Вольны птах. Раман

скачать книгу бесплатно

– Малайчына, – адгукнулася Насця. – Калi пабачыш сапраyды мае плечы, напiшаш штосьцi больш праyдзiвае.

– Табе не спадабалася? – нiякавеy я.

– Не, што ты, спадабалася, канешне, – запэyнiла дзяyчына мяне y адваротным, – i я абавязкова цябе прысню y гадзiнаy восем ранiцы халоднай. Абяцаю. – Памаyчала i дадала: – Дзякую табе. Стала лягчэй.

Я не паспеy у яе запытаць больш нiчога, бо y слухаyцы загучалi кароткiя гудкi.

Што гэта было? Трызненне наяве? Сон у сне?

Ранiцай з кiшэнi кашулi я дастаy аркуш з бальнiчнага журналу, на якiм быy запiсаны верш.

З самага ранку i на цэлы дзень зацерусiy дождж. Нават праз вокны адчувалася яго ныццё, падобнае на ныццё хворага зуба. Зрэшты, зуб – гэта ж костка, а костка балець не можа, тым больш ныць. Незадаволены чымсьцi нервовы чарвяк, якi сядзiць унутры зуба. Менавiта яго ныццё, якое нярэдка пераходзiць у невыноснае галашэнне, нiбы яго рэжуць, i стварае пачуццё безвыходнасцi ды жалю да самога сябе. Дождж за акном таксама нагадваy гэтага чарвяка, свiдраваy душу, залазiy пад корку чэрапа i высмоктваy мозг з тупой прагнасцю зомбi. У маiм выпадку яму i высiлкаy асаблiвых не патрабавалася. Дзiрка y галаве бесперашкодна дазваляла yваходзiць усiм, каму заyгодна, у сваё лона. Непрыгожы, нудны вулiчны пейзаж, размыты дажджом, як сапсаваны фотаздымак, нагнятаy негатыy i y памяшканнях 9-й бальнiцы. Прыгнечанасць, безнадзейнасць, асуджанасць нябачным пылам асядалi на кожным твары пацыентаy i правальвалiся y iх насы, вочы, вушы ды рты страчаным часам, часам, у якога не было нi будучынi, нi мiнулага. Настрой узнiкаy такi, што хоць кладзiся i памiрай, усё адно нiчога добрага нiкога не чакала наперадзе. Раз-пораз я вымаy з кiшэнi верш, напiсаны yначы на аркушы з бальнiчнага журналу, углядаyся y лiтары вачыма i ненавiдзеy яго. З iм неадкладна хацелася разабрацца, зрабiць балюча, калi не знiшчыць. Вядома, нi y чым вiнаваты ён не быy, гэта yсё дождж за акном, агiдны, як гнiлы зуб, псаваy настрой i выклiкаy дзiyныя думкi пра змрочнасць быцця i немагчымасць кахання, у якое карцела верыць, як у Бога, але не верылася. Я памятаy начную тэлефонную размову з Насцяй да драбнiц, аднак у сапраyднасць яе таксама не верылася. У сапраyднасць размовы i y сапраyднасць Насцi. Наяyнасць верша нiчога не даказвала. Ён усяго толькi плод маёй фантазii. А фантазiя y мяне працавала будзь здароy. За траiх запар. Усё жыццё маё – адна бясконцая фантазiя. Мо я yвогуле знаходзiyся пад прэпаратамi y псiхушцы, скораны шызафрэнiяй, i yсё, што я лiчыy сваiм жыццём, – жыло выключна y маёй галаве, асаблiва Насця. Бо не магла яна y сапраyднасцi быць такой, якой была. Зрэшты, якой? Што я ведаy пра яе? Вось менавiта – нiчога! Узялася невядома адкуль, прыходзiла i знiкала заyсёды y розных варыяцыях самой сябе цi, усё ж, не прыходзiла? Цi, усё ж, я яе выдумаy? А кнiга? «Альтыст Данiлаy», падораны ёй, якi не чытаyся, бо замест тэксту на старонках я бачыy Насцiн усмешлiвы твар? Зрэшты, я мог купiць кнiгу сам. Трэба спусцiцца yнiз i непасрэдна звярнуцца да беларускамоyнага якудзы. Ён павiнен яе памятаць, зразумела, калi яна сапраyды купляла y яго кнiгу. Я не сумняваyся, што якудза не забыy Насцю. Такiх, як яна, не забываюць нават аднойчы пабачыyшы. Зразумела, у тым выпадку, калi яна iснавала насамрэч.

Узяy куртку (выцягнуy з-пад матраца), з-пад падушкi выцягнуy кепку, пакiнутую Янкам Лайковым, на yсялякi выпадак прыхапiy i яе. Сказаy суседу па палаце – вахцёру з Купалаyскага тэатра, – што пайду праветруся (таксама на yсялякi выпадак). Спусцiyся yнiз, падышоy да кнiжнага латка. Якудза быy на месцы.

– Паслухайце, – адразу звярнуyся да яго, працягваючы «Альтыста Данiлава» як улiку, – вы памятаеце, хто купiy у вас гэтую кнiгу?

– З ёю нешта не так? – занепакоена запытаy той, але не спяшаyся браць кнiгу з маiх рук.

– Ды не, усё з кнiгай так, – супакоiy я яго.

– Тады што, не разумею? – ветлiва yсмiхаyся якудза.

– Вы памятаеце, хто яе купляy? – настойлiва запытаy я.

– Вядома, – адказаy якудза.

– І хто? – нецярплiва перамiнаyся я з нагi на нагу, нiбы хацеy да ветру.

– Вы, – агаломшыy мяне адказам.

– У сэнсе я? – разгубiyся я i паплыy бы плаyлены сырок па патэльнi.

– З вамi, праyда, была дзяyчына, – хутка дадаy ён. – Вы былi yдвох з ёю. Яна купiла кнiгу для вас, – працягваy якудза. – Вельмi прыгожая дзяyчына. Праyда, дзiyная. Поyная таямнiц i загадак.

– Я дакладна быy не адзiн, а з ёю? – ухапiyся за словы якудзы я, бы за саломiнку тапелец.

– Так, – пацвердзiy якудза.

– Дзякую вам бязмежна, вы толькi што вярнулi чалавека да жыцця! – ледзь не палез я да якудзы з абдымкамi.

– Звяртайцеся, – ветлiва yсмiхнуyся ён мне. – Заyжды рады дапамагчы.

Я выбег пад дождж, бы агонь, якi патрабавалася пагасiць, ахоплены yнутраным пажарам. Усё ж не звар’яцеy i ляжу не y вар’ятнi. А гэта значыць, што Насця сапраyды тэлефанавала yначы i мы размаyлялi з ёй. Гэта значыць, што Насця – рэальны чалавек, а не вобраз, прыдуманы мной пад уздзеяннем атрыманай траyмы.

Кроплi дажджу намагалiся, рыхтык кулi, патрапiць у мой твар, якi сядзеy, нiбы y доце, пад кепкай, чый брыль надзейна абараняy ад знешняга yмяшальнiцтва. Дождж злаваy, што не выходзiла па ягонаму, але yзмацнiць сябе, каб ударыць у поyную сiлу, нечага яму не ставала. Мо не яго дзень быy. Ён церусiy, быццам трухаy, як старая заезджаная кабыла, iснаваy толькi таму, што яму хтосьцi дазволiy iснаваць, але жалю да сябе не выклiкаy, хутчэй смех. Так, дождж здаваyся смешным, хоць нiчога смешнага y яго трушку не заyважалася. Такi сабе сумны клоyн. І мой твар расплыyся ва yсмешцы, недарэчнай, напэyна, i дзiyнаватай, нiякага дачынення не маючай да таго, як выглядаy дождж. Зашмат гонару для яго. Усмiхаyся я Насцi. Не, яна не з’явiлася перада мной Сiyкай-Буркай, каб ашчаслiвiць адным сваiм выглядам, адной сваёй прысутнасцю, не. Усмiхаyся я yсведамленню, таму yсведамленню, якое y адначассе робiць з хлопчыкаy мужчын, хоць адказнасць пакуль яшчэ не пырхала крыламi за спiнай у выглядзе матыля, але сiгналiла недзе далёка наперадзе з нябачнага маяка аб сваiм з’яyленнi.

Я закурыy. З асалодай труцiy лёгкiя, якiя, таксама з асалодай, прымалi y сябе атруту: не меншыя за мяне наркаманы. Нас рознiлi хiба што дозы i маштабы гэтых доз. Але параyнанне жывога чалавека, як сродка задавальнення, з цыгарэтамi падавалася блюзнерствам, якое, тым не менш, пасялiлася, калi не y сэрцы, то y галаве дакладна, праз дзiрку шуснула, бы y нару i стаiлася y шэрым рэчаве вавёркай, пухнатым хвастом змятаючы з мозгу пыл дзён i начэй, якi таксама праз дзiрку прасочваyся сляпiцай.

Я yжо вяртаyся y будынак бальнiцы, затрымаyся каля дзвярэй, прапускаючы праз iх жанчыну з клункамi, якая, вiдаць, прыехала аднекуль з вёскi праведаць мужа, цi сына, цi дачку, калi заyважыy Янку з Паyлам Гаспадынiчам. Яны шпацыравалi па тэрыторыi yпэyненай хадой маладосцi. Я кiнуyся iм насустрач, на хаду yсмоктваючы y сябе падзяку жанчыны за прытрыманыя дзверы. Падобная ветлiвасць аджывала сваё, бо y моду yваходзiла агрэсiyнае быдляцтва, што запаyняла сабой усе слаi грамадства з хуткасцю саранчы i знiшчала прыстойнасць, а калi не атрымлiвалася знiшчыць, аб’яyляла слабасцю i спiсвала за непатрэбнасцю ва yтыль. Быкаванне прапаведвалася як рэлiгiя, невуцтва вiталася бы панацэя ад усiх нягод. Моцны бiy слабога i лiчыyся героем. Сапраyдным героям ламалi хрыбты шакалiнай зграяй i выкiдалi з жыцця y калодзежы смерцi. Кiнгаyская iмгла сышла з-пад маiх вачэй, адпаyзла, выпаyзла з бальнiцы i накiнулася на горад бы шалёная. Мо таму i дождж церусiy, а не залiваyся залевай…

Мы парукалiся. Сябры з заняткаy. Перад тым, як адправiцца y «Першацвет» на чарговае пасяджэнне лiтаб’яднання. Непрыгожа з майго боку, нiкога не папярэдзiyшы нi з персаналу бальнiцы, нi з яе пацыентаy было пайсцi разам з хлопцамi, але як атрымалася, так атрымалася. Ва yсiм вiнаваты дождж. Заyжды вiнаваты хтосьцi, а не ты сам, цi не так?

У Доме лiтаратара на Фрунзэ, 5, дзе на трэцiм паверсе за адзiнымi дзвярыма y правым крыле знаходзiлася рэдакцыя часопiса «Першацвет» i там жа праходзiлi сустрэчы лiтаб’яднання, народу yжо было багата, калi мы зайшлi y тыя самыя дзверы, напята iх адчынiyшы.

– А вось i класiкi з’явiлiся, не запылiлiся, – агучыy наш прыход Алесь Герасiмавiч Масарэнка, звяртаючыся да дзяyчат, якiя былi тут упершыню i сядзелi yздоyж стала так, што яблыку не знайшлося б месца yпасцi, калi б проста над сталом расла яблыня. «Класiкамi» Алесь Герасiмавiч называy усiх, хто больш-менш стала друкаваyся y часопiсе, без iронii, але i не yсур’ёз, хутчэй з бацькоyскай пяшчотай.

Дзяyчаты вылупiлiся на нас цiкаyнымi кацянятамi i ва yсе вочы разглядалi тых, каго назвалi класiкамi, хоць тым класiкам, нiводнаму з iх, яшчэ i 20 гадоy не было.

Мы па чарзе парукалiся з Алесем Герасiмавiчам. Затым я пачуy ззаду сябе густы пастаyлены тэатральны голас Сяргея Патаранскага.

– Жывы, дзядьзка! – з вышынi свайго недасяжнага росту ён цягнуy вялiкую i шырокую, бы рыдлёyка, далонь. – Вiншую!

Мы парукалiся. Я, праyда, не зусiм зразумеy, з чым той мяне вiншаваy. З тым, што жывы, цi з нечым iншым, бо неяк загадкава yсмiхаyся i падмiргваy.

– Так, вiншуем, Мiкола, – абступiлi мяне Янка з Паyлам, – з чарговай публiкацыяй! Прабач, не паспелi сказаць.

Янка палез ва yнутраную кiшэню курткi i выцягнуy новы нумар «Першацвета», якi адно выйшаy, з маiмi вершамi.

– А хто гэта? Хто? – пачулiся прыглушаныя галасы дзяyчат. Напэyна, яны пыталiся адна y другой у спадзеве, што нехта з iх ведае маё прозвiшча. Алесь Герасiмавiч працягнуy асобнiк часопiса дзяyчыне, што сядзела блiжэй да яго на разгорнутай старонцы з маiмi вершамi, над якiмi, натуральна, былi змешчаны i мой фотаздымак з iмем ды прозвiшчам. Астатнiя дзяyчаты скупкавалiся вакол уладальнiцы асобнiка, зазiралi ёй праз плячо i галаву, каб таксама прычасцiцца да добрага, светлага, вечнага.

– Трэба адзначыць, – намякаy Патаранскi мне, што не перашкодзiла б замачыць публiкацыю, каб тая не сталася апошняй. Праз гадоy пятнаццаць яго каля пад’езда yласнага дома нейкiя yпыры паб’юць так, што жывога месца не застанецца на целе. Хадзiць ён зможа адно па хаце пры дапамозе хадункоy. Моyны апарат будзе настолькi пашкоджаным, што пры размове з паэтам яго не адразу зразумееш. Самае страшнае, што пра Патаранскага yсе забудуць. Аднак ён паспее зняць чатыры значныя дакументальныя стужкi, адна з якiх, прысвечаная Анатосю Сысу, набудзе статус культавай. На жаль, Сыс нiколi той фiльм не пабачыць.

Я разглядаy сябе на старонцы з вершамi y часопiсе, доyгавалосага, усмешлiвага, знятага y фотастудыi на Маскоyскай у Доме быту. Чаго я yсмiхаyся тады? Чаму можна было yсмiхацца y мёртвай студыi Дому быта? Я не памятаy. Хутчэй за yсё выконваy просьбу фатографа, бо сказаy, дзеля чаго мне патрабавалася фота. Так, менавiта ён параiy мне yсмiхацца, каб спадабацца дзяyчатам, якiя будуць гартаць часопiс. З усмешкай больш запамiнальны твар, да таго ж выклiкае давер. А я, вiдаць, хацеy быць сур’ёзным, ды з жаданнем маiм фатограф не пагадзiyся i настояy на сваiм. І меy рацыю. Вунь як дзяyчаты разглядаюць фота, а не яго арыгiнал. Зрэшты, усё лагiчна. Арыгiнал – лысы, вушасты, у дзьмухаyцовай барадзе – не меy нiчога агульнага з тым, хто yсмiхаyся з фотаздымка.

– Ну дык як? – не адставаy Патаранскi.

– Сяргей, – звярнуyся да яго Янка, – нiчога, што Мiкола адно з бальнiцы i y бальнiцу яму вяртацца?

– Ды мы па пяць кропель усяго, – быццам не чуy яго Сяргей. – А гэта ж святая справа, – кiyнуy на часопiс у маiх руках.

– Добра, – пагадзiyся я, бо i самому захацелася адзначыць. Не кожны дзень здаралiся публiкацыi, то чаму i не адносiцца да iх як да свята.

Але не спяшыy.

Спачатку мы, па чарзе, прачыталi новыя вершы. Патаранскi чытаy больш i дольш за yсiх. Ён любiy публiку, а публiка яго. Творы свае ён не чытаy, а дэкламаваy, называy iх то опус такi, то накцюрн сякi, то п’еса, то сцэна, то yверцюра, то паланез… Карацей, намагаyся кожны верш выдаць за музычны твор, напiсаны, аднак, не нотамi, а лiтарамi. Цi атрымалася y яго? Яму апладавалi стоячы.

Ну а потым рушылi да «Жако», каб затарыцца некалькiмi фаyстамi «Вермута», i зноy вярнулiся, але y Дом лiтаратара yжо не заходзiлi, спынiлiся на прыступках, што тырчалi збоку ад будынка iншародным прыдаткам, пад разгалiстым дрэвам. І тут таксама чыталiся вершы, але не тыя, якiмi можна б было падзялiцца на лiтаб’яднаннi. Больш смялейшыя, больш мацнейшыя, больш такога кшталту, за якiя б у 1937 годзе расстралялi без суда i следства.

Паступова лiтаб’яданне перабралася з трэцяга паверха Дому лiтаратара, бо час быy не гумовы i будынак зачыняyся да заyтра, да вулiчнай лесвiцы, акупаванай намi пад высокiм разгалiстым дрэвам. Месца было казырнае. З аднаго боку яго хавала дрэва ад непатрэбнай увагi мiнакоy, зрэшты, нецiкаyных i даволi рэдкiх, бо вулiца не назаляла небу i сонцу шматлюднасцю, з другога – важкiя i таксама высокiя каменныя парэнчы, за якiмi хавалiся i, уласна, лесвiчныя прыступкi, i мы yсе, як паселi на тых прыступках. З вулiцы нас не было вiдаць, адно чуваць, бо размаyялi мы гучна пад уздзеяннем «Вермута». Алесь Герасiмавiч развiтаyся з намi i пайшоy у бок метро, праyда, пагрозлiва цi, мо, папераджальна пахiтаy пальцам, маyляy, будзьце асцярожныя, хлопцы. Разам з iм сыходзiлi дзяyчаты, абступiyшы паyколам яго грузную паставу. Зрэшты, не yсе. Некаторыя далучылiся да нашай грамады. Напэyна, з-за Патаранскага. Ён быy найстарэйшым за нас i вучыyся y Акадэмii мастацтваy на актора i рэжысёра, пра што нiколi не забываyся yдакладняць пры знаёмстве з дзяyчатамi, намякаючы такiм чынам на сваё светлае будучае y кiно ды тэатры. Натуральна, кожная вялася. Ды ён i не манiy, да таго ж валодаy такiм тэмбрам голасу, якi зачароyваy з першага гуку рамантычна-узнёслыя душы маладзенькiх паэтак, якiя, хутчэй за yсё, нават марылi памылiцца, ашукацца y iм, але пакiнуць на памяць тое, што потым можна будзе выкарыстаць ва yласнай творчасцi. Ну i знешнасць меy Патаранскi артыстычную y дадатак да творчага таленту. Ён не толькi пiсаy вершы i марыy перавярнуць з ног дагары тэатральны i кiнематаграфiчны свет, як зрэшты, i кожны з нас, адно што iншы свет – лiтаратуры; ён пiсаy музыку, пiсаy карцiны, пiсаy п’есы, пiсаy празаiчныя творы. І з першага погляду закохваy у сябе. Таму не дзiyна, што дзяyчаты лiплi да яго, як мухi на мёд. Іншая справа, сам ён адносiyся да iх легкадумна. Дый мы, калi шчыра, таксама y легкадумнасцi мала чым адрознiвалiся ад яго. Увага дзяyчат, так, акрыляла, падвышала самаацэнку, прымушала выпiнаць грудзiну i хадзiць гогалем, але не больш за тое. Сур’ёзныя адносiны? Якiя сур’ёзныя адносiны, калi мы такiя маладыя, а дзяyчат процьма, i самых розных ды на любы густ! Мы нават да Паэзii ставiлiся як да каханкi y большай цi меншай ступенi, а не да каханай дзяyчыны, хоць па-блазенску казалi, што адданыя да канца жыцця толькi ёй i больш нiкому. На фiлфаку, сустракаючыся перад заняткамi або пасля iх, збiралiся y прыбiральнях i чыталi вершы там, не каб прынiзiць, вядома, Паэзiю, а падкрэслiць iнтымнасць нашых адносiн з ёй. Панядзелкi y «Першацвеце» чакалi з нецярпеннем штотыдзень, хоць бачылiся кожны дзень на факультэце, як спаткання з жаданай дзяyчынай, асаблiва y нефармальнай абстаноyцы, пасля афiцыйнага пасяджэння, якое, зрэшты, нiякiм афiцыйным пасяджэннем не было. Там мы знаёмiлiся, каб потым, на вулiцы, знаёмства тое yзмацнiць. Там мы дыхалi i не маглi надыхацца водарам чысцiнi, метафар, строф… Паэзiя, здавалася, зазiрала y душу кожнага з нас там, цалавала, лашчыла i абяцала хуткую сустрэчу з сабой сам-насам неyзабаве. Мы верылi. Мы любiлi. Мы ведалi, хто мы. І не сумнявалiся y сваiм веданнi. Алкаголь, якi мы прымалi, не разбураy тое, аб чым нас палохалi. Наадварот, ён трымаy нас поруч. І мярзотны, зацугляны небам зранку дождж таксама нiчога дрэннага не мог нам зрабiць.