчаны таах бултуур кыахтаахпыт. Ол инниттэн били??и андаатар ахсаанын икки-?с т?г?л улаатыннарыахха наада. Онон хоту элбэх к??ллэрдээх сиргэ эмиэ питомниктары тэрийтэлээтэххэ сатанар. Бэйэни салайыныыга киирдэххэ, маннык дьа?аныы суолтата улаатыа, к?дь???э к????р??.
Былыт хал?а?ата эмиэ хойдон, с?м?л??т туох да к?ст?бэт ??т туман быы?ынан биир к?дь?с к?т?н ньирилиир. Михаил Ефимович эргиллэн салон и?ин кэриччи к?рб?тэ, дьон ?ксэ налыйан, кириэ?илэлэригэр тиэрэ т??эн нухарыйбыттар, бэрт а?ыйахтара ха?ыат, сурунаал аа?а олороллор…
…О?о саас к?рд??х-нардаах кэмнэрэ, киэ? Эркээни Эбэ хотун э?силлэр иэнигэр, ?кт?м сиригэр-уотугар, сэдэх да буоллар, с??рэн-к?т?н, оонньоон-к?р?лээн ааспыт ха?ан да умнуллубат ча?ылхай т?гэннэрэ хара?ын иннигэр бу баардыы элэ?нээн аа?арга дылы гыннылар. Т??? да сэрии, сут-кураан мэ?э?иктээх аас-туор сыллар б?р??кээтэллэр, оччотоо?у кэм олус ыраас, сырдык ?йд?б?л?нэн ураты к?нд? буолар эбит.
Сэрии сылларыгар, ол кэнниттэн да?аны олус кы?ал?алаахтык олорбуттара. Ордук иитэр-а?атар а?ата суох а?аардас ийэлэр эрэйдэнээхтээбиттэрэ. Ийэлэрэ нэ?илиэк ма?а?ыыныгар остуорастаан, дьиэ сууйан, о?ох оттон о?олорун ииппитэ. Сельпо хонтуоратын муннугар быыкаа хоско бэ?иэ кыбыллан олорбуттара. Билигин о?о эрдэ?инээ?и кэмин ?йд??т???нэ, биир т?м?к санаа?а кэлэр: ?ск?т?н оччотоо?у аас-туор олох кинилэр эрэ дьиэ кэргэннэрин кыпчыйбыта эбитэ буоллар, билигин кини тус бэйэтин эрэ оло?ун тупсарынарга дьулу?уо этэ. Ол эрээри, кини к?р?р?гэр, оччолорго ыал барыта дьада?ытык олороро. Онон сиэттэрэн дьон-сэргэ барытын ту?угар олох тупсарыгар ба?а санаа эрдэттэн ??скээбитигэр с?п. Онуоха ийэтэ кы?ал?алаахтарга туох баарынан, тугу кыайарынан-сатыырынан барытынан к?м?л??? сатыыр ?т?? холобура ?ч?гэй ?тт?нэн дьайбыта чахчы.
«Кы?ыл сулус» холкуос о?олоро ?кт?м?? ??рэнэллэрэ. Ол эрэйдээхтэр, та?ас-сап м?лт?х дьоно, аара кэлэ-бара кинилэргэ киирэн иттэн аа?аллара. Онно ийэтэ о?олору сылаас чэйинэн, тугунан эмэ к?нд?лээн ыытара. Ол и?ин кини эмиэ до?отторуттан тугу да кистээбэккэ, ти?эх ?л??т?ттэн бэрсэ, ?ллэстэ ??рэммитэ.
Сир аайы ханна ба?арар буоларыныы, кыра саа?ыттан ?лэ?э миккиллибитэ. Ийэтэ тэрилтэ о?о?ун отторугар к?м?л???н мас кыстыыра, уу ба?ара, тэлгэ?э хаарын к?рдьэрэ. Сайынын холкуоска окко ?лэлэ?эрэ.
??рэ?ин ыарыр?аппат этэ. Ийэтигэр к?м?л???р буолан, дьиэ?э дьарыктанарыгар т??? да солото суо?ун и?ин, истибитин тута ылынымтыа, ы?ыктыбат ?йд????. Кини ол хаачыстыбатын ыаллыы олорор дириэктэрэ Г.Ф.Саввин хайгыыра, куруук ?лэлээн хачыгырайа сылдьар к?рс?? уолчааны с?б?л?? к?р?р?. О?олору кытта оонньуур т?гэн оскуола?а перемена эрэ кэмигэр тосхойоро. Оччотоо?у о?олор с??р??лээх-к?т??лээх, т?ргэн хамсаныылаах сылбыр?а оонньуулары с?б?л??ллэрэ. Онно Миша куруук инники, к?рэстэ?иилээх ?тт?гэр сылдьара. Ханна барыай, оннукка соро?ор охсу?ан да ылар т?гэннэр баар буолаллара. Оскуола о?олоро «хотугулар» уонна «со?уруу??улар» диэн икки б?л?хх? хайды?ан киирсэллэрэ. Кини охсу?уук буолбатах этэ уонна кими да к?л??-элэк гынары олох с?б?лээбэтэ. Ол и?ин учууталлар кинини к?рс?? ??рэнээччинэн аа?аллара.
О?о сылдьан улааттахтарына бары ??рэхтээх, хамы?аар буолар ба?а санаалаахтара. «Мин, хамы?аар буоллахпына, ону о?оруом, маннык гыныам», – диэн ким туох ба?а санаалаа?ын этэн куотала?а оонньууллара. Онуоха кини биирдэ: «Куораттан элбэх табаар, бородуукта а?алан дьо??о барыларыгар тэ??э ?ллэриэм этэ», – диэбитигэр сорохтор к?лб?ттэрин, сорохтор сэргии, боччумура истибиттэрин ?йд??р. Оччолорго о?о ?ксэ араас массыына, с?м?л??т, патефон э?ин булунар ба?алаах буолара. Оттон сорохтор, биллэн турар, уордьаннаах, мэтээллээх байыаннай эбэтэр дьи?нээх хамы?аар курдук та?ныахтарын-саптыахтарын ба?араллара. Ол эрээри дьо??о барыларыгар ?т??н? о?оруох ба?а санаа ба?ыйар буолара. Билигин дьон ?ксэ бэйэ эрэ интэриэ?ин к?р?нэр ?тт?гэр о?унна. Ону адьас ку?а?ан диэххэ сатаммат эрээри, уопсастыба уонна бэйэ интэриэ?ин тэ??э к?р?лл??хтээх. Хайа эмэ ?тт?гэр кэлтэйдээ?ин та?ыста?ына, уопсастыба?а да, бэйэ?э да с??йтэриилээх буолара чахчы. Оттон кини о?о сылдьан дьо??о барытыгар тугу ба?арар тэ??э ?л??лээн, бэл охсуспут «?ст??хт?р?н» матарбакка, ?ллэрэр ба?а санаата ха?ан да?аны халба?наабат этэ. Кырдьа?астары, ыары?ахтары, инбэлииттэри бастатан туран ?л??л??р ?й?-санааны оччоттон этэ сатыырга холоммут эбит. Ол да и?ин, ити ба?а санаатын о?о эрдэ?иттэн иитиэхтээбит буолан, Россия?а социализм идеята эстиитин олус ыарыылаахтык ылынан эрдэ?э.
Улахан убайа Ким Эдьигээ??э кэлэн ?лэлии олорон, Мишаны сэттис кылаас кэнниттэн бэйэтигэр ылан ??рэттэрбитэ. Биир сыл дьиэлэнэн ??рэммитин кэннэ убайын аармыйа?а ылбыттара. Инньэ гынан орто оскуоланы Эдьигээ??э интэринээккэ олорон б?тэрбитэ. Оччолорго саха о?олоро Дьокуускайга киирэн, интэринээккэ олорон иккис оскуола?а ??рэнэллэрэ. Кини да?аны онно киириэн с?п эбитэ буолуо да, то?о эрэ Эдьигээ??э таласпыт. Бука, а?ата хаалбыт сирэ тардар, угуйар буолан тиийдэ?э…
* * *
