скачать книгу бесплатно
Без дә малайлар идек…
Амирзян Закирзянович Муталлапов
Язучы-прозаик һәм журналист Ә. Моталлапов бу китабына туплап биргән хикәя-повестьларында сугыш чоры балаларының гыйбрәтле язмышларын, өмет-хыялларын чагылдыра. Китапта шулай ук язучының шигырь һәм новеллалары да тәкъдим ителә.
Әмирҗан Моталлапов
Без дә малайлар идек… . Повестьлар, хикәя ләр, новеллалар һәм шигырьләр
Автордан
Без бәләкәй чакта яшәү рәвеше бөтенләй башка иде. Балачагыбыз авыр сугыш елларына туры килде. Ул чакта укулар октябрь аенда гына башлана иде. Беренче сыйныф укучыларына тиклем колхоз эшенә тартылды. Сентябрь аен хезмәттә үткәрә идек.
Ачлык хөкем сөрде. Ачлыктан шешенү, хәтта үлү очраклары да күп булды. Язга чыккач, юа, кычыткан, кузгалак, балтырган ише үләннәр кешеләрнең төп туену ризыгы булып хезмәт итте.
Тормыш үзгә иде, авыр иде, тик балачак хәзергедәй уртак булды: сөйдек тә, сөйдердек тә, уйнадык та, низаглашып та алдык. Исәя төшкәч, төрле хыяллар белән яши башладык – киләчәккә планнар кордык, алдагы елларга матур өметләр багладык.
Әлеге әсәрләрдә сез безнең буын малайларының яшәү рәвеше һәм кылган гамәлләре белән күпмедер дәрәҗәдә танышырсыз, дип уйлыйм.
Повестьлар
БЕЗ ДӘ МАЛАЙЛАР ИДЕК…
Ике дус
Зың… Зың… Зың… Мәдинә түти, сабан төрәне тактасына сугып, кырда эшләүчеләргә вакытны хәбәр итә: бер, ике, өч…
– Хәниф, ничәне сукты?
– Сигезне.
Алар ярым ачык тәрәзә аша сөйләшәләр. Хәнифнең кереп килеше. Ул тәрәзә янына туктады да:
– Чыгасыңмы? – дип сорады.
– Хәзер, – дип җавап кайтарды Әхтәм, эчтә нәрсәнедер дөбер-шатыр китереп. Кечкенә чуен чүлмәк кулыннан төшеп киткән икән.
– Нәмә кырасың? – дип кызыксынды Хәниф.
– Чүлмәк төште.
– Ватылмадымы?
– Юк.
Ярый әле эчендәге бодай боткасы түгелмәде. Кичә әнкәсе бер кесә бодай алып кайткан иде. Әхтәм аны кич буена ярма ташыннан чыгарды. Ә иртән әнкәсе ботка пешереп киткән. Искиткеч тәмле. Бер стакан сөт белән ярты чүлмәк ботканы җәһәт кенә суктырды Әхтәм. Калганы – сеңлесенә.
Әнкәләре уракта. Иртүк китә. Әхтәм ишекне эчтән бикләп кала да туйганчы йоклый. Торгач ашый. Шул ашау белән кичкә кадәр йөри. Ярый бүген ботка эләкте. Урак башланганчы, алабута өйрәсе белән ялманырга туры килә иде.
Бүген борчак басуына җыеналар алар. Куырып ашарлык борчак алып кайтып булмасмы дип кичтән үк тәгаенләп куйдылар. Алар басуга юнәлделәр.
– Тучны сигезне суккан иеме? – дип кабат кызыксынды Әхтәм.
– Тучны. Миңа ышанмыйсыңмыни?
– Унөч, ундүрт түгелме, дим…
Сабый тавышы белән икесе дә кеткелдәп көлеп алдылар. Көлүләре сәбәпсез түгел иде.
…Каланча авыл башындагы иң биек урында. Түбәсендәге кечкенә өйчеккә бормалы баскыч белән менәсе. Түбә астына төрән тактасы асылынган. Чак кына чиртсәң дә, чыңлаган тавыш әллә кайларга тарала. Ерак басуга ишетелсен өчен аңа арба кендеге белән сугалар. Чаң ике вазифаны үти. Янгын чыкса, озак итеп еш-еш сугып, халыкны аякка бастыралар. Кизү торучы Мәдинә түти, каравыл өендәге тукмаклы сәгатьтән вакытны карап, сәгать саен каланчага күтәрелеп, чаң суга. Сигезне суга икән, сәгать сигез дигән сүз. Уникене сукса – унике…
Әхтәм белән Хәниф әйткәнчә, «тучны»лыгына иман китереп булмый. Каравыл өеннән каланчага чаклы килгәнче, бормалы баскычтан менгәндә өч-дүрт мәртәбә туктап тын алуны исәпләгәндә Мәдинә түтинең юлга байтак вакыты сарыф ителә. Авыл халкы моны белә һәм Мәдинә түтинең хәленә керә. Шуңа күрә алга-артка биш минутны исәпкә алмыйлар.
Кайчагында Мәдинә түтинең ялгышып китүе яманрак. Узган елның җәендә унбер урынына уникене сукты. Үз хатасын шундук сизенеп, тагын берне бәрде. Янәсе, артыгын кайтарып ала. Быел яз көне тугыз урынына тугызны суккан да: «Беренчесе бик әҗәми булды, ишетмәгәннәрдер», – дип, тагын берне өстәгән.
Карт кешедән нәрсә көтәсең? Мәдинә түтидә хәзер кайчандыр тагылган «Пырдым» кушаматының исеме генә калган, җитезлек күптән ташлаган аны. Шулай да булышалар әле аның белән. Кайтарып алу, кайтарып бирү турында сүз кузгалса: «Әнә Мәдинә түтигә бар, ал, кайтарып бирер», – дип шаярталар.
Ике дус, Әхтәм белән Хәниф, «кайтарып алу» вакыйгасын беләләр һәм көлешүләре дә юкка гына түгел.
Әсирләр
Караңгы төшәр алдыннан басудан кайтып кергән Сәкинә аптырап калды: улы да, кызы да өйдә юклар. Кызы, бәлки, әбиләреннән кайтмагандыр, ә Әхтәме кайда соң? Аның югалып тору гадәте юк иде бит. Өй-ихата күптәннән ялгыз торганга охшый. Көтүдән кайткан сыер капканы үзе төртеп кергән. Артыннан капка ачык калган, ишегалдына чит сарыклар кергән.
Сәкинә сыерны ашык-пошык сауды да Хәнифләргә китте. Әхтәм бары шуларда гына булырга мөмкин дип санады. Тик Хәниф тә югалган булып чыкты. Әле генә эштән кайткан өлкән малай Гамир тавыш-тынсыз шыбырдама чөмерә, әнисе Сабира казан янында бөтерелә. Үзе нидер сөйләнә.
– Синеке дә юкмы? – диде ул ишектә Сәкинәне күрү белән.
– Юк шул, малайкаем!..
– Тиз-тиз кабыштыр да йөгереп кенә сораштырып кайт. Урманга китеп адашмагайлары, – дип, Сабира Гамирны кабаландыра башлады.
– Кеше адашырлык урман бармыни бездә? – диде Гамир, өстәл артыннан күтәрелеп.
– Бүрегә тап була күрмәсеннәр, Ходаем. Куркудан йөрәкләре алыныр, – дип хафалануын дәвам итте Сабира.
Сәкинәнең дә йөрәге жу итеп китте. Урман-басу тулы ач бүре. Хайванга гына түгел, кешеләргә ыргылырга күп сорамыйлар. Бала-чаганы өзгәләп ташларга бик мөмкиннәр…
Сәкинә белән Гамир урамга чыктылар. Очраган берәүдән сораштырып киттеләр. Белүчеләр юк иде, ә малайларын югалтучылар алардан башка да бар икән. Ике хатын балаларын юллый чыккан. Авылдан кем чыккан, кем кергән – моны белсә Мәдинә түти генә белер, дип, аңа киттеләр.
– Бер көтү малайларны Чатан, ат белән куып алып кайтып, амбарга япты. Күрү ягым чамалы, кем балалары икәнлекләрен танымадым, – диде Мәдинә түти, үз янына килүче хатыннарга.
«Чатан» дигәне Сәхеш була. Бер аягы тездән бөгелми. Сугыштан шулай. Яздан алып кара көзгә кадәр ат өстеннән төшми. Аның төп хезмәтен авылда ныклап белүче юк. Икенче кушаматы «Бөке», ягъни кайда тишек бар, шунда тыга торган бөке. Ферма эшенә генә артыгын тыгылмый. Игенчелектә катнашмаган җире юк: басуга тирес чыгарттыра, көл, кош тизәкләре җыйдыра. Бригадир юкта колхозчыларны эшкә куа. Иген җитешкәндә, борчак өлгергәндә басу саклый. Басуга килгән малайларны, чыбыркы белән сыдыра-сыдыра алып кайтып, амбарга яба. Бүгенгесе дә беренче очрак түгел.
– Барыгыз, кайтыгыз, малайларны үзем коткарырмын. Сез бәладән читтәрәк торыгыз, – дип, Гамир үзенә ияргән хатыннарны китәргә әйдәкләде.
Хатыннар Бөкенең бәйләнчек гадәтен беләләр. Малайларны амбардан чыгарган өчен ни генә кыланмас әле дигән шиккә төшеп, китәргә ашыкмадылар. Гамир ике уйлап тормады: йөгереп килде дә келәт ишеген көч белән этте. Елаудан шешенеп, ярдәм килүдән өмет өзгән малайлар почмакка, бер-беренең җылысына сыенышканнар иде. Малайларны чыгаргач, Гамир Сәхешләргә юнәлде.
– Син малайларны ни өчен келәткә томырыкладың? – дип ташланды егет, керә-керешкә.
– Борчак басуын таптаганга, – дип, исе дә китмичә җавап бирде Сәхеш. – Иртәгә кадәр ятсалар, акыл керер.
– Яткырырмын мин сиңа! Үзеңне шунда бикләп, атна буена ач яткырасы бар. Әгәр малайларга бер-бер хәл булса, аягыңның җиргә тимәячәген чамалыйсыңмы соң син? Чыгардым мин аларны…
– Иртәгә иртән үк милиция чакыртам. Аларга нәрсә сүләячәгеңне кичтән уйлап ят.
– Миңа түгел, сиңа җавап тотарга туры килер. Үзең уйлан… Алып китүләре дә ихтимал…
– Ә ни өчен?
– Колхоз икмәген капчыклап урлаган өчен. Әллә белмиләр, күрмиләр, дисеңме? Шаһитлар җитәрлек, – дип, ишекне шап итеп ябып чыгып китте Гамир.
Үч алу
Әхтәм белән Хәниф чатан Сәхештән үч алу турында баш ватарга керештеләр. Йодрык белән берни майтарып булмаячак. Сәхеш алар ише малайларны гына түгел, зурларны камчыларга да күп сорамый. Аны көч белән акылга утыртырдай ирләр сугыштан кайтмаганнар шул. Их, Әхтәмнең әткәсе булсын иде дә!.. Юк шул! Үзләре дә бик акрын үсәләр…
Әхтәмгә бу җәйдә – тугыз, ә Хәнифкә унбер яшь тулды. Гәүдәгә дә әллә ни алдыра алмадылар. Бу килештән үч алырга ыргыласы түгел дә… әмма күңел әрнүен, кимсенү хисен ничектер басарга кирәк бит.
Сәхешнең Хәниф белән яшьтәш энесе бар. Иң кулае – шуны төп башына утырту. Әндәр исемле ул. Әхтәмнең анда икеләтә ачуы бар. Электән дуслар иде, уйламаганда бозылыштылар. Аның сәбәбе болай килеп чыкты…
Бабасы ясаган каен чаңгыда тау шуганда, аның бавы өзелде. Әндәр дә шунда иде. Алар тау буенда гына яшиләр.
– Әйдә, безгә кереп бау тагабыз, – дип, Әндәр Әхтәмне үзләренә әйдәкләде.
Керделәр. Өйдә берәү дә юк иде. Чаңгыга әле генә ишелгән юкә бау бәйләгәч чыгарга җыендылар. Әхтәм стенада эленеп торган рәсемгә имән бармагын төбәде дә:
– Стой! Стрелять буду! – дип, малайлар авызыннан еш әйтелә торган сүзне кабатлады.
– Син шулаймыни? Лилин бабайны атмакчымыни? Башың бетә бит! Хәдер силсәвиткә барып әйтәм, – дип ырлап ябышты Әндәр.
Чын әйтәме, шаярыпмы – белүе кыен. Нишләмәк кирәк? Сугышлы уйнаганда әйтелә торган сүз Әхтәм авызыннан ычкынды шул. Белсәләр, баштан сыйпамаячаклар. Өтермәнгә тыгулары да ихтимал. Законнарны аңламаса да, юлбашчы белән булашкан өчен гафу юклыгын чамалый Әхтәм.
– Әйтмә инде? – дип ялыну юлына басты Әхтәм.
– Нәмә бирәсең, әйтмәем, – дип, үз ягын каера Әндәр.
– Бер нием юк шул…
– Әткәңнең киң каешын бирсәң әйтмәем.
– Әткәй төсе бит ул. Әнкәй ачулана.
– Алайса, әйтәм…
Әхтәм ялына, Әндәрнең чигенүдә исәбе юк. Нишләсен, каешны китереп бирмичә котыла алмады Әхтәм. Каеш бер елдан бирле Әндәрдә, ләкин Әхтәмнең бу хакта әнкәсенә сиздергәне юк.
Үч кайтару җае үзеннән-үзе килеп чыкты. Әхтәм белән Хәниф урманга барырга ниятләделәр. Чабата ясарга икесенә дә юкә кирәк иде. Аларга урамда Әндәр очрады.
– Кая барасыд? – дип кызыксынды ул.
– Урманга. Барышлый тегермәнгә дә кагылабыз, – дип җаваплады Хәниф.
– Тегермәндә ни бар?
– Әйтмибез.
– Әйтегед инде?
– Синең авызда сүз тормый, – диде Хәниф.
– Тора! Берәүне дә әләкләгән, кешегә сүләгән юк әле.
– «Әйтмәм» дип ант ит!
– Валлаһи, билләһи…
– Әйдә, ияр, алайса…
Киттеләр. Тегермәнгә барып җиттеләр. Ташландык тегермән эченә хәзинә яшерелгән, шуны эзләмәкчеләр, янәсе. Эчкә керделәр, өскә менделәр. Бер сайгакны көч-хәл белән ачканнар иде, аска төшәргә җай юк. Стена шома, тотынырлык түгел. Хәлдән чыгу юлын болай аңлатты Хәниф:
– Әндәр, сал каешыңны. Өстән берәү тотып торганда, икенчебез каешка ябышып төшәбез. Башта син төш, аннары мин…
Хәзинә кайгысы баштанаяк биләгән иде Әндәрне. Берсүзсез түбәнгә шуышты ул. Әндәр идәнгә басу белән каешны алды да Хәниф идәнне япты.
– Мә, Әхтәм, бу синең каеш бит. Нигә аны исраф итеп Әндәрдә йөртәсең? – дип, каешны дустына тоттырды.
Кайтышлый чыгардылар Әндәрне. Сөйләмәскә ант иттерделәр. Әйтә калса, тагын да яманрак гамәл кылачакларын искәрттеләр. Әндәр сүз бирде һәм, артына да карамыйча, авылга таба йөгерде…
Мәхшәр көне
Хәниф белән Әхтәмнең күңел кырланды. Аларга ерак әвендәге ашлык суктыру машинасында ат куарга әйттеләр. Теләп ризалаштылар. Яшьтәшләре күптәннән колхоз эшенә йөри бит, ник алар калышырга тиеш!
Ат куа башлагач, тамак туя төште. Көндез кайту юк. Салкын чишмә буенда ашарга әзерлиләр. Ризык һәркемгә җитәрлек. Малайлар көшелдәге ашлыкны да кабалар. Тыючы юк, шулай да кисәтәләр: күп ашасаң, күбенеп үлүең бар. Андый хәлләр булгалый, ди. Ни әйтсәң дә, ашлык суктыруда катнашу хәерле: хезмәт көне дә әйбәт кенә чыга, кесәгә дә «ияреп» кайта. Өстәвенә көндезләрен туйганчы ашаталар.
Ерак әвен авылдан чакрым ярым тирәсе. Хатын-кызлар җәяүләп барып-кайтып йөри, ә малайлар – ат өстендә. Эштән кояш баеганда гына кайтыш. Бүген дә соң кузгалдылар. Басу капкасы төбенә кайтып җиткәч, тагын тоткарландылар. Басудан кайтучыларны колхоз рәисе белән райком вәкиле туктатты. Хисапчыны да иярткәннәр. Кесәләрне актарып, селкергә керештеләр. Тентү төгәлләнгәч, кайсы төенчек кемнеке икәнлеген язып, амбарга алып кайтып киттеләр. Үлчәячәкләр инде…
Сөйләшүне иртәгәсен ерак әвендә үткәрделәр. Кемнең кесәсеннән күпме ашлык чыгуын аңлаттылар. Иң күбе Гайнәфәттәйнеке булган, аныкы ике килога тарткан.
– Сугыш чорында бу чаклы ашлык урлаган өчен ике-өч елга утыртып куйдылар. Закунның хәзер дә йомшарганы юк, Гайнәфәттәйне судка бирергә туры килер, – диде колхоз рәисе Хәтми.
– Балаларын нишләтәбез? – диде кемдер.
– Детдомга бирәбез, – диде рәис.
– Кулыңнан килсә, син безнең барыбызны да утыртып, балаларны детдомга биреп бетерер идең, – диде усал телле Вәсилә.
– Гайнәфәне бер юлга калдырырга кирәк, – диде барабанчы Кашшаф. – Ире сугышта үлүен, ике бала белән фәкыйрьлектә яшәвен искә алырга кирәк. Җир идәнле, салам түбәле, читән өйалдылы өйдә гомер кичергән бәндәне кызганыйк инде…
Ничек итсәләр иттеләр, Гайнәфәттәйне яклап алып калдылар. Авылда мондый хәлнең булганы юк иде әле. Зур җиңү иде бу. Бердәмлек күрсәткәндә, хикмәт чыгарып була икән бит.
Икенче көнне кесәләр буш кайтты. Бәндәләр куркудан айный төшмәгәннәр иде әле. Тал чыбыгына атланган малайлар:
