скачать книгу бесплатно
Тинейджерлерге арнал?ан ?аржы. Балалар мен ата-аналар?а арнал?ан кiтап
Наталья Попова
А?ша – б?л ??рал. Жеткiлiксiз оларда бар, олармен байланысу керек. Б?л кiтап – бiрiншi ?адам осы тапсырманы орындау. Оны? беттерiнде к?рделi заттар туралы айту о?ай: а?шаны? на?ты ба?асы, макро- ж?не микроэкономика, инфляция, кредиттер мен кiрiстер. Кiтап жас?спiрiмдердi? ?аржылы? бiлiм беру ?орында ал?аш?ы кiрпiш болады, iздеуге бас?а да ма?ызды бiлiмдi ??ру?а ж?не болаша? молшылы?та ж?не сенiмдiлiк ?зiнi? ерте?гi к?нi ?сыныс жасайды.
Тинейджерлерге арнал?ан ?аржы
Балалар мен ата-аналар?а арнал?ан кiтап
Наталья Попова
Иллюстрациялаушы Валерия Нечипоренко
Редактор Елена Бердычевская
© Наталья Попова, 2022
ISBN 978-5-4490-3373-4
Создано в интеллектуальной издательской системе Ridero
Тинейджерлерге арнал?ан
?аржы
Иллюстрациялаушы: Нечипоренко В. / ?aleria (http://illustrators.ru/users/aleria)
Ал?ы с?з
Арина?а, Дениге, Жозефина?а, Маша?а, Матвейге ж?не Семен?а
30 жасымда ?аржы туралы м?лдем ЕШТЕ?Е бiлмейтiнiмдi т?сiндiм. Осы кiтабымда сипаттал?ан ?арапайым н?рселердi т?сiнгенiмде, жеке ?аржыларда да, бизнесте де к?птеген ?ателiктерге жол бермейтiндiгiме сенiмдiмiн. ?аржылы? ?лемдi т?сiну – са?ан ?мiрде ?лкен к?мек к?рсетедi. Б?л тек сен ?шiн ?ана емес, сенi ?орша?ан жа?ын адамдар?а, достары?мен ж?не ?лкен адамдармен ?арым-?атынасы? ?шiн де ма?ызды. Мен кiтабымды бiр жыл?а жуы? жаздым, сол уа?ыт бойынша саяхаттап, ?рт?рлi елдердi? адамдарымен танысып, олар ?андай жастан бастап ?аржылы? сауаттылы??а ?йрене бастады, жеке т?жiрибелерiн ж?не ?аржыларын ?алай бас?аратынын с?радым. Дамы?ан елдердi? адамдары географияны немесе тариxты бiлмеуi де м?мкiн, бiра? а?шаны жинауды, ?алай ?мiр с?рудi, саяxаттауды, ж?не де ?зiнi? ?аржылы? ?мiрiн ба?ылау ?аншалы?ты ма?ызды екенiн ?те жа?сы бiлдi. Осы елдерде ?аржылы? сауаттылы??а балалар 12 жасынан ж?не одан да ерте ?йренiп бастайды. Ал кедей елдердi? т?р?ындарыны? к?бiсi, тiптi ересек адамдарды? арасында ?аржы туралы еште?е бiлмедi, а?шаны? жо?ты?ына ж?не де ?арыздар мен несиелердi? бол?анына ша?ымданды. Олар ересек ?мiрге ?аржы туралы еште?е бiлмей ?адам жасады.
?рине, тарихты, географияны ж?не мектепте саба? беретiн бас?а да п?ндердi бiлу ма?ызды. Бiра?, ересек адамны? ?мiрiне ?адам бас?анда, бiрiншiден пайдалы болатын ол – ?з ?аржы?мен ж?мыс iстеу, а?ша мен ??нды ?а?аздарды? ж?мысын т?сiну, ж?мысы?ды ??рметтеу ж?не оны? ?аржылы? н?тижелерiн т?сiну. Мен б?л кiтаптi? са?ан к?мектесетiнiне сенiмдiмiн!
Тарау 1. А?шаны? пайда болу тарихы
Б?рын?ы кездерi а?ша тiптi болмайтын. Олар керек емес едi. ?йткенi барлы? ?ажет заттарды адамдар ?з ?олдарынан жаса?ан. Азы?-т?лiктi, киiм-кешектi ж?не бас?а ?мiрлiк ?уаныштарды отбасы, кейiнiрек тайпалар?а бiрiккен отбасылар, ?з бетiмен ?ндiрген ж?не т?тын?ан.
Бiра? сен бiлесi?, ?рбiр адамны?, немесе ежелгi адамдарды? жа?дайында – тайпаларды? ?з таланттары мен ?абiлеттерi бар.
Мысалы, Чунга тайпасыны? ба?шасында д?мдi ??лпынай мен т?ттi алма ?седi, ал Чанга тайпасында сиыр б?зау ?келiп, к?п с?т берген. Чунга тайпасы а?шасы болмай, еттен жасал?ан ас ж?не таза с?т iшкiсi келсе не iстеу керек? Бiра? оларда к?п ??лпынай ж?не т?ттi алма бар. ?арапайым шешiм – Чанга тайпасына барып, оларды? ?нiмдерi ?шiн ?з ?нiмдерiн ?сыну?а болады.
Осылай алмасу пайда болды. Ежелгi адамдар ?з ?нiмдерiнi? арты?шылы?тарын бiр-бiрiмен алмасатын болды.
Алмасуды? ?з кемшiлiктерi болды. Егер, мысалы, Чанга тайпасы бiр сиырды сатып ал?ысы келсе не iстейдi? Чунга тайпасына ??лпынай мен алманы ?анша беру керек? Есептеудi ?алай д?рыс жасау керек? Логикалы? т?р?ыдан ал?анда, бiр сиырды? ??ны ед?уiр к?п м?лшердегi жемiс-жидектен т?рады. Ал егер, Чунга тайпасына к?птеген жемiстер ?ажет емес болса?
Алмасу м?селелерiн шешу ?шiн ежелгi адамдар т?з?а, жануарлар?а, найзалар?а, жебелерге, балы? iлгегiне, жануарларды? терiсiне, д?нге, те?iз ай??ла?ына ж?не ?й шаруашылы?ына лайы? бас?а да ма?ызды заттар?а заманауи а?шаны? ?асиеттерiн берген. Я?ни, а?шаны? р?лiнде е? о?ай айырбасталатын, е? танымал ?нiмдер бол?ан. Бiра? м?ндай алмасу ?рдайым ы??айлы бол?ан жо?, ?йткенi ежелгi нары?та бiрдей ?нiмдердi? асып т?суi ар?ылы сатушы сатып алушысыз ?алуы м?мкiн едi, демек ?мiрге керектi ?нiмдерсiз ?ал?ан.
Алмасу?а ке? м?мк?ндiктер болу ?шiн адамдар?а ?за? уа?ыт бойы са?талынатын ж?не кез-келген уа?ытта ?ала?ан ?нiмдерге алмасу?а м?мк?ндiк беретiн ?мбебап тауар керек болды.
Сол кезде металдар мен асыл тастар алмасу ?нiмдерiнi? бiрi болды. Кiшкентай бiр уыс ?демi тастар?а ?лкен бизон сатып алу?а болатын едi. Мысты? бiр кiшкентай кесегi ?шiн тауы? пен д?н, ?оланы? кiшкентай кесегi ?шiн т?з, азы?-т?лiк ж?не жануарларды? терiсiн алатын едi.
Нелiктен адамдар металдарды ж?не асыл тастарды алмастыру ?шiн ал?ан? Оларды жеуге немесе киюге болмайды ?ой? Бiрiншiден, металдар е?бек ??ралдары мен жаулар?а ?арсы ?ор?аныс ??ралдарын дайындау ?шiн ?ажет болды – металдан жасал?ан жебелер, найзалар, балы? аулайтын iлгектер, т?рмысты? ыдыс-ая?тар а?аштан жасал?ан ??ралдар?а ?ара?анда ?за? ?ызмет ететiн едi. Екiншiден, ежелгi адамдар бiздерден кем бол?ан жо?, ?демi болу?а тырысып, ?демi н?рселердi жа?сы к?рдi. Сонымен ?атар ежелгi ??дайлар?а тере? сендi. Металдардан ж?не асыл тастардан ?шекейлердi, ?асиеттi ыдыстарды, ??дайлар бейнелерiн жасады. Адамда металдан жасал?ан ?демi ж?не жо?ары сапалы заттарды? болуы бас?аларды? к?з алдында бай екендiгiн к?рсеттi, ж?не де о?ан к?ш пен билiк сыйлады. Сондай-а?, осындай жина?тарды? болуы, кез-келген уа?ытта азы?-т?лiк пен киiм-кешекке алмасу?а болатын м?мкiндiк ж?не де адамдар?а болаша??а сенiмдiлiк беретiн едi.
Нелiктен алтынны? кiшкене б?лшегi б?кiл бизонны? ??нына те? келуi мiмкiн едi? М?мк?н оны? ?демi жар?ыра?анынан болар? ?алай ойлайсы?? Б?рi о?ай – бизон аулау?а ж?не металл ?ндiруге ж?мсал?ан к?ш пен е?бек бiрдей болды. Я?ни, ?нiмнi? ??ны, осы ?нiмдi алу ?шiн ?анша е?бек ж?мсал?анына те?. ?нiм не??рлым ?иыныра? ж?не ?за?ыра? шы?арыл?ан болса, со??рлым оны? ба?асы да жо?ары бол?ан.
Металдар адамдар ?мiрiнде е? ?тiмдi айырбастау ??ралы ретiнде бекiтiлдi. Металды? ??ны оны? салма?ы мен сапасына ?арай аны?талды. Б?л ы??айлы бол?ан жо?, ?йткенi, бiрiншiден, алмасу ?шiн таразы?а ие болу керек едi, ал екiншiден, металдарды? сапасын т?сiнбейтiн адам жасанды металды на?ты деп ?абылдау?а о?ай болды.
Сонды?тан металдар?а жария та?ба – металды? сапасы мен ??нын кепiлдендiретiн белгi ?ойылып басталды. Та?басы бар кесек металды бiз ?азiр а?шаны ?олданатын ма?ынада бiрiншi а?ша деп атау?а болады. Осындай та?басы бар кесек метал белгiлi бiр ??ндылы??а ие болды. Болжаумен осындай ал?аш?ы а?ша, бiздi? заманымыз?а дейiн 650-шi жылдары ?азiргi Т?ркия аума?ында, я?ни 2700 жыл б?рын пайда болды.
С?ра?тар
1. А?ша дегенiмiз не?
2. А?ша не ?шiн керек?
3. Ал?аш?ы а?ша ?айда ж?не ?ашан пайда болды?
4. А?шаны не алмастыру м?мкiн?
Тарау 2. А?ша ??нын не аны?тайды? Валюта дегенiмiз не?
А?ша – б?л айырбас?а арнал?ан ?мбебап тауар, ж?не кез-келген тауар ретiнде а?шаны? ?з ??ны бар.
Сенi? есi?де болар, ал?аш?ы та?ба басыл?ан кесек метал а?шаларды? ??нын сол металлды? ?з ??ны аны?та?ан. Я?ни, а?шаны? ба?асын о?ай аны?тау?а болатын. Металлды? салма?ы бойынша ба?асы = тиынны? ??ны.
Уа?ыт ?те келе, а?шаны ?ндiру ??ны тиындарда белгiленген на?ты ?зiндiк ??нынан ?ымбатыра? бола бастады. Мысалы, алтын сом ?нiмiне алтын ж?не ж?мысына бiр жарым сом ж?мсал?ан. Я?ни, тиын ?зiнде белгiленген ба?адан к?бiрек т?ратын болды. Адамдар осындай айырмашылы?ты ?олданып, а?шаны металл?а ?айта бал?ыта бастады. А?шаны бал?ыту ??нын тиындар?а бас?а металлдар косып азайту?а тырысты, бiра? сонда да ?ндiру ??ны ?ымбат болды.
Амал табылды, ол – ?а?аз а?ша. Бiра? адамдар ??ны тек сурет болып салын?ан а?шаларды? шынайы екенiне сену ?шiн не iстеу керек? Мемлекет кез келген уа?ытта ?а?аз а?шаны алтын ж?не к?мiс тиындар?а ауыстырып алу?а болатынына кепiл бердi. Осы к?нге дейiн мемлекет шы?аратын ?а?аз а?ша сол мемлекттi? алтын ?орымен кепiлденедi. Я?ни мемлекет оны? капиталымен кепiлденетiн а?ша к?лемiн ?ндiредi ж?не ол оны? ??нын аны?тайды.
«Банкнота» с?зi а?ылшынша «bank note» с?зiнен «банктiк жазба» деген ма?ына бiлдiредi. Банкнотаны? м?нi – б?л банкiнi? шынайы а?ша беру мiндеттемесi, я?ни, iс ж?зiнде банкнотаны? ??ны жо?. Бiра? мемлекет белгiлi бiр айма?та барлы? азаматтар?а банкнотаны за?ды т?лем ??ралы ретiнде ?олдану?а мiндеттейдi.
Неге а?ша арзандайды не ?ымбаттайды?
А?шаны? ??ндылы?ына шы?арыл?ан а?ша белгiлерi м?лшерi, мемлекеттi? экономикалы? жа?дайы, е?бек ??ны ж?не бас?а да факторлар ?сер етедi.
А?шаны? ?анша т?ратынын ?алай т?сiнуге болады?
?р мемлекет ?зiнi? а?ша белгiлерiн ?зiнi? атымен шы?арады. А?ша ??нын т?сiнудi? е? о?ай жолы – б?л бiр елдi? а?ша ??нын бас?а елдi? а?ша ??ны ара-?атынасын салыстыру. Б?л валюта ба?амы деп аталады. А?ша – валюта. ??нында?ы айырмашылы? – ба?ам.
Мысалы, б?гiнгi к?нде 1 те?ге = 0,0029 А?Ш доллары. Ал 5 жыл б?рын 1 те?ге 0,0065 А?Ш доллар т?рды. Я?ни, 1000 те?геге 6 доллар сатып алу?а болатын едi. ?алай ойлайсы? не жа?дай орын алды? Те?ге ??ны азайып, ал доллар ??ны арта т?стi.
?детте ба?ам салыстыру ?лемдегi е? к?п ?олданылатын валюталармен жасалынады, олар:
Ж?не де а?ша ??нын алмасу м?мкiндiгiне немесе сатып алу м?мкiншiлiгiне ?арай аны?тау?а болады. Мысалы, 100 те?геге 1 б?лке нан алу?а болады. Немесе бiр те?ге бiр са?ыз т?рады.
Егер 2000 жылы 100 те?геге 3 б?лке нан, ал 2010 жылы 100 те?геге 1,3 б?лке нан алу?а болатын болса, ?алай ойлайсы? не жа?дай орын алды? Д?рыс, те?ге арзандады, ал нан ?ымбаттады.
С?ра?тар
1. А?шаны? ба?асы бар ма?
2. А?шаны? ?анша т?ратынын ?алай т?сiнуге болады?
3. Валюта ба?амы дегенiмiз не?
4. ?андай валюталарды бiлесi??
Тарау 3. Байлы? дегенiмiз не?
20 фунт жылды? табысы?да шы?ысы? 19 фунтов 96 пенс болса – б?л ба?ыт. 20 фунт жылды? табысы?да шы?ысы? 20 фунт 6 пенс болса – б?л кедейлiк.
Чарльз Диккенс
М?мкiн сен бай бол?ы? келетiн шы?ар? Бiра? байлы? не екенiн сен т?сiнесi? ба?
Мысалы, менi? он екi жасар ?ызым б?л с?ра??а бай адам а?шасы к?п адам деп, ал ?аншалы?ты к?п деген с?ра??а ойланып: миллион доллар деп жауап бердi.
Б?л аны?тама д?рыс емес. М?лдем д?рыс емес деп айту?а болады.
Байлы?ты белгiлi бiр а?ша к?лемiмен аны?тау ?те ?иын. Бiреу ?шiн байлы? ол – 100 доллар. Мысалы, Африканы? к?птеген елдерiнi? т?р?ындары к?нiне 1 доллармен к?н к?редi ж?не де ?рине олар?а 100 доллар 100 к?н к?руге болатын ?лкен капитал. Ал бiреуге миллион доллар да м?лдем к?п а?ша емес.
Адамны? байлы?ын, на?тыра? айтатын болса?, ау?аттылы?ын аны?тау оны? табыс ж?не шы?ыс к?здерiн ой?а ала т?рып ба?ала?ан д?рыс.
Мысалы, адам айына 50 000 а?ша табады, бiра? 40 000 те?ге жаратады, м?ндай адамды толы?тай бай адам деп атау?а болады, ?йткенi о?ан керектiнi? б?рiне оны? ?аржысы жетедi ж?не тiптiм кiшкене ?алады.
Егер адам миллион те?ге а?ша тауып, бiра? бiр жарым миллион те?ге а?ша жаратса, ?алай ойлайсы? ол адамды бай адам деп атау?а бола ма? Д?рыс, олай атау?а болмайды.
Адамны? табысы оны? шы?ысынан к?п бол?ан жа?дайда ?ана оны бай не ау?атты деп есептеуге болады. Ал адамды кедей деп табысы шы?ысынан аз бол?анда атау?а болады.
Я?ни адамды кедей не бай деп оны? табысы мен шы?ысын толы?тай талдап шы??аннан со? ?ана айту?а болады.
Сонымен, бай адам б?л – ?зiне ?найтын ?мiрге лайы?, жеткiлiктi табысы бар адам.
?ызы?ты деректер:
Егер сенi? 4000 А?Ш доллар жина?ын болса, сен бiздi? елдi? 50% т?р?ынынан байсы?.
Егер сенде 75000 А?Ш доллар бар болса, сен ?лемдегi е? бай адамдарды? 10% кiресi?.
Кез келген н?ресте жер бетiндегi екi миллиардтан (барлы?ы шамамен 7 миллиард) астам адам?а ?ара?анда бай, ?йткенi оны? ?арыздары жо?.
С?ра?тар
1. Адамны? ?ымбат ж?не ?демi машинасы бар, алайда ол оны 10 миллион те?геге кредитке ал?анын ж?не де кредиттi 10 жыл бойы т?лейтiнiн, ал жина?ан жина?ы 10000 те?ге ?ана екенiн бiлдi?. ?алай ойлайсы? б?л адам бай ма? ?алай ойлайсы? м?ндай затты сатып алуды? пайдасы бар ма?
2. Тау со?па?ында лашы?та т?ратын д?руiш-гид тек к?к?нiстермен тама?танып, 10 жыл б?рын секонд-хэндта сатып ал?ан киiммен ж?редi. Ай сайын?ы табысы 150 000 те?ге. Ал ?мiр с?руiне ай сайын 50 000 те?ге ?ана жаратады. Жыл бойына жина?ы 1 200 000 те?ге болды. ?алай ойлайсы? б?л адам кедей ма? Неге?
Тарау 4. Ба?а неге байланысты ?ойылады?
Ба?а – б?л барлы? затты? ?лшемi.
Константин Кушнер
Сен ?мiрi?де неге бiр зат екiншi зат?а ?ара?анда бас?аша ба?ада т?ратынын ойланып к?рдi? бе?
Кез келген затты? ба?асы екi н?рсеге байланысты:
– Материал
– Е?бек
Материал – б?л бiз ?стап, сипап, к?рiп ж?не сезе алатын н?рсе.
Е?бек ?р-т?рлi бола алады, ол адам жаса?ан ж?мыс ж?не де машина жаса?ан ж?мыс болу м?мкiн.
Бiра?! Еш?андай да мiнсiз машина адам ба?ылауынсыз ж?мыс жасай алмайды, я?ни, кез келген машина е?бегiне адам е?бегi ?осылады.
Мысал
«Сникерс» шоколадты батончигiн алайы?.
Ол жасалын?ан материал: какао, жа??а?, карамель.
Батончиктi дайындау ?шiн кеткен е?бек: какао-атбас б?рша?тарды, жа??а?ты, ?ант ??ра?ын ?сiру. Жинау, тасымалдау, са?тау. Шоколадты, карамельдi жасау, форма?а ??ю. Б?ны? барлы?ы машинамен жасалынады, я?ни машинаны? е?бегi. Машинаны ж?не барлы? бизнес процесстердi е?бек етушi адам ?ада?алайды.
Сонымен, ?осайы? материал + е?бек = шоколадты батончик!
К?рделiрек мысал
Электронды? кiтап.
?алай ойлайсы? кiтап жаса?анда материал ?олданыла ма, ?лде тек е?бек ?ана бар ма?
Негiзiнде электронды? кiтапта да материал ?олданылады. Б?л материалды автор е?бегiмен жасалынады. Кез келген материалды жасау ?рдайым е?бекпен бiрге ж?редi. Тап осы жа?дайда материал – автор жаз?ан текст.
Электронды? кiтап жасау ?шiн авторлы? е?бекпен жасалын?ан ?ана материал аз болады. Материал?а кiтапты цифрлау, иллюстрациялар жасау, электронды? ?стеме жасау сия?ты ?осымша е?бектер ?осылады.
Сонымен, ?орытындылап келсек:
Материал + е?бек = электронды? кiтап.
Мына заттарды? ??ны неден т?ратынын ойланып жауап бер
– Iphone. Жа?сылап ойлан, неге Iphone онымен фунцкионалы бiрдей бас?а ?ялы сымтетiктерге ?ара?анда ?ымбат т?рады?
– Сенi? с?йiктi онлайн ойынны??
– Нанны??
