banner banner banner
?ў?он хонлари
?ў?он хонлари
Оценить:
Рейтинг: 0

Полная версия:

?ў?он хонлари

скачать книгу бесплатно

?y?он хонлари
Хамидулла Абдуллаев

Биз ушбу асаримизда ?y?он хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг yзига хос жи?атларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан ?андай бошланиб, ?аерда ва ?андай хайрлашди, нималарни ту?фа ?илиб ва яна нималарни юлиб кетди. ?андай хайрли ишлар ?илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар ра?на солди, миллатнинг ?урурини топтаган, унга зулм ?илган абла?лар кимлиги ?а?ида сyз юритамиз. Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.

Бир «y?имишли» танишим менга мурожаат ?илиб шундай деди:

– Малика Нодиранинг ?айкалини Ўрданинг рyпарасига yрнатса бyлмайдими?

– Нега? – дедим.

– Ахир уларнинг ?арорго?и yша ер-ку, – деди у соддадиллик билан.

– Хонларнинг бу ?арорго?и ?урилиши Нодирабегимнинг вафотидан йигирма йил yтиб кейин бошланган, – дедим.

– Ундай бyлса уларнинг «?арорго?и» ?аерда бyлган?

?урматли ?амша?арлар сизларни ?изи?тирган ?y?он хонларинниг ?ар бирини ало?ида ёритиб борамиз. Улар нечта, кимлар бyлган, та?дирлари ?а?ида ?ис?ача маълумотлар берамиз, кузатиб боринг.

СЎЗБОШИ

Биргина чинор дарахти вояга етиб ул?айгунича ?анча тарихийжараёнлар yтиб кетган бyлади,э?тимол хонликлар даврининг жами бир чинор умрига тенг бyла олмагандир.

Доноликни севамизми, лаззат оламизми, нима учун севамиз ва лаззат оламиз?

?изи? саволлар. Чиндан ?ам доноликни барча бирдек севмайди, бирдек лаззат ?ам олмайди. Доноликни севиш билан доно бyлиб кyринишни хо?лаш бутунлай бош?а-бош?а нарсалар. Доноликни севиш узлуксиз yрганиш, тинимсиз yз билимсизлиги ва ну?сонлари билан курашишдир. Фа?ат доно бyлиб кyринишни хо?лаш эса худбинлик. У кишини кибр томон судрайди, бундай одамлар ?имматба?о либослар кийиб, лаззатли таомлар еб, ?ашаматли иморатлар ?уришни донолик деб тушунадилар. Албатта серобчиликда, чиройли ?аёт кечириш барчанинг орзуси, лекин уни ме?нат билан ?yлга киритиш асосий масала бyлиб, чинакам донолик ме?нат ?илмасликни, фаолиятсизликни ?оралайди. Донолик баркамоллик, севги, ижод, санъат томон етаклайди. Демак донолик баркамоллик ?амдир. Баркамоллик эса хо?ишларни жиловлаш, а?лга бyйсундиришдир. А?лга бyйсундирилган хо?ишлар нималарга ундайди – ?аётни севишга, нафа?ат yз ?аётини, балки наботот оламини, ?айвонот дунёсини, бутун борли?ни севишга, гyзалликни ?адрлашга ва yзи ?ам гyзаллик яратиш йyлида фаолият кyрсатишга ундайди. Демак донолар келажак учун масъул одамлар, улар ана шу йyлда фаолият кyрсатаётган жафокаш кишиларни парвариш ?илишлари, асраб-авайлашлари шарт. Ўтмишни чу?ур yрганиш, унга холис ?арай билиш, келажак учун ?илинаётган хайрли ишларнинг энг салмо?ли ?исмидир. Ана шундай хаёллар мени мозийга етаклади, yша даврларнинг баъзи бир лав?аларини ани?лаб, азиз китобхонлар ?укмига ?авола ?илдим.

?урматли китобхонлар 2009 йил муста?илликка эришганимизнинг 18 йиллиги ?y?он хонлигининг барпо бyлганининг 300 йиллигидир. Бу уч аср давомида оламда ?анча yзгаришлар бyлди. Инсоният ?анча-?анча жараёнларни бошидан кечирди. Лекин yтмиш ?ар доим у ?андай бyлганлигидан ?атъий назар келажак учун зарур ва ибратлидир. Ўтмишимиз ?а?идаги анчагина ёзувлар афсуски, бизгача етиб келмаган, етиб келганларининг ичида ?ам чалкашликлар мавжуд. Хонликлар давридан бир шингилгина маълумот ёритишга азм ?илиб мен анчагина мав?умликларга рyпара бyлдим. Хонликлар даврининг кyпгина во?еалари мав?умлик пардаларига yралиб, афсона ва ривоятлар билан ?оришиб кетган. Уларнинг ?ай бири афсона ва ?ай бири ?а?и?ат эканини мукаммал ?илиб ёритиш учун тарихчи мутахассисларимиз ва олимлар анчагина тер тyкишларига тy?ри келади. Мен yша ёритилиши лозим бyлган бинонинг бир донагина ?иштини ?yйиб бериш орзусида ?yлимга ?алам олдим. ?ужжатларга суянган ?олда баъзи во?еаларни бироз бадиийлаштиришга ?аракат ?илдим. Бу усул y?увчини илмий ?ужжатлар билан толи?тирмаслик учун ?илинган ?аракат.

Ижод, бу фикрлаш, фикрлаш эса ило?ийдир. Мен эркин фикрлаб, эркин та?мин ?илиб, ?ужжатлардан фойдаланиб яратган баъзи бир мисраларда хатоликка йyл ?yйган бyлсам сизлардан узр сyрайман.

Биз yша даврнинг ?иёфасини, реал жараёнларини тасаввур ?ила оламизми? ?иламиз, лекин тyла эмас. ?ар биримиз yз савиямиз ва билимимиз даражасида. Билимимиз, савиямиз эса ?ар хил, шунинг учун yтмиш ?а?идаги тасаввурлар хилма-хил, ранг-баранг ва ба?сли. Шундай бyлиши керак, шундай бyлиши фойдали. Демак yтмиш ?иёфасини тиклаш учун жуда кyп yрганиш лозим, чунки тара??иёт тинмай одимлайди. Одамлар, анжомлар, табиат ?атто yтмишдаги сyзлар ?ам yзгариб боради. Ўтмишни я?инро? билиш учун yзгариб борувчи инсониятни, табиатни, и?лимни ?атто урф-одатларни, санъат ва маърифатни, кийим-бошдан тортиб, нималарга эга эканликларини билишимиз керак.

?ар бир давр бизларни тара??иётнинг маълум по?онасига элтиб, сyнгра yтмишга айланади. Мавжуд кишиларга yша тара??иётнинг энг ю?ори ну?тасидан туриб фикр юритиш имконияти бор. Лекин биздан ю?орига кyтарилиш келажакка насиб ?илади холос. Ўтмишнинг ну?сонларини кyра олиш мумкин, келажакнинг нима ну?сонларга йyл ?yйишини билиш ?ийин. Инсониятнинг ма?сади ю?орилаш, ?уйи тушиш эмас.

Биз ушбу асаримизда ?y?он хонликлари давридаги миллатимизнинг, юртимизнинг yзига хос жи?атларини имконият даражасида ёритиш, у давр бизлар билан ?андай бошланиб, ?аерда ва ?андай хайрлашди, нималарни ту?фа ?илиб ва яна нималарни юлиб кетди. ?андай хайрли ишлар ?илиниб, нималар амалга ошди, уларнинг жафокашлари кимлар эди. Худди шу каби эзгуликка кимлар ра?на солди, миллатнинг ?урурини топтаган, унга зулм ?илган абла?лар кимлиги ?а?ида сyз юритамиз. Ўтмишнинг но?ис асоратларини даволаш билангина бахтли келажакка эришиш мумкин.

Бир ва?тлар хонлар тy?рисида ижобий фикр билдириш мутла?о мумкин эмас эди. Уларни ?онхyр, зулмкор ?илиб кyрсатиш ва у даврларда мутла?о адолатли ишлар бyлмаган деб таърифлаш талаб ?илинарди, айни чо?да баъзи ижодкорлар yша хон ёки султонларни осмону фалакка кyтариб ма?тамо?далар. Бу икки хил усул ?ам тy?ри эмас. Биз yтмиш кишиларини ким бyлишларидан ?атъий назар, ?андай бyлган бyлсалар шундай таърифлашимиз лозим. Фа?ат шундай ?илсаккина келажак учун фойдали ва ибратли бyлади.

Афсуски, кyпгина замонларда айрим кишиларнинг ло?айдлиги ёки худбинликлари о?ибатида анча-мунча жараёнлар ёритилмай ?олади ёки бузиб кyрсатилади. Бундай но?ислик чинакам гyзалликларни бузиб кyрсатади, аксинча кераксиз ишлар мубола?а ?илинади.

Бундай нодонлик о?ибатида келажак учун зарур бyлган ?анчалик улу? ишлар изсиз йy?олиб кетади, бизлар учун yша ишлар атрофидаги мубола?алар, афсоналар, ривоятлар етиб келади. ?ар бир давр келажак учун масъул эканини билмай яшаши жиноятдир. Ўтмишнинг мав?ум асоратлари албатта келажакка маълум ми?дорда yз таъсирини кyрсатади. Адашиб ?олмаслик учун yтмишни чу?ур yрганиб тy?ри ёритишдан бош?ача йyл йy?. ?y?он хонликлари тy?рисида ?ужжатли ва бадиий асарлар талайгина ёзилган, кyплаб илмий ишлар ва диссертаyиялар ё?ланган. Унчалик кy?на, унчалик узо? бyлмаган бу давр менимча яхши ёритилмаган, баъзи бир тад?и?отчилар нотy?ри йyлдан юрганлари ?ам ани?. Тарихий-?ужжатли асарлар ?али жуда кyп ёзилиши лозим, айни?са улар бадиийлик шарбати билан су?орилиб, yша во?еа-?одисаларнинг сабаб ва о?ибатларини тy?ри ёритмо? жуда-жуда зарур. Хонликлар даври yтмишимиз, тарихимизнинг бир ?исми бyлгани учун ?ам yша даврларни билишга, yрганишга масъулмиз, шу заминда яшаганимиз учун янада.

Хурматли y?увчи, мана биз неча хил китоблар ва ?анча-?анча ?ужжатлар яна ?анча эскириб чанг босган ёзувларни титкилаб, тарихимизнинг бир лав?асини акс эттирдик. Ана шу ?ис?агина ёзувлардан маълумки, биз яшаб турган заминда боболаримиз, момоларимиз на?адар мураккаб, за?матли баъзан да?шатли йyлларни матонат ва ишонч билан босиб yтганлар. Бу ватаннинг келажагини, яхлитлигини таъминлаш учун ?анча тер ва куч-?айрат сарфлашган, ?он тyкишган, жон беришган. Биз бу бyстонни янада обод ?илишимиз, чаманзору бо?у бyстонларни, яшиллик салтанати-ю жонивор оламини, сайро?и ?ушлару булбулларини, шyх о?ар жил?алари-ю ан?орларини асраб авайлашимиз лозим. Мамлакатимиз олимлар, донолар, фидоийлар юртига айлансин. Менинг ба асарим юксак илмийликка ?ам бадиийликка ?ам даъвогарлик ?илмайди, ?изи?арли саргузашт ва ?икоялар билан безаганим ?ам йy?. Энг зарур керакли китоблар ва ?ужжатлар асосида yз муло?азамни ?ушиб, ?ис?агина yша даврни ёритишга ?аракат ?илдим. Бу асарни кичик бир ?yлланма деб ?абул ?илишларингни хо?лайман. ?айсидир дyстларимиз зикр ?илинган бу даврни кенгро? ёритиб мукаммал асарлар яратишади деб умид ?иламан. ?ана?адир хатолик ёки чалкашликка йyл ?yйган бyлсам, олдиндан узр сyрайман. Бу асар мукаммал илмийлик ёки бадиийликка даъвогарлик ?илмайди.

Ва?т yтиши билан кимларнидир манфаатига мослаб тарихни yзгартириб ёзиш каби буз?унчиликлар учраб туради. Бундай муд?иш хатолик кyпинча юртимизнинг гyзал кишилари ?иёфасини бузади, аксинча ?айсидир бадбашара кимсани улу?лаб юборади. Мен ана шундай но?исликдан э?тиёт бyлиб ?алам тебратдим.

ФАР?ОНА ВОДИЙСИ

То?лар орасида жойлашган водий. Тянь-шань, ?исор, Олой то? тизмалари билан yралган. Водий Ўрта Осиёдаги а?олиси энг зич жойлашган yлка. Андижон, Наманган, Ўш, Жалолобод, Мар?илон водийнинг энг ?адимий ша?арларидан ?исобланади. ?арбда ва Шимолий ?арбда ?y?он, Хyжанд, Конибодом, Ўратепа (Истрафшон) ша?арлари жойлашган. Жаннатмакон бу yлканинг табиати ранг-баранг, ерлари сер?осил, о?ар сойлар ва бо?у ро?лардан ташкил топган. А?олиси ?ам табиатига монанд хилма-хил бyлиб, yзбеклар, ?ир?излар, тожиклардан иборат. Бундан таш?ари неча хил элатлар ва миллатлар ёнма-ён, ?yни-?yшни бyлиб яшаб келганлар. ?y?он ша?ри атрофи бир неча йирик ?ишло? ва туманлар билан yралган бyлиб, бу ерда илм-фан, маърифат, ?унармандчилик яхши ривожланган эди. Водий Бухоро Амирлигига расман тобе бyлса-да, yлпон тyлашдан бош?а масалаларда муста?ил ва эркин бyлиб, а?олининг савияси, маданияти, жанговорлиги бош?а yлкалардан ю?ори эди. Водийда о?ар сувлар (Норин, ?орадарё, Сyх, Исфара, Шо?имардонсой, ?овасой, Чодаксой) кyп. Айни?са ер ости сувлари янада сероб. Водийнинг эрксевар, жасур одамлари учун Бухоро Амирлигига бyлган тобелик ё?мас, йирик ша?арлар тобеликдан юз yгириб муста?ил иш юритишлари натижасида зиддиятлар келиб чи?ар, го?о исён чи?иб катта хунрезликларни келтириб чи?арар эди. ?y?он ша?арлар ичида yзининг кyпгина хусусиятлари билан ажралиб туради. Фар?она водийсининг ?арбий ?исмида Сyх дарёсининг ?уйи о?имида жойлашган. Этимологияси ?а?ида турли фикрлар мавжуд. Кyпгина манбаларда «?авоканд» яъни «гyзал», «ё?имли» ёки шамол ша?ри маъносида учрайди. ?адимги ?y?он ?индистон ва Хитой карвон йyлида жойлашган бyлиб, му?уллар истилоси даврида вайрон ?илинган. XIV-асрга келиб ?y?он янгидан ?аддини тиклади. Гyзал ша?арлар ?аторидан жой олиб yзининг илгариги мав?еини тиклаб олди.

ШО?РУ?ХОН (БИРИНЧИ ХОН)

?укмрон энг аввало yз миллатининг энг ме?рибон кишиси бyлиши билан бирга уларнинг шифокори, yзидан воз кечган фидоийси бyлиши лозим.

Айтишларича, жангда ма?луб бyлиб чекиниб келаётган Бобур ва жангчилари ?y?он шари чеккасидан yтаётиб сой бyйида андак дам оладилар, жyнашларидан аввал, зарли либосларга yралиб олтин бешикка бойланган бир болани ташлаб кетадилар. Бу во?еадан yша мавзеда исти?омат ?илувчи «Чанкат», «Сарой» ва «Тар?ова» гуру?и вакиллари ого? бyладилар. Ул уч тоифа хал? болани эъзоз-икром билан олиб yз жойларига ?айтибдилар. ?уръа ташлаш йyли билан болани «тар?ова» жамоаси, жаво?ирлар ва олтин бешикни «сарой» ва «чанкат» жамоалари бyлишиб олибдилар. Боланинг номини Олтин бешик ?yйибдилар. Олтин бешикнинг шажараси ?уйидагидан иборат. Султон Элик, унинг y?ли Худоёр, унинг y?ли Му?аммад Амин, унинг y?ли Абул?осим, унниг y?ли Шо?мастбий ва ни?оят Шо?мастбийдан Шо?ру?бий дунёга келади.

Шо?мастбийни баъзи манбаларда Аширбек деб ?ам атайдилар. 1709 санада Минг ?абиласи билан Чодак хyжалари yртасида бyлиб yтган ?а?шат?ич уруш натижасида Минглар ?абиласи ?олиб чи?ди. «Кyк тyнли»лар исти?омат ?илувчи ерда ?алъа ?урилиб, «Хy?анд хонлиги»нинг дорилхалофатига айланди.

Олтин бешикдан икки юз йил yтиб дунёга келган Шо?ру?бий ни?оятда хушрyй, ?обилиятли ва жасур йигит бyлиб yсади. Шикор пайтида найза билан бир йyлбарсни ярадор ?илиб барчани ?ойил ?олдиради. Ўша даврларда ?y?онни (Хy?анд) Чодак «хожа»лари бош?ариб турардилар. Ўзбек жамоалари биргаликда масла?атлашиб Шо?ру?хонни хон ?илиб кyтарибдилар. Бу во?еани ва?тинча махфий тутишиб хийла ишлатибдилар. Хушрyй бир ?изни Чодак ?окимига турмушга чи?аришиб, тyй ?илибдилар, тyйга ташриф буюрган барча «чодак хожалари»ни сyйиб yлдирибдилар ва лашкар тортиб Чодакни забт ?илибдилар. Бу ишлар амалга ошгандан сyнг Шо?ру?хонни ?y?оннинг хони ?илиб кyтарибдилар. Икки сойнинг yртасига яъни «Кyк тyнли азизлар» мавзеига хонлик ?арорго?ини ?урибдилар. Бу во?еа 1709 йил (милодий) 1121 хижрий йилда содир бyлган. Шо?ру?бий yн икки йил хонлик ?илиб 1721 йилда вафот ?илган. Ундан уч y?ил таваллуд топган: Абдура?имбек, Абдулкаримбек, Шодибекдир.

«Тарихи Шо?ру?» асарида ?y?оннинг биринчи хони Шо?ру?хоннинг yлими билан бо?ли? бир во?еа эътиборни жалб ?илади:

Шо?ру?хон наманганлик Мулла Бозор Охунднинг муридларидан бирини yз хизматида ишлатиб юрар эди. Мулла Бозор Охунд ?y?онга келиб Шо?ру?хондан ул муридини озод ?илишини илтимос ?илади, хон илтимосни рад ?илади. Шайх хондан хафа бyлиб, бир муридининг уйига бориб, деворга Шо?ру?хон тасвирини тушириб, суратни y?-ёй билан отади. Ўша куни хоннинг ?yлига яра чи?иб вафот ?илган эмиш. Бу во?еа 1721 йили содир бyлган.

* * *

Шомастбийнинг обрy-эътибори жуда ю?ори бyлиб, давлатманд киши эди. Унинг тасарруфида сер?осил ерлар, бо?у ро?лар бyлиши билан бирга йил?и ва эчкилар, зотли сигирлар ва арабий отлари ?ам бор эди. Унинг хонадонида ?ар доим ме?мондорчилик ва зиёфат тинмас, теварак-атрофдаги энг хос кишиларнинг ?адами аримас, ёшу кексалар уни ?урмат ?илиш билан бирга хон авлодидан деб эъзозлашар эди. Олтинбешикхонни вояга еткурган бу оила, минглар уру?ининг (yзбекия) энг нуфузли хонадони ?исобланар, барча уру?, ?атто бош?а уру?лар ?ам уларга ?авас ?илиб ?урмат билан ?арар эдилар. Уларнинг насллари аксарият эркаклар бyлиб, бош?а нуфузли оилалардан келин олишар, бири-биридан гyзал, па?лавон йигитлар ул?айиб етишар, улар мав?еи жи?атидан ?ам йирик хонадон бyлиб, теварак-атрофларда бир-бирини ?yллайдиган хешу а?раболар бе?исоб, и?тисодий ва жисмоний ба?увват бу хонадон билан ра?обатлашадиган куч я?ин атрофда топилмас эди.

Тар?ова, Чанкат ?ишло?лари тy?айзорлар билан туташиб кетган, тy?ай ичи парранда-ю даррандаларга бой, ?уён-тулкилар югуришиб юришар, ?ир?овуллар патирлашиб учишар, онда-сонда бyри ва ?оплон каби йирт?ичлар ?ам учраб турар, ?атто ёввойи тyн?из ва йyлбарслар ?ам бор эди.

Шомастбийнинг энг севимли маш?улотларидан бири овга чи?иш бyлиб, тyн?ич y?ли Шо?ру?бий доимий ?амро?и эди.

– Шо?ру?, мен билан овга чи?асанми? – деди Шомастбий y?лига ме?р билан тикилиб.

– Албатта дадажон, ов ?илишни жуда хуш кyраман, – деди Шо?ру? ?увончи ичига си?май. – ?ачон борамиз?

– Эртага тонг чо?и.

Овнинг жуда гаштли бyлишига ишонган ота-бола бир неча маш?ур овчилар ?уршовида тy?айзорга кириб келишди.

– ?уло?ингда бyлсин y?лим, овчи жасур бyлиш билан бирга жуда зийрак ва сезгир бyлмо?и лозим. ?еч ?андай ?олатда шошилиб ?олмагин, ча??онлик билан шош?ало?лик бош?а-бош?а хусусиятлардир.

– Буни эсимдан чи?армайман, ота.

– Яхши, ?ар доим гапимга ?албинг билан ?уло? соласан, бу хусусиятинг улу?лик аломати. Сени келажакда катта ишлар кутмо?да.

– Ишончингиз учун ра?мат.

– Жуда ?ам ичкарилаб кетманглар, йyлбарслар ?ам борлигини эсдан чи?арма.

– Мен йyлбарс билан бир неча бор тy?наш келганман.

– Йyлбарс йирт?ичлар ичида жуда мард ?исобланади, у одамларга бесабаб ?ужум ?илмайди, лекин ёввойи тyн?из yта хавфли ма?лу?, ор?а-олдига ?арамай ?ужум ?илади, унча-мунча зарба билан нобуд ?ам ?илиб бyлмайди.

– Ота бизга рухсат берасизми?

– Майли y?лим бора?ол, Шомансур доим ёнингда бyлсин.

– Сизлар ?айси томонга борасизлар?

– Биз чапга, сизлар yнгга. Ра?им?ул шу ерда ?олиб тушлик тайёрлайди. Учрашув жойимиз ?ам шу ерда бyлади.

– Мен сизга ?ир?овул олиб келаман.

– Худо омадларингни берсин, овларинг бароридан келсин.

Шо?ру?бий дyсти Шомансур билан тy?ай ичкарисига от солдириб кетдилар. Тy?айнинг ?айвонот олами ранг-баранг бyлиб, жуда ?ам бой эди. Ба?айбат дарахтлар орасидан ёввойи ?уёнлар югуриб чи?ишар, ?ар хил ?ушлар париллаб чи?иб yзларини панага олардилар. А?ён-а?ёнда ?уркович жайронлар ?ам учраб, ?уюндек югуришиб бир ла?зада кyздан ?ойиб бyлардилар. ?увончини ичига си?диролмаган Шо?ру?бий отилиб чи??ан жайроннинг кетидан от солди, yлжасининг ор?асидан ?увишга берилиб кетиб, анчагина ичкарилаб кетди. Йyр?анинг чоп?ирлиги жайроннинг абжирлигига бас келолмас, терлаб-пишиб югуришда давом этарди. От сесканиб кетди, пиш?ири??а yхшаган товушдан илкис тyхтади.

Атиги йигирма ?адам нарида сову? кyзларини Шо?ру? томонга ?адаб ба?айбат йyлбарс депсиниб турарди. Думини гажжак ?илиб наъра тортишидан ?амла ?илмо?чилиги сезилиб турарди. Йyлбарс икки сабабга кyра одамга ?ужум ?илиши мумкин. Болалаган пайтда инига я?ин келиб ?олинса, очликдан yта ?ийналган ?олатда ёки бирор сабабга кyра ярадор бyлса одамдан yч олиши ани?. Ўз кучига ишонган Шо?ру?бий yзини йy?отиб ?yймади, у илгарилари ?ам ?ар хил йирт?ичларга дуч келган, лекин ?озиргидек бундай я?ин масофадан унга рyпара бyлмаган. У yйланиб ?олди, агар ор?асига ?очса йирт?ич албатта ?амла ?илади, жойида ?имирламай туришнинг иложи йy?, чунки от сесканиб титрамо?да, илкис ?аракат ?илиб ишни бузиб ?yйиши мумкин. Йyлбарсни камон билан ?улатиб бyлмайди, аксинча яраланиб ?атти? ?ужумга yтади. ?yлидаги найзани шайлади, йyлбарс наъра тортиб яна ?ужумга yтади. ?yлидаги найзани шайлади, йyлбарс наъра тортиб яна я?инлаша бошлади. ?андай чиройли жонзот yйлади Шо?ру?, бир зарба билан ?улатиш мумкин, лекин жонивор увол бyлади. Ахир у тy?айзорнинг яраши?и-ку, ?айвонлар подшосини yлдириш инсофдан эмас. Ўйланиб yлтиришга фурсат ?олмади, ?yлидаги найзанинг тyмто? томони билан сакрашга шайланган йирт?ични зарб билан урди, кyз очиб юмгунча иккинчи бор ор?а оё?ининг ю?ори ?исмига янада кучлиро? зарба берди. Хавф-хатар чекина бошлади, ор?а оё?идан ?атти? зарба олган ма?лу? о?саб-о?саб чекина бошлади. От чоптириб етиб келган Шомансур ажойиб манзарани кyриб жойида анграйиб ?олди.

– Бу йyлбарс-ку, – деди у ?овли?иб. – Сизга ?ужум ?илмадими?

– ?илмо?чи бyлди, лекин эплай олмади.

– Найза санчдингизми?

– Йy?, кети билан урдим.

– ?азиллашяпсизми?

– Йy?, чиндан айтаяпман.

– Нега бундай ?илдингиз?

– Ўлдиргани кyзим ?иймади.

– Йирт?ичга шу даражада шаф?ат ?илиш хавфли-ку.

– Хавф-хатар олдида yзингни йy?отмасанг, ?ар ?андай офат чекинишга мажбур бyлади.

– Ор?ага ?айтамизми? Мен йyл-йyлакай ов ?ила олмадим, лекин сизни ахтаравериб чарчадим.

Анча-мунча yлжа билан ?айтишган йигитлар, гулхан атрофига бориб yтирдилар.

– Отам келмадиларми?

– ?али замон келиб ?олишса керак, – деди Ра?им?ул. – Таом олиб келайми?

– ?озирчалик чой келтирсанг етарли.

– Хyп бyлади.

– Нима таом тайёрладинг?

– Кийик гyштидан кабоб ?илдим.

– ?ир?овул гyштидан шyрва тайёрла, дадам хуш кyрадилар.

Шо?ру?бийнинг йyлбарс билан олишгани бутун ?ишло??а ва аста-секин теварак-атрофга ёйила бошлади. Биров у деса, биров бу дейди. Шо?ру?бий ёл?из yзи каттакон йyлбарс билан олишиб, найза билан ?алок ?илибди деса, яна кимдир йy?, ?уролсиз ?yли билан ма?в ?илибди дейди. Шо? авлодидан бyлган Шо?ру?бийнинг обрy-эътибори yн чандон ошиб кетди.

– Чинакам шо? авлодидан-да.

– Шо? бyлишга муносиб йигит-да.

– Жасурлиги ?усни-жамолига монанд.

***

Карнай-сурнайнинг садоси худди оламни титратаётгандек, еру осмон унга жyр бyлиб ра?сга тушаётгандек. Барча шод, барча хуррам, ?увончлар ?амма ерни тутиб кетган. Соддадил, одми кишиларнинг энг севимли одатлари тyю-томоша, сайил, yйин-кулгилар. Имкониятлари чекланган, юпун, ярим оч, ?yли юп?а бу ночор одамлар ана шундай томошалардан тасалли топиб, yйин-кулгу билан yзларини овутиб, омонат ?увончлар билан кифояланар эди. Теварак-атрофдан тумонат одамлар йи?илган. Шомастбий yз ?исобидан сайил уюштириб, элу юртга ош бермо?да. Бундай анжуманлардан кyзланган ма?сад кишиларни жамлаб обрy-эътибор олиш, y?ли Шо?ру?бийни элга танитиш. ?ар сафаргидек хал?нинг ме?рини ?озонган санъаткорлар, ?изи?чилар, аскиячилар, созандалар ?амда энг номдор полвонлар кураши ?ар доим сайилнинг ди??ат марказида бyлади. Уларнинг ба?слари ?ий?ири?лар ва ол?ишлар билан бир неча соат давом этади. Го?о полвонларнинг кураши натижасиз тугаб эртасига давом этади. Шундай полвонлар борки, кураги ерга тегмаган. Уларнинг курашлари барчани ?аяжонлантириб юборади, тинимсиз ?ий?ири?лар остида yтадиган бундай ба?слар кишиларни икки гуру?га ажратиб юборади, ажралиш бир ?анча ба?с-мунозараларга, ?атто жанжалларга сабаб бyлади. Бугун полвонлар ичида асло енгилмаган Халилхyжа полвон ?ам бор, у ?али бирор маротаба ?ам енгилган эмас, бир неча йилларки биринчиликни ?yлдан бермайди. Алп?омат Халилхyжа полвон табиатан ?алол, чиройли ва гавдали йигит. Гавдаси ?yр?ошиндек о?ир, ердан узиб бyлмайди, бели чyяндан ?ам ?атти?, ?yли якка суяк, илиги тyла, бадани темир деган гаплар юради. Бош ?акам унинг номини айтиб, талабгор борми деганда ?амма бараварига ?арсак чалиб юборди, ба?иришиб ол?ишлади. ?аммаё? жим-жит, ким ?ам юрак бетлаб чи?ар экан деган шивирлашар бошланди. ?ар сафаргидек дадил отилиб чи?адиган даъвогар йy?. Жимлик анчагина ?укм сурди, на?отки… на?отки деган гаплар бошланди, энг ?изи?арли кураш бyлмас экан-да. ?акам даъвогар топилмаслигини тушуниб навбатни майда-чуйда полвонларга беришга о?из жуфтлаган эди, «мана мен даъвогар» деган товуш эшитилди. ?амма ?айрон, ?амма таажжубда. Баъзилар кyзларига ишонишмайди. Даврага Шомастбийнинг y?ли Шо?ру?бий кириб келди. Бундай бyлишини Шомастбийнинг yзи ?ам кутмаган эди. Унинг атрофидагилар хавотирлик билан унга тикилдилар.

– Майли, – деди Шомастбий бироз муло?аза ?илиб. – Майдонга чи?дими тамом, энди ?айтариб бyлмайди, y?лим yз кучига орти?ча ба?о берадиган бyлиб ?олган чамамда.

?аяжонли кураш бошланди. Халилхyжа полвон Шо?ру?бийга нисбатан икки баровар улкан, бундай давангирни йи?итиш учун унга тyрт баравар куч керак. Полвонлар роса чиранишди, шунча йиллар давомида катта тажриба орттирган Халилхyжанинг синовдан yтган усуллари иш бермас, куч-?увватда бундай ра?ибни асло учратмаган. Уринишлар ?ам, шиддат ?ам бефойда. Ва?т yтган сари чарчаш yрнига ра?ибининг кучига куч ?yшилиб бормо?да. Уни биринчи марта ?yр?ув эгаллай бошлади. Борди-ю енгилса, шунча йиллик шон-шу?рат чилпарчин бyлади, енгилмас деган фикр синади. Ана шу ?yр?ув уни ма?лубият томон етаклай бошлади, ишонч йy?олиб кучи камайиб борарди. Чарчаш ва ру?ий толи?иш бошланди. Кутилмаганда Халилхyжа полвон ердан узилиб бир газ ю?орилади, чирпиракдек бир айланиб Шо?ру?бийнинг оё?и остига ?улади. ?ий-чув, шов?ин-сурон, ?арсаклар ?еч ?аерга си?май кетди, ол?ишлар анча пайтгача тинмади. Нима бyлганини англашга ?ам улгурмаган полвонни Шо?ру?бек даст кyтариб yрнидан тургазиб ?yйди-да, елкасига уриб ?ойил ?олганини из?ор ?илди. Халилхyжа yзига келди, юзига ?изил югуриб Шо?ру?бий томонга таъзим ?илди, мардлиги учун миннатдорчилик билдирди. Шо?ру?бийнинг таклифи билан анжуман учун ажратилган энг катта соврин Халилхyжа полвонга берилди ?амда банорас тyн кийгизиб, шо?и ?ийи? ?ам бо?лаб ?yйишди.

– Дада, мендан хафа бyлгандирсиз, – деди у ?айи?ибгина отаси томон я?инлашиб.

– Хафа бyлганимни билиб турибсан y?лим, – деди Шомастбий y?лига таънаомуз тикилиб. – Мени ?анчалик асабийлашишимни билиб туриб шу ишга азм ?илдинг. Борди-ю ма?луб бyлсанг нима деган одам бyлар эдик?

– Дадажон, ахир ?yр?масликни, ма?лубиятдан чyчимасликни yзингиз yргатгансиз-ку?

– ?алабага ?исоб-китоб ?илиб эришилади,у таваккалчиликни ё?тирмайди.

– Мен ахир барча нарсани ?исоблаб бу ишга ?yл урдим, шунинг учун ютиб чи?дим-да.

– Ма?луб бyлишинг ?ам мумкин эди.

– ?алабани ?yлга киритиш учун ма?лубиятни yйлама деб эдингиз.

– Мен сен хон бyлишингни хо?лайман, полвон бyлишингни эмас.

– Бундан буён бундай иш ?илмайман.

– ?а майли, ?ар ?олда омад сен томонда бyлди, энди кераксиз ишларга ?yл урма.

Карнай-сурнай овозлари оламни ларзага солар, Шо?ру?бий хурсанд эди. Битта yта хатарли тасодиф чекинди, яхшилик билан якунланди. Агар ма?луб бyлганида хонлар авлодининг хонадони шаънига яхши бyлмас эди. Буни Шо?ру?бий яхши ?ис ?иларди.

***

– Ойбарчинга совчилар келишибди, нима дейишни билмадим.

– ?изингни жуда кy?лик деб эшитган эдим, – деди Аширбек дyсти Юсуфга тикилиб. – Ўзимиздан ортмас эди-ю…

– Мен ?ам шундай фикрда эдим.

– Ким экан у совчилар?

– Чодакдан келишибди.

– Чодак хожалариданми?