скачать книгу бесплатно
Azərbaycan yazıçılarının həyatından dəqiqələr
Kamran Məmmədov
Milli ədəbiyyat #36
Əsərləri, dünyagörüşləri, fikir və düşüncələri ilə ədəbiyyatda iz qoyan, yaddaşlarda qalan sənətkarların həyatı, başlarına gələn əhvalat və hadisələr də həmişə oxucular üçün maraq doğurmuşdur. Bu əhvalatların böyük əksəriyyətində yazıçı və şairlərin cəsarəti, vətənpərvərliyi, millətsevərliyi, insani və vicdani keyfiyyətləri aydın görünür. Kitabda toplanan materiallar yazıçı və şairlərin öz əsərlərindən, müxtəlif tədqiqat mənbələrindən, memuarlardan götürülmüşdür ki, bu da baş verən əhvalatların gerçəkliyinə şübhə doğurmur. Bir sözlə, Fələki Şirvanidən Mikayıl Müşfiqə qədər olduqca geniş dövrü əhatə edən kitabın oxucular üçün maraqlı olacağına inanırıq.
KAMRAN MƏMMƏDOV
AZƏRBAYCAN YAZIÇILARININ
HƏYATINDAN DƏQİQƏLƏR
3
GİRİŞ
Azərbaycan xalqının bədii və ictimai fikir tarixinin yetirdiyi sənətkarlardan bir çoxunun şöhrəti sərhədləri keçmiş və onların əsərləri dünya mədəniyyəti xəzinəsinə daxil olmuşdur. Hər bir xalq öz sənətkarları ilə fəxr etdiyi kimi, onlar haqqında daha geniş məlumat toplamaq, onların gündəlik həyatlarındakı ibrətamiz əhvalatları, qə-ribəlikləri də bilmək istəyir. İngilislərdə Şekspir, Bayron; fransızlarda Volter, Balzak, Düma; ispan-larda Servantes, Lope de Veqa; farslarda Firdovsi, Sədi, Hafiz; şotlandlarda Robert Berns; italyan-larda Bokkaçio, Dante; ruslarda Puşkin, Lermon-tov, Krılov, Lev Tolstoy, hindlilərdə Taqor, ame-rikalılarda Bret Qart, Cek London, gürcülərdə İ.
Çavçavadze, Q. Tabibze, doğma Azərbaycanımız-da M.P. Vaqif, C. Məmmədquluzadə, M.Ə. Sabir, C.Cabbarlı, S.Vurğun və başqaları haqqında məz-munlu lətifələr, maraqlı rəvayətlər yaranmış, hazırcavablığı bildirən atmacaların bir çoxu onlara istinad edilmişdir. Böyük xalq sevgisi ilə bağlı ol-an kəlamların çoxu, doğrudan da, sənətkarların öz həyatlarında olmuş əhvalatlara bağlıdır. Həmin lətifə, atmaca və rəvayətlərdə yazıçının cəhaləti, nadanlığı, kütbeyinliyi ifşa etməsi qısa, bədii 4
ümumiləşdirmələrlə göstərilir, həm də onlardakı humanizm, vətəndaşlıq cəsarəti, özlərinə məxsus orijinal sifətlər, nəcib insani keyfiyyətlər, fərdi xü-susiyyətlər aşkara çıxır.
Bir çox xalqlarda (ingilis, fransız, rus, fars, gürcü və s.) yazıçıların həyatından alınmış ibrətamiz, duzlu-məzəli əhvalatlar kitab şəklində
dəfələrlə can olunmuşdur. Bizim söz ustalarımız haqqında atmaca və rəvayətlər xüsusilə çoxdur.
Onların böyük tərbiyəvi və estetik əhəmiyyətini biz hər gün görürük. Sevimli sənətkarlarımız haqqındakı rəvayət, atmaca və lətifələr yeri düşəndə, məclislərdə və ya adicə söhbətlərdə fikri tamamlamaq üçün bizə kömək edir, müdriklik, hazırca-vablıq, orijanallıq timsalı kimi işlənir.
Bu kitab, bizə belə gəlir ki, klassiklərimi-zin geniş oxucu kütləsinə daha da yaxınlaşma-sına, başqa sözlə desək, sənətkarlarımızın yaradı-cılığının təbliğinə, öyrənilməsinə və sevilməsinə
kömək edəcək.
Kitabın adı təxminidir. Çünki burada ayrı-ayrı görkəmli şəxsiyyətlərin təkcə həyatından, əsərlərinin yaranması tarixindən, yaşadıqları dövrün hadisələri ilə əlaqəsindən danışılmamış, onların söylədikləri ibrətamiz orijinal kəlamlara da yer verilmişdir.
5
“Azərbaycan yazıçılarının həyatından də-qiqələr” adı ilə topladığımız bu materiallar bir ne-çə illik zəhmətin məhsuludur. Azərbaycan ədə-biyyatına aid mənbələrin əksəriyyəti yazıçıların öz əsərlərindən, təzkirələrdən, cünglərdən, tarixi kitablardan, müxtəlif tədqiqat əsərlərindən, mo-noqrafiyalardan, ədəbiyyat tarixlərindən, me-mu-arlarından götürülüb. Başqa sözlə desək, bu kitabın arxasında tarixi sənədlər durur. 1970-ci ildə
olan ilk nəşrindən sonra, bu kitab yenidən işlənmiş variantda oxuculara təqdim olunur. Ancaq yazıçılarımızı (bu da, hələlik yarımçıq iş hesab oluna bilər) əhatə edən əhvalatların toplanması işi genişlənməli, ümumiyyətlə, zəngin tariximi-zin, elmimizin, incəsənət və ədəbiyyatımızın görkəmli şəxsiyyətləri haqqındakı maraqlı, ibrətamiz deyimlər bir yerdə çap olunmalıdır. Bu xeyirxah işdə gənclərimizə ümidimiz daha çoxdur.
6
FƏLƏKİ ŞİRVANİ
1108-1146
Fələki zindanda yazdığı şeirlərini “Həbsiyyə” adlandırıb. Fələkini ürəkdən sevən Xaqani, onun vaxtsız ölümü münasibətilə yazırdı: Fələki doğmuşdu sehrimdən mənim,Olmuşdu göylərin sirrinə agah.
Hayıf ki, tez öldü, çox yaşamadı,Fələkim tez getdi əllərimdən, ah!
Sonralar, Xaqaninin özü də nahaqdan ittiham edilib 1170-ci ildə Şabran qalasına salınır.
Xaqani həbsdə yazdığı şeirləri xətrini çox istədiyi Fələki kimi “Həbsiyyə” adlandırır.
7
ƏFZƏLƏDDİN XAQANİ
1120-1199
Xaqani şeirin, sənətin tərbiyəvi qüdrətinə
inanır, şair haqda deyirdi:
–Hər tərbiyəçi şairliyi bacarmaya bilər, lakin hər şair tərbiyə verməyi də bacarmalıdır.
***
Şair Azərbaycan qadınlarının qara pərdədə keçən həyatını ölümdən pis sayırdı. O, öz fikrini kiçik qızının ölümü münasibətilə yazdığı bir qitədə çox təsirli və mənalı ifadə etmişdir: Yenicə doğulan qızım gördü ki,
Qarşıda gözlənir min bəla, öldü.
Qeybdən gələn o töhfə duydu ki,
8
Dərdlərə olacaq mübtəla, öldü.
O, böyük qızımı pərdədə görcək,
Dedi: – Kifayətdir bu cəfa, öldü.
***
Xaqaninin təlim və tərbiyəsində əmisi Ömər Osman oğlu əsas rol oynamış və ona atalıq qayğısı göstərmişdir. Şair əmisinin çəkdiyi zəh-mətləri yüksək qiymətləndirərək demişdir:
Ömər ibn Osman sayəsində mən,
Yetimlik divinin qaçdım əlindən …
Atam dözməyərək dərdə cahanda,
Sam Zalı atan tək məni atanda,
Əmim Simurq kimi uçub, gələrək
Qanadı altına alaraq, Zal tək
Qaldırdı biliyin Qafına həmən,
Bəsləndim onun öz yuvasında mən!
***
Şair təmiz eşqi başa düşməyənlərə üz tutaraq deyirdi:
– Eşq odunda bişməyən xamdır. Ancaq təmiz eşq sayəsində könül pak və vüqarlı olar.
9
***
Şair ömrünün sonunda öz vətəni Şirvandan Təbrizə köçmək məcburiyyətində qalır.
Şamaxını anaya, Təbrizi isə ataya oxşadır: Anasından küsən körpə bir uşaq
Ata ağuşunda yer tapar ancaq.
***
Yaşadığı dövrün hər cür alçaq işləri, sarayın şairə ədalətsiz münasibəti Xaqanini çox əsəbiləşdirmişdi. O, şairlik ləqəbinə də nifrət edirdi:
İstəmərəm adımı çağıralar Xaqani,Mən yoxsullar şairi, xəlqaniyəm, xəlqani.
***
Xaqaninin həyatının son illəri iztirab içərisində keçmiş, cavan oğlu, qızı və arvadı bir-birinin ardınca vəfat etmişlər. Tamamilə tək qalmış
qoca şair özünə ölüm arzulamışdır:
Hanı ürəyimin məlhəmi- zəhər?
Hanı həyatımı bitirən xəncər?
Hansı dərdi-qəmi unudan ölüm?
Gəlsələr, çəkmərəm belə qəm-kədər.
10
***
Həqiqəti açıq söyləyən şair zülmə nifrət edir, zalim və cahil şahlara kinayə ilə deyirdi:
Məncə, eşşək başına yaraşmayır qızıl tac,
Eşşək üçün yaranıb palan, noxta və ağac.
11
NİZAMİ GƏNCƏVİ
1141-1209
Nizami öz dövrünün “şairlər şahı” Xaqani ilə dost imiş. Xaqaninin vəfatı Nizamiyə ağır təsir etmiş, onun ölümü münasibətilə yanıqlı bir mərsiyə söyləmişdir:
Hey deyirdim ki, Xaqani mənim mərsiyəçim olsun,Təəssüf ki, indi mən Xaqaninin mərsiyəçisi oldum.
***
Nizami çox istədiyi qadını Afaqdan olan Məhəmməd adlı yeganə övladını çox sevmiş, ona həm atalıq, həm də analıq etmişdir. Şairin oğlu gənc yaşlarında şeirə həvəs göstərmişsə də, atası 12
onu öz nəsihətləri ilə bu yoldan saqındırmış, alim və birinci növbədə, həkim olmağa həvəslən-dirmişdir:
Görürəm, şöhrətə ləyaqətin var,
Şeirdə, sənətə məharətin var,
Şairlik eləmə! Dövranə bax ki,
Tərif əvəzinə pislənir şeir.
Şeirdən ucalıq ümma dünyada,
Çünki Nizamilə qurtardı o da.
***
“Xosrov və Şirin” poemasını bitirən şair, o dövrün hökmdarı Qızıl Arslanın dəvətilə onun yanına getmiş, poemanı ona təqdim etmiş, əvə-zində hökmdar ona Həmdünyan kəndini ba-ğış-lamışdır. Nizami ona hədiyyə verilən kənd haqqında şikayətlənmişdir:
Kənd nə kənd, andırır dar bir kürəni,Yarımca ağacdır üzünü, eni.
Gəlirindən artıq onun xərci var,Yarılığa əgər onu abxazlar.
13
***
Müasiri Xaqanidən fərqli olaraq, Nizaminin həyatı sakit və macərasız keçmişdir. Öz dediyi kimi, o heç vaxt başını hökmdarların qılıncı altına verməmişdir. Lakin bununla belə, onun dühası, istedadı qarşısında acizliklərini hiss edən, onu ən güclü rəqib sayan, “süfrəsinin tör-tökün-tüsü” ilə qidalanan, ona quyu qazan “ədəbiyyat oğruları”ndan yaxa qurtara bilməmiş, onlarla gərgin mübarizə şəraitində yaşamışdır. Nizami hələ gəncliyində şeirin şərəfini alçaldan, sənəti pula satan məddah, yaltaq şairləri amansızcasına qırmanclayırdı:
O kəslər ki, qızılçün ölüb əldən gedirlər,Sözüncə sikkəsini qızılla məhv edirlər …
Bir sözlə, bu pulpərəst, küt şairlər ki, vardır,Yüksək yer tutsalar da, ən alçaq adamlardır.
***
Nizami özünə çox tələbkar idi. O, utan-madan, həya etmədən özünü “şair” adlandıran-lara deyirdi:
– Əgər şeirin səni hamıya tanıtdırma-mışsa, heç bir zaman özünü “şair” adlandırma!
