banner banner banner
Мавлоно Зав?ий
Мавлоно Зав?ий
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

Мавлоно Зав?ий

скачать книгу бесплатно

Мавлоно Зав?ий
Иброхимжон Сулаймонов

Хамидулла Абдуллаев

Х. Абдуллаевнинг Мавлоно Зав?ий асари нихоятда ?имматли тарихий во?еаларни yзига акс эттириш билан биргаликда ?ал?имизнинг оташин шоири Убайдулла Зав?ийнинг ?аёт йyли ва сер?ирра ижоди ?а?ида хикоя ?илади. Асарда ?y?он адабий мухити ва жуда кyплаб yша давр шоирлари Нисбат, Мухайир, Мухйи, Му?имий, Фур?ат, Хамза Хакимзодаларнинг ?ам ижоди ?а?ида ноёб маълумотлар келтирилган. Ўша даврнинг ижтимоий – и?тисодий ?аёти, ?ал?нинг аянчли ?исмати жуда ишонарли ?илиб ёритилган. Асарнинг ёш авлод учун тарбиявий а?амияти катта. Ушбу асарни нашр ?илдириш ма?садга мувофи?дир. М. Ю. Салямов Тарих фанлари доктори, профессор, Ўзбекистонда хизмат кyрсатган таълим ходими.

ТА?РИЗ

Мавлоно Зав?ий асари нихоятда ?имматли тарихий во?еаларни yзига акс эттириш билан биргаликда ?ал?имизнинг оташин шоири Убайдулла Зав?ийнинг ?аёт йyли ва сер?ирра ижоди ?а?ида хикоя ?илади. Асарда ?y?он адабий мухити ва жуда кyплаб yша давр шоирлари Нисбат, Мухайир, Мухйи, Му?имий, Фур?ат, Хамза Хакимзодаларнинг ?ам ижоди ?а?ида ноёб маълумотлар келтирилган. Ўша даврнинг ижтимоий – и?тисодий ?аёти, ?ал?нинг аянчли ?исмати жуда ишонарли ?илиб ёритилган. Асарнинг ёш авлод учун тарбиявий а?амияти катта. Ушбу асарни нашр ?илдириш ма?садга мувофи?дир.

М. Ю. Салямов

Тарих фанлари доктори, профессор,

Ўзбекистонда хизмат кyрсатган таълим ходими.

Адиб Х. Абдуллаев сер?ирра ижодкор, манти??а тyла асарлар муаллифи. Асардаги теран фикрлар, илмий ва фалсафий ?оялар адибнинг фикрлаш доираси на?адар кенглигидан далолат. Мавлоно Зав?ий асари хужжатли манбаларга асосланиб яратилган ва бадиийлаштирилган. Унда yша даврнинг тарихий жараёнлари, ?ал?нинг аянчли кунлари жуда асосли ?илиб яратилган. Асар кенг омма, хамда адабиёт ва тарихчи мутахасислар учун жуда ?имматлидир. Бизлардан узо?лашаётган Зав?ий ?а?ида ёзилган бу асар yз ва?тида яратилганлиги жуда ?увонарлидир.

М. ?а??оров

Фалсафа фанлари доктори, профессор.

Убайдулла ЗАВ?ИЙ

Ривоятларда айтишларича, Мажнун Лайлининг ?уснига тикилганича бир ?анча фурсат ма?лиё бyлиб туриб ?олган. Унинг бошига бир лайлак уя ?уриб битиргунича ?ам yзига келолмай тураверган. Бу мубола?а бyлса ?ам севгига мубтало бyлган кимсанинг а?волини тy?ри таърифлай олган. Биз одамларда бе?исоб хусусиятлар ?атори севги ва му?аббат куртаги ?ам мавжуддир. Севги кишини эзгу ишларга мубтало ?илиши билан биргаликда узлуксиз зав? шуъласи билан ёритиб туради.

Мени мафтун этмиш тав?и бор киши,

Гарданида иш?нинг шав?и бор киши.

Сен ?айдан биласан иш? лаззатини,

Бул бодани ичгай зав?и бор киши.

?офиз Шерозий бу мисраларни шоирлар ва оши?лар учун ёзган бyлса ажаб эрмас. Убайдуллада шеъриятга бyлган зав? ва шав? жуда эрта бошланган эди. Шу сабабдан шоирнинг я?ин дyстлари унга Зав?ий деган тахаллус бердилар. Чиндан ?ам Убайдулла yз тахаллусига монанд зав?ли киши эди. У умр бyйи ана шу ?обилият ва ма?орат таъсирида тинмай ?алам тебратди, лирик ?азаллар, ?ажвий шеърлар ва му?аммаслар яратди. Ўз касбини жонидан севган ва ?урмат ?илган шоирнинг ушбу мисралари ана шундан гуво?лик бериб турибди.

А?ли дил бyлма, замоннинг бойи бyл, баззози бyл!

А?чадан лангар чyп ушлаб растанинг дорбози бyл!

Шеър эшитмайди биров, даврон ?уло?и анча кар,

Бир ?овуч олтин, кумушнинг хуш жаранг овози бyл!

Тегмагай ?аргиз нишонга отган y? юз ?ажв ила,

Хо? замоннинг шоири бyл, хо?и тийрандози бyл!

Истамас бyлса замоно Зав?ий ёзган шеърини,

Ким эшитсин арзининг хо? рози, хо? норози бyл!

?ар бир шоир ва?ти келиб yз миллатининг ?урурига айланиб ?олади. Хy?анди латиф ша?рини ижодкорлар ва шоирларнинг зиёратго?и деб бежиз айтишмаган. Бу се?рли маконда бир аср давомида уч юзга я?ин шоирлар етишиб чи??ан, бу анъана ?ануз давом этмо?да. Ша?римизнинг ана шундай мyътабар шоирларидан бири шуб?асиз Убайдулла Зав?ийдир.

МУАЛЛИФ.

ЗАВ?ИЙ

Юртнинг, миллатнинг ?увончи ва ?ай?уси билан шахсий ?увонч-?ай?умиз yртасида ?андай улкан фар? борлигини ?али унчалик англаганимиз ?ам, yрганганимиз ?ам йy?.

Кyп суронли йиллар эди. Жа?олат эскирганини, яро?сиз бyлиб ?олганини билмайди, тан ?ам олмайди, аксинча жон-жа?ди билан yзини ?имоя ?илади. Я?ин-я?инда дунёни ларзага солган Мовароунна?р учта хонликка бyлиниб олиб заифлашгандан заифлашиб борар эди. Эскириб ?олган хонлик дастго?ига миниб олган жо?ил хонлар миллат ?а?ида ?ай?уришни унутиб бир-бирлари билан ?ирпичо?ликдан бyшамас эдилар. Бу ?ам етмаганидек, шахсий халоватлари, ?ирсий хо?ишларини ?ондириш учун ишратбозлик, баччавозлик ?илишар, зиёфатлар уюштиришар, шикорларга чи?ишар, харамларига юзлаб канизакларни тyплаб, кеча-ю кундуз хотинвозлик ?илишиб, мол-дунё тyплаш билан оввора эдилар. Фидоий кишиларнинг салмо?и, адолатнинг шуъласи оддий фу?аронинг уйини ёритиши билан yлчанишини бу жо?ил ?укмронлар билишмас, . Табиати гyзал, тупро?и унумдор, фойдали ?азилмаларга бой бу yлкага кyз олайтирганлар кyп эди. Айни?са Англия ва Россия жон-жа?ди билан бу юртни забт ?илиш учун тинмай тайёрланари. Уч юз йилдан буён тинмай бос?инчилик урушлари билан маш?ул бyлган Россия давлати инглизлардан жадалро? ?аракат ?илиб 1853 йилдаё? Ўрта Осиё yлкаларини забт ?илиш учун ?арбий юришни бошлаб юбордилар. Ўша йилнинг yзидаё? Амир Умархон даврида ?урилган О? мачит ?аъласини забт ?илдилар. ?илич ва ?ал?он, пилта милти? билан ?уролланган, ?арбий ма?орати йy? Турон заминининг алп ?омат, соддадил йигитлари, замонавий ?урол билан ?уролланган сон-сано?сиз русларга бардош беролмай тутдек тyкилишар, ?он ари? бyлиб о?арди, ?анча-?анча гуно?сиз йигитлар бекорга ша?ид бyлдилар. Бу фожеадан хабар топган, yзларини «Искандари замон» деб аташадиган ?y?он хонлигининг юртбошилари кyргиликка ?атто эътибор ?ам беришмади. Бухоро амирлиги ?увонган бyлса, Хива хонлиги билмагандек муносабат билдирди холос. ?ора вабодек ёпирилиб келаётган балонинг олдини олишга ?еч ким бирорта чора изламади ?ам. ?ар доим иймон-эъти?одини йy?отмайдиган, ?удратли ва андишали хал? ?еч нарсадан бехабар, yз маромини йy?отмай ме?нат ?илар, яшашда давом этарди, чунки яшашнинг ягона усули шу. Хонлар ва амирлардан мурувват кутиш бефойда, улар зулм ?илиш ва хиёнатдан бош?а иш ?илмайдилар. Тинимсиз yзгаришдаги оламнинг бир ?исми бyлган Ўрта Осиё хонликлари, эскириб ?олганларига ?арамай, янгиланишга киришмас эди. Яхшиям табиат ?аммага бир хил дид, хо?иш, ниго? бермаган, акс ?олда барча бирдек лаззатланиб бир хил нафратланган ёки лаззатланиш ва ?азабланишни умуман билмаган бyлар эди.

***

Дунёни муштумзyрлар бош?аради дейишади, чиндан шундай бyлса, бунга ?yр?о? донишмандлар айбдор.

Олам эскириб бориб янгиланиш тараддудига тушади, янгиланиш йyлининг ?ай бири ихчам, ё?имли ва фойдали эканлиги мав?ум бyлади. Ана шу йyлни ?идириб топиш асосий муаммодир, лекин одамлар муаммоларни бир чеккага йи?иштириб ?yйиб, бир-бирлари билан узо? ё?алашадилар, кyп азобу у?убатга гирифтор бyладилар. Талашаверадилар, яна талашаверадилар. ?афлат уй?усидан уй?онолмай, энг му?им муаммони ани?лай олмайдилар. Энг исти?болли йyлни кyра билмайдилар. Кyрган-билган, фа?млаган доно фидоийларга жа?олат асло ?уло? осмайди, аксинча уларни ?улатади, ма?в ?илади. Хиёнат, худбинлик, очкyзлик ?айсар кучга айланади. Фидоийлик, эзгулик, а?иллик эса хyрланади, азоб чекади.

Ўз юртини чинакам севиш учун унинг ?анимларини шунчалик ёмон кyриш лозим. Лекин юртнинг кyкрак кериб кариллаган мулкдорлари бойлик орттириш йyлида ?ар ?андай ?аним билан иттифо? тузишга тайёр эдилар.

***

Тара??иётнинг одимлари бизнинг адолатимизга эмас, yз адолатига эга, у го?о шаф?атсизлик билан кyпгина мyъжизаларни ?ам йy? ?илиб юборади, яна алла?анчасини хотирамиз заифлиги учун унутиб юборади.

Хонликнинг маркази бyлган ?y?он ша?ри yзининг кyпгина афзалликларига эга эди. Умархон даврида экилган маънавият уру?и ул?айиб унумли ?осил бера бошлаган, ?анча-?анча олим, шоир, санъаткорлар етишиб чи??ан. Ижод ва санъат yз эгаларини топа олган. Ана шу сабабларга кyра а?ли ?y?он санъатсевар, серзав?, хушча?ча?, шоиртабиат кишилар бyлиб фаолиятли ?аёт кечиришар эди. Ша?ар yша даврларда yн икки маъмурий бирликка – аминликка бyлинган бyлиб, ?ар бир аминликда yртача 7-8 тадан ма?алла мавжуд бyлган. Кyчалар туташган жойларнинг марказини – гузар деб аташар, ?ар бир гузарда масжид, мактаб, бозорча, нонвойхона, ?ассобхона, чойхона ва ба??оллик дyконлари, йирик гузарларда ме?монхона, китобхона, ?аммом, карвонсарой бyлар эди. Гузарлар yзига хослиги билан «Исфара гузари», «?аймо?ли гузар», «Нонвойлик гузар» деб номланар, ?ар бир ма?алла ва гузар бир-биридан нимаси биландир фар? ?иларди.Ша?арда ?унармандчилик, жумладан косибчилик, тикувчилик, заргарлик кабилар жуда ривожланган. Бозорлар гавжум, савдо-соти? гавжум, теварак-атрофдан келди-кетди ва савдогарлар о?ими тyхтамас, ози?-ов?ат ма?сулотлари бозорларда сотилса, ?унармандчилик ма?сулотлари расталарда сотилар, товарларнинг турига ?араб пойафзал, кийим-бош, газлама расталарига бyлинар эди. Ша?ар а?олиси асосан ?унармандчилик, устачилик, савдо-соти? билан шу?улланса теварак-атрофдагилар де??ончилик билан шу?улланади. Шу сабабларга кyра кyпгина ма?аллалар а?олининг маш?улотига ?араб – «Мисгарлик», «Дегрезлик», «Калвак», «Парпашабоф», «Галаба??оллик» деб аталар. Тарихий ёзувларга кyра ?y?онга кyпгина узо? yлкалардан ?ар хил гуру?лар кyчиб келиб, yрнашиб ?олишган. Шу сабабга кyра баъзи ма?аллалар атамаси yша во?еа ва уру?лар номи билан юритилади. Масалан: «Урганжибо?», «Аф?онбо?», «Хyжанд» ва ?оказо. Ша?ри ?y?он атамасига келсак бу ?а?даги фикрлар турлича «Хува?анд», «Хавоканд», «Хyк канд», «Хy?анд», яъни – шамол ша?ри, yйдим-чу?урлик, латиф ша?ар, то?ли жой ва бош?алар. Манбалардаги латиф сyзига кyпро? ур?у берилишига кyра – и?лими мyътадил, ?авоси тоза, суви чучук ва а?олиси одобли, хушмуомала, нозиктаъб, шеърият ва мутоибага дидли, ?озиржавоб ва ме?мондyст.

***

Бу заминда келажак авлодларимизга юз йил ёки минг йил эмас, бир неча миллион йиллар, э?тимол миллиард йиллар яшамо? насиб ?илар, ?ар бир мавжуд авлод шу ?а?да yйлаб ?ай?уриб яшамо?и лозим.

Табиий жараёнлар ?ар доим кайфиятингга ажиб бир таъсир yтказувчи мyъжиза. У го? ?увонтириб, го? шодлантириб, маъюслантириб ?атто кyзингдан ёш о?изишга ?одир. Шамол муси?а чалса, ём?ир ра?сга тушади, офтоб кулса шабада табассум ?илади. ?ор ё?иши айни?са, улу?вор, юрагинг юмшаб, кайфиятинг илкис yзгаради, ча?мо? а?лни уй?отади, ?аракат уни ?аракатга келтиради, момо?алдиро? ?yр?ув солади, шамол аллалайди, ём?ир шодлантиради, ?ор зав? беради, осмонга тикилиб бор товушинг билан ба?иргинг келади. «Эй одамлар ?аранглар, осмондан ?увончлар ё?илмо?да, табиат бутун оламни оппо? ?илиб безамо?да». Бу се?рли жараёндан нафа?ат одамлар ?атто паррандалар, бутун ма?лу?от ?увончга тyлади, азал-азалдан табиат шyхликлари, фикрларингни бойитиб, ме?р ?yз?аб ижодга ундайди, киши ру?ига самодан узлуксиз се?рли садо келиб пичирлаб туради, уни ихлос билан тинглай олсангиз тилга киради. Табиат ?аъридан о?иб келадиган товушлар, тинимсиз товланадиган ранглар барча мавжуд гyзалликларнинг манбаидир, унинг масла?атига ?уло? солган, ундан андоза ола билган одам, гyзал одамдир.

Умр омонат, yлим ?а? деган гапларни кyп эшитамиз, лекин умрнинг омонатлигини ?ар доим ёдда са?лаб яхши ном, яхши хотира ?олдириш учун бутун ?аётини эзгу ишларга сарфлаб, одамийлик мулкига yз ?иссасини ?yшиб кетган кишилар унчалик кyп эмас, афсуски шундай. Деярли ?ар ?андай одам ?аётини шарафли яшаб гyзал бир хотира ?олдириб кетиш имкониятига эга, фа?ат бу ишга холис ва покиза ният билан ёндошмо? лозим. Бу йyлда жуда кyп чал?итувчи истаклар борки, улар билан курашмо? даркор.?ар ?андай инсон ?айсидир макон ва замонда яшаб ул?аяди, ниманидир яратиб yтишида муайян кишиларнинг за?матли ме?нати ётади. Биз yтмиш ва замондошларимиздан яратган ва амалга оширган эзгу ишларимиз учун ?арздормиз. Буюк одамлар yз зиммасидаги ?арзни узиб, келажакни ?арздор ?илиб кетадилар.

***

?ижрий 1270 (1853 милодий) йили Россия жангчилари ?y?он хонлигига ?арашли О? мачит ?аъласини забт этадилар. Ўша даврда хонликни 14 яшарлигида тахтга yтирган Худоёрхон бош?арар эди. Шералихонни yлдириб тахтни эгаллаган Муродхон атиги 7 кун хон бyла олди холос. Бу хабарни Ўш ша?рида исённи бостириш учун келган Мусулмон?ул эшитган замони ?y?онга юриш ?илиб Муродхонни асир ?илади ва yша куннинг yзида ?атл ?илдиради. Тахтга Шералихоннинг y?ли Худоёрхонни yтиргизиб уни yзига куёв ?илиб олади, амалда хонликни yзи бош?аради. Мана 8 йилдан буён хонлик тахтига yтирган Худоёрхон ?укмрон сифатида мамлакатни бош?ариб келмо?да. Бухоро амирлигидан ажралиб чи??ан муста?ил ?y?он хонлиги айни чо?да энг катта майдон ва энг кyп а?олига эга. Хива хонлиги билан Бухоро, Бухоро хонлиги билан ?y?он yртасидаги зиддият ва тинимсиз давом этган урушлар хал?нинг тинкасини ?уритар, тара??иёт ривожланишига йyл ?yймас, кетмон ва омоч билан ер ?айдаб иш юритадиган де??он, ?yл кучи билан ме?нат ?иладиган ?унарманд зyр?а-зyр?а тирикчилик ?илар, бу ?ам етмагандек, беклар ва амалдорларнинг зулми янада аянчли а?волга солиб ?yйган эди.

***

Махсидyз косиб Му?аммад Соли?нинг шодликдан кyзлари ча?наб кетди. Бугун унинг оиласида учинчи y?ил фарзанд дунёга келди, ча?ало?нинг исмини Убайдулло ?yйишди. Ча?ало? тетик, аёлининг саломатлиги ?ам яхши. Энди режалаштирган ишларини амалга оширса бyлаверади. У жадаллаб бозор томон юра бошлади. Ма?алланинг болаларига «чочала» ?илиб бериш учун ширинликлар сотиб олиши, ма?алланинг момоси ва аёллари учун дастурхон ёзиши лозим. Барчасига суюнчи бериши керак. Улфатларини тyплаб албатта зиёфат уюштиришади. «Ў?илларимни y?итиб саводхон ?иламан» деди у кyнглидан yтказиб, yзи муста?кам илм ололмади, отасининг ?yли юп?алиги, турмуш э?тиёжлари, яна алла?анча сабабларга кyра кyпгина ма?садларига эришолмади. Ана шундай фикрлар о?ушида керакли нарсаларни харид ?илиб уйига ?айтди. ?увончли хабар тез тар?алади, дейишгани тy?ри шекилли, йyл-йyлакай учраган таниш-билишлар тилаклар билдира бошлашди.

– Соли? ака, янги фарзанд муборак бyлсин.

– ?уллу?, ра?мат.

– Умри билан, риз?и билан бергани чин бyлсин.

– Ило?о илованда айтганингиз бyлсин.

– Ошни ?ачон еймиз?

– ?ачон десалар биз тайёр, биродар.

– Кичик чилласини чи?ариб олсинлар.

– Ма?бул.

– Бу дейман адашмасам учинчи фарзандлари бyлса керак?

– Шуна?а та?сир.

– Кyз тегмасин, давлатингизга давлат ?yшилибди.

– Ўзим ?ам шундай фикрдаман, бизлар етолмаган орзуларга фарзандларимиз эришса ажаб эмас.

– Яхши ният ярим мол, ?авасманд одамлар фарзандни хуш кyрадилар, болаларни албатта y?итинг, илмли одам барибир бош?ача бyлади-да.

– Ўзим ?ам шундай фикрдаман, бизки яхши илм ололмадик. Энди фарзандларимиз бу орзуларга эришсинлар.

– Лекин ?унар беришни ?ам унутмасинлар.

– Албатта, косибчиликни ?ам yргатиш ниятим йy? эмас.

– Исмини нима ?yйдилар?

– Убайдулло.

– Бай-бай, чиройли исм ?yйибдилар, илойим бахтли бyлсин.

Му?аммад Соли?нинг ?увончи таърифга си?мас, агарда кишининг ?увончини ?ай даражада эканлигини yлчайдиган бирорта асбоб бyлганда эди, шуб?асиз унинг айни ?олатдаги кyрсаткичи юз фоиз бyлиши ани?. Бутун вужудини ё?имли бир кайфият эгаллаб олган, ширин хаёл о?ушида зав?ланар, ?аётининг энг бахтли онларини бошидан кечирар эди.

***

Кичкинагина ?овли, паст?ам икки уй, yртаси да?лиз, кираверишдаги айвон майда-чуйда са?лаш учун ёпин?ич вазифасини yтайди. Рyз?ор буюмлари ?ам одми ?амда сано?ли. Ошхона вазифасини yтайдиган бостирма уйчада идиш-тово?лар терилган бyлиб, бурчакдаги yчо?да ?озон ?ар доим оси?ли? туради, yчо? ичида олов тафтидан ?орайиб кетган ?ум?он, ёнида сув тyлдирилган челак ва каттагина хум ва шу каби нарсалардан иборат. Кишининг ди??атини жалб ?илдаиган бу оддий буюмлар уй эгасининг камтарона ва ночор эканлигидан далолат эди. ?оп-?ора со?оли yзига ярашган, yрта бyйли, ?ар доим кишига табассум билан тикилиб ?арайдиган Му?аммад Соли?нинг кийинишлари, хатти-?аракатлари, соддадиллиги атрофидаги му?ит билан ?амо?анг эди. У о?ир ?аёт йyлини босиб yтди. Тинмай ишлашига ?арамай топгани оила э?тиёжларини аранг ?оплар эди холос. Кун бyйи кичкинагина дyконида ме?нат ?илиб, кеч?урунлари чиро? ё?иб уйида ?ам анча фурсат ишлар эди. Ана шу кичкинагина ?овлида бутун умри yтди, ?анчалик тиришиб ме?нат ?илмасин асло бири икки бyлмади. Бутун умр тежамкорлик, борига ?аноат ?илиш, бекорчи ?аваслардан воз кечиш билан яшаб yтди. У ?алоллиги билан бирга ?амма ерда ажралиб турар, серзав?лилиги санъат ва шеъриятни севиши билан анчагина обрy-эътибор ?ам ?озонган. Тирикчилик ташвишлари билан бyлиб бирор-бир санъат йyлидан юра олмади, илм олишга ?ам имкон бyлмади. Бу унинг ?аётидаги армонларидан бири эди. Одамлар унинг хушмуомалалиги учун ?адрлашар, кимдир этикдyз уста деса, бош?аси косиб деб атар. У косиблик билан биргаликда ямо?чилик ?ам ?илаверар эди. Ўзи етиша олмаган ма?садларига энди фарзанди етишса ажаб эмас. ?андай бyлмасин y?лини y?итиб саводхон ?илади. Э?тимол мусибатда yтган умри йyлга тушиб кетар, орзуларининг бир ?исми рyёбга чи?иб ?олар.

***

Бу во?еа 1270 ?ижрий (1853 милодий) йилда содир бyлган эди. ?y?он ша?рининг ?ата?он да?аси Шайхон ма?алласида содир бyлган бу ?увончли во?еа тасодифми ёки ?онуниятми айнан Россия бос?инчиларининг О? мачит ?аъласини забт ?илиниши билан бир ва?тда бyлиши ажабланарли ?ол. ?еч нарсадан хабари йy?, соддадил хал? yз билганларича яшар эдилар. Чойхоналарда, ма?аллаларда тyй-томоша, хонадонларда «гап» ейиш, атроф-туманларда уло? чопиш каби жараёнлар асло тyхтамас, ?амманинг yз севимли маш?улоти бор. Кимдир ?имор yйнаса, кимдир бедана ёки хyроз уриштиради, яна аллаким каптарвоз бyлса, бош?аси ?yч?ор уриштиради. Хал?нинг бундай соддадил ва yйин?аро? бyлишига сабаб ?укмронларнинг ло?айдлиги ва бе?амлиги эди, улар тинимсиз ишрат ?илиш, yзаро низо, бойлик тyплаш, халоватларини бузмаслик эди. Барча бало-?азоларни ?ар доим даф ?ила оладиган хал?нинг ?амини ?еч ким yйламас, ?ай?урмас, чора изламас эди. Шундай да?шатли бало ватан бyса?асида турган бир чо?да бефаросат амалпарастлар бир-бирларининг ?онларига ташна бyлиб, жа?олат уловига ?амчи босардилар, зулм ва шаф?атсизлик ?илардилар.

Иймону инсофидан асло айрилмайдиган бечора оддий хал? тинмай ме?нат ?илар, тер тyкар, за?матли ме?нати билан бутун мамлакатни бо?ар эди. Бек-амирларнинг заррин ва кимхоб либослари, барча тантана-ю маросимлари, жамики маишатлари ана шу ?адо?ли ?yлларнинг ме?нати туфайли эди.

***

Юрак, ?алб, кyнгил яна нима деб аташ мумкин? Инсоннинг на?адар нафис, беба?о, буюк аъзоси, олам ичра мавжуд мyъжизаларнинг мyъжизаси. У тинимсиз ул?аяди, тинмай камолот томон етаклайди. Унинг буюклиги шундаки yзи хуш кyрган гyзалликни Сулаймон тахтига, Искандарнинг салтанатига алишмайди, бир ?умурс?а та?дири ?а?ида кyзидан ёш тyкиб, жа?он ?о?онининг зулмига ?арши чи?мо?и мумкин. Нафис бир чечакнинг тебранишидан зав?ланиб олам бойлигига беписанд бyлиши мумкин, у табиатнинг нола ва фи?онини бехато эшитиб ?албсиз кишиларга насиб ?илмайдиган энг яширин гyзалликларни ил?ай олади. Мумдай эриб, тинимсиз титраб турувчи бу жажжи мyъжиза асло енгилмайди, асло тобе бyлмайди. Ана шу мyъжиза ичида коинотнинг бе?исоб ?анча-?анча ?ислатлари, бутун оламнинг акси, шакли, хо?ишлари мавжуд.Бyлажак авлодларимиз биз орзу ?илганимиздек сифатли яшай олармиканлар, бизларнинг ?илган хатоларимизни такрорламасликнинг иложини топа олармиканлар? Албатта топадилар, албатта биздан ил?орро? бyладилар, бос?инчилик ?ам албатта бар?ам топади. Тарихни кузатсак эди, асоратга тушмаган миллат асло топилмайди, лекин йyл ?yйилган хатоликлардан тy?ри хулоса чи?ариб, уларни ?еч ?ачон такрорламаслик лозим.

***

Ишнинг “кyзи”ни яхши билган Му?аммад Соди?, аста-секин ?yли пул кyриб анчагина ер ва мулк эгасига айланиб олди. Сер?айрат бу йигит де??ончилик ишларини пухта билиши билан бош?алардан ажралиб турарди. Я?ингинада ёл?из ме?нат ?илиб эрта-ю кеч тер тyккан бyлса бугун унинг ихтиёрида бир неча таноб ер ва бир ?анча чоракорлари бор. Хyжалиги муста?кам, мабла?и ?ам етарли. У кишиларга ме?рибон бyлиш билан бирга, ?yли ?ам очи? ва мурувватли йигит. Поччаси Му?аммад Соли?га айни?са о?ибатли. Жиянларига yз укасидек ме?рибон, жонкуяр. Мана жиянларини яна биттага кyпайганини эшитиб ?увонганидан ша?арга опасининг ?овлиси томон жyнади. Аввал Каппон бозорига йyл олди, пулни аямай шойи ?ийи? тyлгунича хилма-хил ноз-неъматларни харид ?илди. У опасини хурсанд ?илишни жуда хуш кyради. Шунинг учун ширмон нон, хандон писта ва ?олваларни мyлро? харид ?илди. У шошилмай гавжум бозорни тарк этиб Янгу чорсу томонга бурилди. Муюлишдаги чойхонада нафасини ростлаб олиш учун бир чойнак чой ча?ирди, бир ?анча фурсат дам олиб бyлганидан сyнг Ходабозор кyчаси томон юра бошлади. У ?y?оннинг гавжум кyчаларини томоша ?илишни жуда хуш кyради, ?ар бир ?адамда ишта?ани очадиган таомларнинг хушбyй ?идлари димо??а урилади, ?олвапаз, сомсапаз ва кабобпазлар “Келиб ?олинг, гyшт куйди” деб ба?ир-ча?ир ?иладиган ошпазлар, ?ар ?адамда учрайдиган тиланчилар yзига хос бир олам. Сер?атнов кyчалардаги йyловчиларнинг ?олатига ?араб ?айси тоифага мансуб эканлигини билиб олса бyлади. Бойвачча йигитлар ?ирчан?и отларга миниб олиб, о?ори тyкилмаган кийим-кечакларини кyз-кyз ?илишса, бечорахолро? кишилар эшакларига миниб олиб йyр?алайдилар.

?илдираги каттакон ?y?он арава yтаётгандаги ?ижирлаш бир ?анча фурсат давом этади. Одамлар тyпланадиган ерларда чyнтакурар y?рилар ?ам йy? эмас. Баъзи бир хилват кyчаларнинг муюлишларида оши? тепадиган ?иморбозлар ?ам учраб туради. Чорсуга етмасдан yнг томонда тову? бозори бор, дакан, чипор ва шунга yхшаш паррандаларнинг хилма-хиллигидан кyз ?амашади. Му?аммад Соди? бир нарса эсига тушиб ?олгандек бозорчага бурилиб, этли бир тову?ни харид ?илди. Энди поччасининг ?овлисига борса бyлаверади, режалаган барча нарсаларни харид ?илганига ишонч ?осил ?илиб, жадаллаганича юриб кетди.

– Соди?бой, со?-саломат юрибсизми? – деди Му?аммад Соли? ?айно?аси билан ?учо?лашиб кyришар экан. – Бола-ча?алар тинчми?

– Шукур, бир амаллаб юрибмиз. Жижи катта бyляптими?

– Худога шукур, тетиккина.

– Опам яхшимилар?

– ?а, бечоранинг ?увончи ?еч ?аерга си?майди.

– Учта y?ил кyради-ю ?увонмайдими, ?ар ?анча ?увонса арзийди. Худо хо?ласа уларни оё??а тур?азиб олсангиз марра сизники.

– Айтганингиз келсин, тyйларини кyриш насиб этсин.

– Учта y?илга учта келин келса бу ?овли набиралар билан тyлади, ?али ?овлингиз торлик ?илиб ?олади.

– Тy?ри айтдингиз, янги бир ?овли ?уриш орзуим бор, лекин тирикчилик муаммолари билан овораман.

– Биламан, ?аммамизга ?ам ?ийин, тирикчилик ?илиш йилдан-йилга о?ирлашиб бормо?да. Айни?са соли?лар эзиб ташлаяпти.

– Шукур ?илаверайлик, яхши кунларга ?ам етиб борсак ажаб эмас.

– ?ани ичкарига кирайлик, – деди Соди?бой поччасининг елкасига о?истагина ?yлини ?yйиб. – Сизни со?иниб юрган эдим, озгина гурунглашиб yтирамиз.

– Сиз билан су?батлашиш маро?ли, лекин бироз шошиб турибман.

– Уна?аси йy?, ?ой аяси, – деди Му?аммад Соди? шошилиб. – Чой ?yйиб юбор, дарров дастурхон туза.

– Соди?жон, чойни бош?а сафар ичамиз.

– Почча ?ар сафар шошиб келиб, шошиб кетасиз. Келинг энди озгина су?батлашайлик. Келинингиз нон ёпган, эрталаб эринмай туриб янги «ширава» ?аймо? олиб келганман. Риз?ингиз ?yшилган экан, бирга ?аймо?лашамиз.

– ?аймо? танлашда сизга етадигани йy?, буни биламан.

– Атайлаб «?аймо?ли гузар»га бордим, у ернинг ?аймо?и бош?ача бyлади.

– Хоннинг yрдасидагилар ?ам yша ердан ?аймо? олар эканлар.

– Шуна?а, харидорлар ?ам, сотувчилар ?ам yша ерда жамланади, энг сифатли ?аймо?ни фа?ат yша ердан топасиз.

– Сизни ме?мондорчиликка айтгани келдим.

– Э, шуна?ами?

– ?а, янги ча?ало?нинг ту?илгани муносабати билан улфатларга биттазиёфат ?илиб беришга ваъда берган эдим.

– Жуда яхши, бизга нима хизмат бор, тортинмай айтаверинг.