скачать книгу бесплатно
Tanıdığım Nazim Hikmət
Orxan Qaravəli
Xatirə ədəbiyyatı #25
Kitab görkəmli türk şairi Nazim Hikmətin keşməkəşli həyatını və yaradıcılığından fraqmentləri andırır oxucusuna. Xatirə üslubunda qələmə alınan əsərdə şairin uşaqlığı, gəncliyi, həbsxana dövrü və Moskva həyatından maraqlı lövhələr verilib. Memuarı (eyni zamanda burada getmiş şeirlərin və şeir parçalarını) dilimizə uyğunlaşdıran Azad Qaradərəlidir.
ORXAN QARAVƏLİ
TANIDIĞIM NAZİM HİKMƏT
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 25-ci kitab
SƏN
Sən əsirliyim və hürrüyyətimsən,
çılpaq bir yaz gecəsi kimi yanan ətimsən,
sən məmləkətimsən…
Sən ala gözlərində yaşıl hərarət,
ən böyük, gözəl və müzəffər
və yetişdikcə yetməz olan həsrətimsən…
Nazim Hikmət
15 ocak 1902 – 3 haziran 1963
İçindəkilər
Ön söz–
Azərbaycanca nəşrinə ön söz
Giriş(Başı dik bir türkün hekayəsi) –
Birinci bölmə
Nazim Hikmət yetmiş beş yaşında................
Bir inqilabçının doğuluşu............................
“Bahriyeli” zabit..............................................
İkinci bölmə
Nazim: İstanbulda bir “şəbəkə” başçısı...........
Əlvida, İstanbul!.. Salam, Anadolu..................
Mustafa Kamalla tanışlıq.................................
Üçüncü bölmə
Ankaradan Boluya… Sonra Batum və Moskva.....
Anadolu inqilabından rus inqilabına.....................
Türkiyəyə ilk dönüş...............................................
Dördüncü bölüm
Türkiyəyə son gəliş..................................................
Otuz beş il qınayan şair...........................................
Beşinci bölüm
Müstəqil həyata doğru...........................................
Altıncı bölüm
Qaçışdan sonra.........................................................
Haşiyələr
Qaynaqlar
“TANIDIĞIM NAZİM HİKMƏT” KİTABIMIN AZRBAYCANCA NƏŞRİNƏ
ÖN SÖZ
Dostum, dəyərli yazar Azad Qaradərəlidən “Tadıdığım Nazim Hikmət” adlı kitabımın Azərbaycanda çap olunacağı xəbərini eşidəndə çox sevindim. Zamanla ayaqlaşa bilmədiyi üçün tarix səhnəsindən silinib gedən Osmanlı dövlətinin külləri üzərində Atatark dühasının yaratdığı Türkiyə Cümhuriyyəti məşhur şair və yazıçıların da vətəni olmuşdur. Bunlardan biri, heç şübhəsiz, böyük yurdsevər şair Nazim Hikmətdir. Onunla ilk və nə yazıq ki, son görüşüm 1960-cı ildə Moskvada oldu.
O taixdə gənc bir qəzetçi kmimi elmi bir konfransı izləmək üçün Sovetlər Birliyinin paytaxtı Moskvada idim. Nazim Hikmət isə canını qurtarmaq üçün çox sevdiyi arvadını və Mehmedini geridə buraxaraq yurd xaricinə getmək məcburiyyətində qalmışdı. On il idi ki, burdaydı. Böyük qardaş kimi, yaxud ata kimi baxdığım Nazimlə qaynayıb-qarışmış, on beş gün boyunca gecə-gündüz bir yerdə olmuşduq. Nazimin Moskvada ən yaxın adamı olan alim Əkbər Babayev də bizimlə idi. Nazim bir axşam “vətən həsrəti məndə heç əskilməz, – demişdi. – Bəzən elə dayanılmaz hala gəlir ki, qalxıb Azərbaycana gedirəm… Sonucda Azərbaycan mənim ikinci vətənim olmazmı?..”
Böyük şair və yurdsevər ilə dostluğum türk heyətindəki bəzi önəmli şəxsləri rahatsız etmişdi. Çünki onların gözündə qosqoca Nazim, nə yazıq ki, vətən xaini idi. Sonunda xətalarını anladılar. Amma nəyə yarar? Nazimsə onların hamısını böyük ilgi ilə qarşıladı və üzgünlüyünü bəyan etmədi.
Ən böyük əndişəsi öldüyündə Moskvada basdırılması idi. Bir şeirində “Anadoluda bir köy məzarlığına gömün məni” dediyini hamımız yaxşı bilirik. “Araqvi” adlı bir gürcü kafesində ürək tutmasından qucağıma yıxılarkən “öldüyümə yanmam, buralarda gömərlər, ona yanıram” deməsini heç unutmadım. Bir yerdə olduğumuz zamandan 50 ildən çox vaxt keçdi, amma Türkiyə onun ölkəsində dəfn olunmaq istəyini həyata keçirmədi. Əcaba, Azərbaycandakı sevənləri onun sümüklərinin Moskvadakı Novodoviçidən Bakıya gətirməyi düşünərlərmi? Sonucda türk Anadolusundan türk Azərbaycanının nə fərqi var?
Məhəbbət və hörmətlə
Orhan Karavəli
İstanbul, 17.07.2016
KİTABIN TÜRKİYƏDƏ ÇAP OLUNAN NƏŞRİNƏ
ÖN SÖZ
27 may 1960-cı ildə baş vermiş dövlət çevrilişindən bir neçə həftə keçmişdi. Ankaradan universitetimizə gələn xəbərə görə, xaricdə keçiriləcək konqreslərə bu il Türkiyədən kimsə qatılmayacaqdı. Bunun tək səbəbi isə avqust ayında Moskvada keçirilməsi gözlənilən “Millətlərarası Şərq elmləri konkresi” idi. Türkiyə bu toplantıda mənim rəhbərliyimlə on beş nəfərlik heyətlə təmsil olunacaqdı.
Hərəkətə keçərək çoxunu İstanbul Universiteti ədəbiyyat fakültəsi tarixi, sənət tarixi, eyni zamanda türk, ərəb və İran ədəbiyyatı mütəxəssislərindən ibarət heyət yaratdıq. Bu arada Ankara dil və tarix-coğrafiya fakültəsində türkologiya professoru olan keçmiş təhsil naziri Tahsin Banguoğlu da heyətə daxil edildi.Bizimlə birlikdə Moskvaya üç nəfər qabaqcıl xarici siyasət yazarı olan qəzetçi də gedəcəkdi”Ulus” qəzetindən Əhməd Şükrü Əsmər, “Milliyət” qəzetindən Ömər Şamil Coşar və “Vətən” qəzetindən bu kitabın müəllifi hörmətli Orhan Karavəli. Keçən zamanda professor Əsmər və Ömər Şamil Coşarı itirdik. O tarixdə Moskvada yaşadıqlarımızın qəzetçi şahidi olaraq yalnız bu kitabın yazarı hörmətli Orhan Karavəli qaldı.
Moskvada olduğumuz vaxtda gecə-gündüz demədən bütün zamanını Nazim Hikmətlə aralarında qurulan dostluğu sürdürməyə sərf edən Orxan Karavəlinin əlinizdə tutduğunuz yeni kitabı, böyük şairin anadan olmasının 100-cü ildönümündə sevərək oxuyacağınız sənədli nəsr kimidir.
Konqres zamanı dünyanın hər yerindən gəlmiş şərqşünaslar öz fikirlərini təbliğ edərək mübahisəyə yol açdılar. Toplantının bizim heyət üzvləri üçün ilginc olan xüsusiyyətlərindən biri də o tarixlərdə Moskvada yaşamaqda olan Nazim Hikmətin konqres iclaslarına qatılması idi. Hətta şairin ortalıqda görünməsi belə, bizim heyət üzvlərini əsəbləşdirirdi. Üzülərək bildirməliyəm ki, şair haqqında burada yazmağın mümkün olmadığı sözlər söyləyənlər də oldu. Düzdür, bunların sayı üç-dörd nəfəri keçmirdi, amma davranışları heyət rəhbəri olaraq mənim işimi çətinləşdirirdi. Yad bir ölkədə, dünyanın hər tərəfindən gəlmiş ünlü simalar önündə türk heyətinin bir qanqaraçılığı ilə üzləşməsi məni qorxudurdu.
Yaşı uyğun olanlar anlayazaqlar. O vaxtlarda Türkiyədə bir kampaniya başladılmış və hər kəs barmağındakı nişan üzüyünü xəzinəyə bağışlamışdı. Bunu Nazim Hikmət də hardansa duymuşdu ki, öz barmağındakı üzüyünü Ankaraya çatdırmaq üçün mənə vermək istədiyini söylədi. Onun bu gözlənilməz fikri bizim yoldaşları pis hala gətirdi və açıqca “alma, alma” deyərək bağırmağa başladılar. Çox çətin durumda qalmışdım. İstər-istəməz, “Nazim bəy, sizin bəhs etdiyiniz kampaniya artıq çoxdan başa çatıb, yurda dönəndə üzüyünüzü təhvil verməyə bir yer tapmaya bilərəm” deməyə məcbur oldum. Sovetin ev sahibləri konqres bitəndə bizi Orta Asiyaya dəvət edərək Səmərqənd, Buxara və Daşkənddə gəzdirdilər.
Moskvaya dönəndə görmək istədiyimiz başqa yerlər olub-olmadığını soruşdular. Hər kəs öz tərcihini bildirdi. Mən o zamanki adı Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını seçərək paytaxt Bakıya getdim və əsasən universitetdə oldum. Buradakı müəllim heyəti ilə təmaslarım oldu.
Orxan Karavəlinin bu yeni kitabının Nazim Hikmətin daha yaxından tanınmasına kömək edəcəyinə inanıram.
Professor Fahir İz
Levent, İstanbul, 18 fevral 2002
Giriş
Başını dik tutan bir türkün hekayəsi
Burası qəti şəkildə belədir ki, indiyə qədər türk dilində bu qədər təsirli bir şey yazılmamışdır.
Mustafa Kamal Atatürk
Uzun boylu, ağ və sarıya çalan gur saçlarıyla qadınlı-kişili hamının ortamında qarlı bir zirvə kimi ucalan yaraşıqlı adamın bir qədər yaxınlığında durub səsləndim:
“Nazim bəy!.. Nazim bəy!..”
Boşluqdan bir səs eşidirmiş kimi durduğu yerdə qəfil döndü və ətrafındakı qələbəliyi yararaq mavi gözləri ilə inamsızcasına baxaraq mənə doğru gəldi.
Özümü tanıtdım:
“Salam, Nazim bəy! Mən Orxan Karavəli, Türkiyədən qəzetçiyəm.”
Böyük sevinc dalğası üzünə yayıldı, uzun barmaqlı əllərini çiynimə basdı. Bir an bir söz belə söyləmədən mənə sarılıb yanaqlarımdan öpmək istəyirmiş kimi hərəkət etdi. Düşünürəm ki, belə bir qucaqlamağa hazır olmadığı üçün bir az durdu, amma uzatdığım əlimi dostca tutaraq nəfəs-nəfəsə:
“Mərhəba!.. Minlərcə mərhəba!” dedi. “Xoş gəldiniz. Zatən gələcəyinizi bilirdik. Səbirsizliklə gözləyirdik…”
Bir az əvvəl ətrafını saran qələbəlik indi çox əski dostların görüşünə bənzəyən səhnəni seyr edirdi.
9 avqust 1960-cı il. Moskvanın “Lenin təpəsi” üzərindəki Lomonosov Universitetinin böyük toplantı salonu. Türkiyədən professor Fahir İz (1911-2004) başda olmaqla elm adamlarından ibarət nümayəndə heyətinin də qatıldığı 15-ci Şərqşünaslar Konqresi SSRİ Nazirlər Sovetinin Baş nazirinin müavini Anastas Mikoyan açmışdır. Ev sahiblərinin “xoş gəldin”indən sonra fasilə verildi və rusların da bizim kimi çay dediyi çayımızı içirik.
Usta əlindən çıxdığı bəsbəlli olan dördüymə pencəkdə, şık qəhvərəngi kostyumda olan və bütün diqqətləri özünə çəkən Nazim, qaçacağam kimi əlimi hələ də əlinin içində saxlayıb bir ovuc yurd torpağını tutar kimi:
“Sizlər burada ha?.. Bizim üçün çox xoşdur. Aman, lütfən daim bir yerdə olaq. Sizləri heç yalnız buraxmayacam. Bir proqram tərtib edib sizi Moskvada gəzdirim.”
Sonra birdən durur:
“Bu uşaq həyəcanını xoş qarşılayın. Doqquz ildir ilk dəfə bir yurddaşımla görüşüb söhbət edirəm buralarda.”
Gülərək yanımıza gələn gənc bir nəfərlə məni tanış edir:
“Budur, mənim qürbəttəki ən yaxın dostum və qoruyucu mələyim. Çağdaş türk ədəbiyyatı üzrə dosent Əkbər Babayev. Azərilərin və hamımızın qüruru.”
Nazimin:
“Durun sizə yemək üçün nəsə gətirim, çayınızı da təzələyim” deyərək yanımızdan ayrılmaq istəyən Babayev: “Ona belə istəklə yanaşdığınız üçün sağ olun” deyir.
“Başqa necə yaxınlaşa bilirdim ki?”
“Elə deməyin. Çıxışı ayaq üstə alqışlananda yerlərindən belə qalxmayan türk elm adamlarını, uzatdığı əli havada buraxanları, gördükdə arxalarını çevirənləri də tanıdıq buralarda. Bu üzdən gəlmək istəmədi bu toplantıya, yenidən incidilmək, aşağılanmaq qorxusuyla. Zatən bu aralar da istədiyimiz kimi olmaz. İnanın zorla gətirdim bu toplantıya. Amma kin saxlamaz o. Göstərdiyiniz yaxınlıqla əski qanqaraçılıqları unutduğu və dünyaya gəlmiş kimi olduğu üzündən oxunur.”
Nazim əlində çaylar gələrkən məsləkdaşım Ömər Sami Coşar da (1919-1984) bizə qoşulur və birilərini narahat edəcək “Moskva dördlüyü” belə yaranır.
“Vətən xaini” Nazim, yanına yaxınlaşmaq mümkün olmayan bir adam, türk heyətində bəzi ünlü adamların bizi uzaqdan pis-pis süzdüklərini heyrət və üzüntü içində izləyirəm. Bunlar konqres gününün sonunda Ukrayna otelinin dəhlizlərində toplaşıb vaxt öldürərkən bizim Nazim və Babayevlə birlikdə hər axşamı bir yerdə keçirməmizdən elə rahatsız olmuşdular ki, “işi” Moskvadakı səfirliyimizə qədər aparmışdılar. Bir “vətən xaini” ilə gec saatlara qədər əcəba nə edirdik? Yoxsa onun araçılığıyla “Yavuz”un planlarınımı satırdıq ruslara? 27 may 1960-cı illərdə Dəniz Donanması admiralı və sonrasında cumhurbaşkanı Fahri Korutürk , elçilikdəki bir bir qəbul zamanında universitet müəllimlərinə:
“Bu qəzetçilərdən şübhəyə düşməyi ağlınıza kimin saldığını bilmirəm. Davranışınızı da qəbul etmirəm. Onlar türk qəzetçiləridilər. Türk qəzetçisi yurdunun və əhalisinin gəlir-çıxarını, kimlərlə nə zaman, harada, necə görüşməyi və danışmağı sizlər qədər biləcək səviyyədədirlər. Mən türk qəzetçisinə güvənirəm və bir mütəxəssis kimi gördüyü işlərlə bağlı onları sorğuya çəkməyi qəti qəbul etmirəm, hansı sifətlə olursa-olsun”, sözləri ilə çox anlamlı və düşündürücü bir dərs verəcəkdi.
Yurd və yurddaş istəyinin betondan tökülmüş möhtəşəm abidəsi kimiydi Nazim. “Məndə məmləkət istəyi bir zamanlar cənnət halına gəlmişdi. Heç nə edə bilmirdim…” deyir və İstanbulu yadına saldığı üçün hər fürsətdə Praqya gedərdi. Dünyada olub-bitənlərlə, əlbəttə ilgilənirdi, amma əsil işi “ozanlıq, yazarlıq və barış həvariliyi idi. Müxtəlif ölkələrdə sülhlə bağlı toplantılarda təbii olaraq “Türkiyə diləkçəsi” gözüylə görülüb-göstərilənlərdən məmnunluq duyur və ölkəsini ən yaxşı şəkildə təmsil etməyə çalışırdı.
“Bizim kimi kəndli bir millətdir” dediyi ruslardan on ildə on min məktub almışdı və Türkiyə ilə türklər haqqında məlumat istənilir, ən yaxşı duyğularını bildirirdilər. Bunları anladarkən bir də gələcəkdən xəbər verənlik də etmişdi: “Görəcəksiniz, – deyirdi, çox uzaq olmayan bir gələcəkdə Rusiyadan Türkiyəyə hər il milyonlarca turist gedəcək və dənizimizin, günəşimizin, yeməklərimizin ləzzətini duyacaqlar. Çünki bizləri və ölkəmizi sevməyən, maraq göstərməyən bir tək Sovet vətəndaşı ilə rastlaşmadım.”
“Birdən rastlaşsan”
“Beləsini danışdırmaram elə!..”
1960-cı ilin avqust ayında doqquz il qonağı olduğu ruslar onu vətəndaşlığa qəbul etmədikləri üçün, ana babası Mustafa Cəlaləddin Paşanın lehistanlı olduğunu nəzərə alaraq Polşa rəhbərliyi onu öz vətəndaşlığına almışdılar. Sovetlər birliyində bəlkə də xoşbəxtlik içində yaşadığı söylənməzdi, amma maddi sıxıntısı da yox idi. Türkiyədə yasaq olan əsərləri qırx dilə çevrilmişdi və yaxşı gəliri ilə rahat bir güzəran sürməsi, istədiyi zaman başqa ölkəyə getməsi, istədiyi qədər burada qala bilməsi mümkün idi. Amma yenə də ağlı ölkəsində idi və yeni “durum deyə” qəbul etdiyi 27 may 1960-cı il çevrilişi ilə əlaqəli “dəyişiklik” imkan verərsə, “bir dəqiqə belə durmadan” Türkiyəyə gedəcəkdi.
Yaxşı, bəs qayğıları?
Düzdür, ideoloji görüşlərində hər-hansı bir dəyişiklik olmamışdı, amma öz ölkəsində onun sözləri ilə desək “türk dilinin sıradan bir şairi” olaraq deyil, kimlər üçünsə vətən xaini olaraq görülüb tanıdılmasından çox sarsılır. Bu yanlış, haqsız, insafsız qiymətləndirmənin bir gün mütləq silinib gedəcəyinə, yurtdaşlarının onu həqiqi adıyla sevib oxuyacaqlarına inanırdı. Bu mövzuda elə narahat idi ki, bir gün mənə “Bax, canım, demişdi, Türkiyəyə dönüşündə məndən və danışdıqlarımızdan heç söhbət açmasan da olar, amma yanlış bir şey yazım demə. Vallah o biri tərəfdə əllərim yaxanda olar!..”
Bir başqa qayğısı da “Qurtuluş savaşı dastanı” dediyi əsəri ilə bağlıydı. Moskvada belə demişdi mənə: “İstiqlal savaşımızı anlatdığım bu dastan həyatımın əsəridir. Əslində 66 000 sətirdən ibarət olacaqdı. Həbsxanada olarkən yazmağa başlamış, sonra davamını qələmə almışdım. 66 000 sətirdən 46 000-sı hələ də itmiş sayılır. Bunları hissə-hissə Əli Nicatiyə (Karacan, 1896-1955), Peridə Calala (1915) və bir akrabama vermişdim. Guya qorxudan əllərindəki parçaları yandırmışlar. Surətləri də yoxdur. Heyf oldular, deyilmi? Onları tapmaq bəlkə də heç mümkün olmayacaq…”
Nazimin yuxarıda eynilə verdiyim sözləri ilk dəfə 1978-ci ildə Cümhuriyyət qəzetində yayımlananda hörmətli Peridə Calal narahat olmuş və bunları mənim Nazimin adına özümdən uydurduğumu demişdi. “Qurtuluş savaşı dastanı”nın bir bölümünün yox olması doğruydu və bunlar Nazimin ətrafında olan adamlara verdiyi vərəqlər idi ki, bunlar 10-15 makina səhifəsindən ibarət olardı.” Demək ki, Nazim 10-15 makina səhifəsi üçün çevrəsindəki bütün dostlarını ittiham edirdi. Dost başına bir neçə səhifə kimi bir şey!..
Hörmətli Peridə Calal deyib ki, evi nəzarətdə olduğundan əlindəki səhifələri bir xanıma vermiş. O da Nazimin qaçdığını eşidincə qorxub onları yandırmışdı ki, bu ortamda onu günahkar saymaq da düzgün olmazdı…”
Nazim Hikmətin çevrəsindəki dostlarından heç olmasa biri – hörmətli Peridə Calal məni haqsız yerə suçlasa da, yandırma hadisəsini təsdiqləyirdi. Yandırılanın miqdarında fikirlərimiz üst-üstə düşməsə də…
Digər romançımızın mənə xitabən yazılıb-yazılmayan açıqlamasını Oktay Akal dörd gün sonra eyni qəzetdəki köşəsində “Çeir yandırılarmı?” sorğusuyla cavab verəcəkdi. Akbala görə, Nazimin itkin sətirləri mövzusu olduqca yayılmış bir məsələdir və heç bir böyük sənətçinin əsəri ortadan qaldırılmamalıydı. Bu bir cinayətdir və əsil günahkar da insanları bu işə sövq edən dövranlardır…”
Nazimə görə, 46 000…Hörmətli Peridə Calala görə isə 10-15 makina səhifəsi!.. Hər səhifədə 30-35 sətir hesabıyla 300-500- sətir!.. Azmıdır? Bir də “ətrafındakı bütün dostlar” var. On, on beş onlara əmanət etdisə Nazim, itən səhifələrin sayı minlərə şıxmırmı? Hamısımı yandırıldı bunların? Haradasa saxlanıla bilər azından bir bölümü? Ədəbiyyat tariximiz baxımından isə həbsxana şəraitində on minlərcə səhifə yaratdığı məlumdur və
Sarışın bir qurda bənzəyirdi
