скачать книгу бесплатно
Инньэ диэбитин кэннэ, Бы?ый Ч??к?мдэ, куттаммыта да бэт буолан, ?с то?ус т???лгэни о?орон т??эр. Куоба?ын, та?а?а?ын т??эрбэккэ эрэ, с?кп?т?нэн.
Били т??эн истэ?инэ, б?тэн истэ?инэ, кэнниттэн атах тыа?а либиргээн и?иллэр уонна с?? са?а эмиэ и?иллэр: «Нойоон, биир с??м? а?ардым ээ. Аны эн мин ки?им буола?ын», – диир.
Инньэ диэбитин кэннэ, Бы?ый Ч??к?мдэ дьиэтигэр, та?а?а?ын с?кп?т?нэн, с??рэн дэгэйэн киирэр. Аанын тэлэйэ баттаан, та?а?а?ын с?кп?т?нэн а?аар ата?ынан аан боруогун атыллаан турда?ына, киллэрбэккэ эрэ, тойон убайа Хатырыктаах Санньыл?а ?с сыр?ан э?э тириитэ олбохтонон билирик оро??о кэтэ?иттэн тарды?ан тиэрэ т??эн олороро ???. ?й?н?н. Кини эппит: «Дьэ, нойон, алдьархайы о?орду?. Иин уутун курдук, и?нэри ?ктээн киирди?. Ити ???ээ Халлаан Былытын уола т??эн турарыгар т?бэ?э кэлэ??ин, кылыйа??ын, ыста?алаан, куобахтаан, кыаттарды?. Ол кыаттарбыккын ити абаа?ы уола аны мин ки?им диир. Онон, ?с хонукка тохтотон бараммын, ити ки?ини илдьэ барабын диэн этэр. Сэргэ?э дьэргэлгэн элэмэ?им баанан турар. Ол ?рд?гэр т??э??ин, т?тт?р? с??рдэн та?ыс, тииккэ ?й?н?н турара буолуо. Ону: Тойон убайбар киириэ? ??? диэ. Оччо?о баты?ан киириэ”», – диир.
Ол ыккардыгар Хатырыктаах Санньыл?а суол ааныттан у?уо оро??о дылы хара э?э тириитинэн сиргэ тэлгэтэн, у?уо оро??о ?с хос сыр?ан э?э тириитин тэлгэттэрэн, ?с ба?ана?а сур б?р? тириитин салама ыйатан то?уйар.
Бы?ый Ч??к?мдэ били аты миинэн тахсан Былыт уолун ы?ырар: «Тойон убайбар киириэ? ???», – диир. Диэт, атын т?тт?р? салайа баттыыр да, дьиэтин диэки тибилиннэрэр. Ол и?эн и?иттэ?инэ, ки?и ата?ын тыа?а либийэр. Атын сэргэтин биир салаатыгар иилэ быра?ар да Бы?ый Ч??к?мдэ дьиэ?э киирэр. Дьиэ?э киирбитин кэннэ, аан тэлэллэ т??эр. Биир хара к?л?к ки?и киирэн кэлэн, у?а оро??о олорбут курдук к?л?гэ к?ст?р.
Хатырыктаах Санньыл?а, ойон туран, т???р?н ылан, кыыран илгистэр: «Бу бырааппын ылыма. Хааллар. Ол оннугар мин атын тугу ба?арар биэриэм», – диир.
Кыыран б?т??т?н т?м?гэр – кэпсэтии. Абаа?ы уолунаан с?б?лэ?эллэр икки ?тт?ттэн. С?б?лэ?эннэр, то?ус хонукка тохтотор буолар. Итиэннэ илдьэ барарын тохтоппот Абаа?ы уола.
Дьэ туран, кэпсэтиилэрин т?м?гэ – ?с суол муус ура?а?ынан ??рбэ ??рдэрэргэ диэн. ??рбэ диэн сэттэ эргэ бара илик кыыс, сэттэ ойох ылбатах уол итиэннэ ма?ан т??лээх ?с сэттэ ынах с????. Барыта эдэр, ?с саастаах, икки саастаах с????. Итиэннэ ?с сэттэ сылгы с????. Бу с????н? ?с муус ма?ан та?астаах, ?с ма?ан ура?астаах, ол аата тэти? ма?ы сулуттаран, бу с????н?, бу икки сэттэ ки?ини барытын, ол ынахтары, сылгылары барытын, саар булгунньах тэллэ?инэн ?стэ эргиттэрэн баран, тумул баара?ай тииттэр, абаа?ы уола тохтообут тиитин, аннынан хоту диэки ??рдэрэр кинэ кэпсэтэллэр.
Ити бириэмэ бала?ан ыйын эргэтин, алтынньы ый са?атын диэки буолуо дииллэрэ.
Дьэ, ити то?ус хонуктара туолан, ити ??рбэни б?т?нн?? ??рдэрэн, Бы?ый Ч??к?мдэ, тугу да а?аабакка-сиэбэккэ ха?ас оро??о сытан, ?л?н хаалар. Ону Хатырыктаах Санньыл?а к?мт?р?р.
Дьэ, ити уоллара ?л?р, икки сэттэ уоллаах кыы?ы кытта, ?с сэттэ с????н? ??рдэрэн б?пп?тэ т?г?р?к сыла туолбутун кэннэ, Б??кээни диэн алаастаах К??ттээни о?онньор улахан уолун Хатырыктаах Санньыл?аны соруйар: «Бу Былыт уолугар ?р? кыыран та?ыс. То?ус олоххо кыыран баран, тиийэри? буолуо. Мин атыыр о?устаахпын. Ону киллэрэн, атыыр о?у?унан хассы?ыннаран, кыайдын».
Инньэ диэн эппитин курдук, уола, ?р? кыыран тахсан, кырыа дьа?ха илбистэнэн, т?тт?р? э?силлэн т??эр. Тойон а?атыгар этэр: «Абаа?ы уола о?у?ун э?иил от-мас хагдарыйыытын са?ана, киирэ сылдьыбыт кэмигэр, киллэриэх буолла», – диир.
Били кыырыы кэнниттэн биир сыла туолуор дылы, урут да?аны, атыыр о?ус, чугастаа?ы илин улуустарынан, атыыр о?устары кэрийэ сылдьан харсар идэлэммит. Тулукта?ан биир да харсар о?у?у булбатах. Барытын кыайар эбит. Ити о?ус саас кулун тутар эргэтин диэки, т??ттээх саа?ыттан ыла идэ о?остон, ?р?? К??л ар?аа ?тт?гэр Нам сиригэр т??т биэрэстэ холобурдаах тэйиччи олорор Моо?ордор Олохторо диэн сиргэ тахсан, ?с хонон киирэр идэлээх эбит. Хас сыл аайы.
Э?иилгитигэр кэпсэтиилээх кэмнэрэ тиийэн кэлэр. Дьэ, биир т??н, биир нэдиэлэ хонугун былаанын тохору, ол к?рбэ иини
ха?ан-ха?ан баран, саар булгунньахха к?рбэ иини ха?ар. Абаа?ы уола тохтообут тиитин, муо?унан аалан, муо?ун сытыыламмыт.
Дьэ, ол гынан баран, сэттэ хоммутун кэннэ, т??н ????н бадахтаах, о?устар харсар айдааннара, тыастара-уустара, муос тыа?а бачыгыраа?ына, о?ус муннун тыа?а буу?ур?аа?ына, иэк-сиэк м???рэ?ии, айаата?ыы и?иллэр.
Сарсыарда халлаан сырдаан эрдэ?инэ, ты? хатан, били о?устар харсар тыастара тохтуур.
Хатырыктаах Санньыл?а билириккэ кэтэ?иттэн тардыстан олорор. А?ата К??ттээни о?онньор ыйытар: «Хайа, нохоо, о?ус хайаата?» – диэн. Санньыл?а: «О?ус кыаттарда», – диир.
Дьэ, лаппа сырдаабытын кэннэ, к?н тахсыбытын кэннэ, иккис уол Лыгый Б??? о?у?у к?р? барар. Саар булгунньах ха?ас тэллэ?эр, улахан тиит т?рд?гэр о?ус ?й?н?н баран турар ???. Ону тахсан к?рб?тэ, ха?ас буутугар биир сиринэн, ха?ас ойо?о?ун т?рд?нэн биир сиринэн итиэннэ ха?ас моонньун хорук тымырын тобулу анньан, о?ус хаана баран, ыарыыланан, ?л??р? турарын а?атыгар киирэн этэр.
А?ата тойон: «Ити ?й?н?н турбут тиитин т?рд?гэр, улахан к?рбэ ииннэ ха?ан, ытыгылаан, к?м?н кэби?и?», – диир.
К??ттээни кырдьа?ас баппат: «Былыт уола уолбун сиэтэ, о?успун кыайда. Кыайбыт ки?и ситэри кыайдын. Аны, атыырбын киллэрэн, атыырынан охсу?уннаран кыайдын», – диир.
Инньэ диэн Хатырыктаах Санньыл?а, кыырбытын курдук, ?р? кыыран: «Т?г?р?к сыл буолан баран, киирбит кэмигэр атыырын киллэриэх буолла», – диир.
Дьэ, инньэ диэн баран, т?г?р?к сыллара туолар к???нэ буолар. К???н тиийэн, о?ус харсыбыт кэмигэр, атыыр саар булгунньахха ?с сиринэн к?рбэ иин ха?ар. Туйа?ынан табыйан. Ол гынан баран, то?ус хонук устатыгар баайыллар. Ол хаспыт иинин буоругар, ??к?р?йэн-к??лэ?ийэн, суунар-тараанар.
Дьэ, били о?ус харсыспыт кэмигэр, т??н ????н са?ана, эмиэ атыырдар охсу?ар тыастара и?иллэр. Алаа?ы тула эккирэти?эн сырсар уонна ыйыла?ар орула?ыылара-сарыла?ыылара, тиистэрин тыа?а и?иллэр. Сарсыарда ты? хатыытын бадахтаа?а тыас-уус, айдаан-куйдаан намырыйар. Онтон тохтуу т??эн баран, Хатырыктаах Санньыл?а ???с уолга Ада?ымда Бэккэ этэр: «Атыыры тахса??ын к?р. Атыыр туох бэлиэлээ?ий? Араа?а, кыайда бы?ыылаах», – диэн.
Ада?ымда Бэт, ???с уол, тахсан к?рб?тэ: саар булгунньах илин тэллэ?эр, илин диэки, к?н тахсар сирин тобулу к?р?н баран атыыр турар ???. Кини у?а моойун т?рд?гэр хатыылаах суон ?с с??мэх атыыр кутуругун иилэн турар эбит. Ону к?р?р. Дьэ, ол аата би?и атыырбыт абаа?ы атыырын кыайбыт бэлиэтэ – кутуругун ?с с??мэх кылын логлу анньан хаалар.
Дьэ онон, Хатырыктаах Санньыл?а, К??ттээни о?онньор с?бэлэ?эннэр, би?иги, дьэ, кыайдыбыт-хоттубут, ?р?г?йб?т ?рдээтэ диэннэр, аал уоттарыгар уот оттоннор, кы?ыл тала?ы ?с сиринэн эриэннии кы?аннар, ?с ты?ы с??мэх кылы баайаннар, ?с ?тэ?э эти ??лэннэр, арыылаах кымы?ынан айах тутаннар уонна ас кутаннар, К??ттээни о?онньор Хатырыктаах Санньыл?аны соруйар: «Дьэ, Былыт уолугар ?р? кыыран тахсан, суо-бааччы кэпсэт. Аны билистибит-к?р?ст?б?т. Мин кинини кытта уруула?ыахпын, аймахтыы буолуохпун ба?арабын. Онон кыыспын, киирэн, ойох ыллын», – диир.
Дьэ, ?р? кыыран Хатырыктаах Санньыл?а аарык дьа?ха аартыгын арыйан, ?р? кыыран тахсан, э?э?элээх тылынан
этэн э?сэлитэн: «Хатын балтыбын киирэн кэргэн ылар ???г?н», – диэн, суорумньу ки?и бы?ыытынан, суо дор?оон илдьит тириэрдэр.
Абаа?ы уола, оччону истэн баран, ??рэн эккирии т??эр. Итиэннэ этэр: «Бу ??нэр дьыл тохсунньу ый то?ус эргэтигэр к?т??тт?? киириэм. Онно кыыскытын сир симэ?ин курдук симээн, та?ара табатын курдук та?ыннаран то?уйаары?», – диир.
Хатырыктаах Санньыл?а, а?атыгар киирэн, Былыт уолун кытта кэпсэтиитин си?илии кэпсээн биэрэр. Дьэ, ити кэм ааспытын кэннэ, тохсунньу ый то?ус эргэтэ буолар т??н?гэр, тохсунньу ый то?ус к?н?гэр дьахтар т??н тахсан, били саар булгунньахха буолбакка, абаа?ы уола киирэн тохтуур тиитигэр тахсан турар. Ол турбутун кэннэ, Хатырыктаах Санньыл?а барыта муус ма?ан та?а?ы та?ыннаран та?аарар. Дьэ, эмиэ уруккутун курдук, сарсыарда ты? хатыытын са?ана, ол аата айан ки?итэ туруутун са?ана, били тиит т?рд?гэр Былыт уола убайар уот кугас, т??т ата?а ба?ыр?астаах, хара?ын анныттан ылата сирэйэ муус ма?ан хастаххай тумустаах, муус ма?ан чакырыас харахтаах, т??т ата?а ба?ыр?астаах, хаты? ба?ыр?а?ын
курдук, кутуруга туос элэмэс, туос ала убайар уот кугас акка мэ?э?иннэрэн, дьахтары к?т?пп?т дииллэр. Ити аата К?т?р Б??бэхпит, Былыт уолугар кэргэн тахсан, ???э к?т?сп?т.
Былыт уола, то?ус хонон баран, Хатырыктаах Санньыл?а?а биир ки?ини ыытар. Хатын балты? К?т?р Б??бэх иистэнэр малын, и?итин умнан кэбиспит. Ону с?гэн та?ааран биэриэ? ??? диэн. К?т?р Б??бэх иистэнэр малын Хатырыктаах Санньыл?а ?с т?г?л т?хт?р?йэн, илби?ирэн кыыран баран, кыайан с?гэн та?аарбата?а ???.
Итинтэн ылата К??ттээни о?онньор алаа?ыгар, дайдытыгар олорор. Иккис уола Лыгый Б???, ???с уола Ада?ымда Бэт ба?ылаан-к???лээн, салайан бараллар.
Хатырыктаах Санньыл?а, ол-бу дойдуну кэрийэн, кыырар идэлэнэр, хас да сыллар усталарыгар оннук идэлэнэ сылдьан, биирдэ би?иэхэ, Хатырык нэ?илиэгэр, а?а ууста?ыыта ??скээбитин кэннэ, ити Чачы а?атын уу?ун сиригэр, Бэс Туму?ах диэн тумулга П?д??рэ к??л илиннии со?уруу тэллэ?эр, баара?ай улахан бэс тэллэ?эр икки бэс сили?ин икки эрдигэр киирэн, сонун сыттанан баран утуйа сытта?ына, Чачы а?атын уу?ун оччотоо?у ба?ылыга, ити Тиэрэхэптэр т?р?ттэрэ, аата кимэ да биллибэт, сэттэ с?гэлээх ки?ини ыытан, били Хатырыктаах Санньыл?аны ба?ын бы?а о?устарар. Бы?а о?устарбытын кэннэ, били, бы?ан бараннар, сэттэ ки?и, аттарын ?рд?гэр т??эн, т?тт?р? ол ба?ылык о?онньордоругар киирэн, Хатырыктаах Санньыл?аны, дьэ, кыайдыбыт-хоттубут, ?л?рд?б?т, ба?ын быстыбыт дииллэр. Ол диэн бараннар, кэпсии турдахтарына, Хатырыктаах Санньыл?а ба?ын т????гэр к?т?хп?т?нэн: «Дьолгун-соргугун то?о бырахта?ым буоллун», – диэн баран, Чачы ба?ылыгын т????гэр Хатырыктаах Санньыл?а к??д?й к?хс?, быстыбыт т?б?т?н илиитинэн тутан ылан, т????гэр быра?ар. Сэттэ ки?и, куттананнар, ?р??-тараа ыстаналлар. О?онньордоох эмээхсин, с?рэхтэрэ хайдан, уолуйаннар, сонно тута ?л?лл?р.
Онон Чачы а?атын уу?а ити ?с ки?ини онно тута к?м?лл?р. Ол кэнниттэн хас да сыл буолан баран, бу Нам сиригэр киирэн, Хатырыктаах Санньыл?а с?пп?т?н, ?лб?т?н ту?унан сурах и?иллэр. Кини бэйэтин сиригэр, дьэ, онно ??сэннэр, ол Б?тэй ??ттээ?и уларыттараннар, Хатырыктаах Санньыл?аны кэриэстээн, бу сири Хатырык нэ?илиэгэ буоллун диэн ааттаабыттар ??? диэн сурах баар.
Итини кэпсээбиттэрэ: Чурапчы улуу?ун ки?итэ Сахаарап Сэмэн диэн ки?и. Нам?а, ??дэйгэ киирэн олохсуйа сылдьыбыта. Итиэннэ Кыычыкын Хабырыыс (Хабыанньа) диэн ки?и. Т?бэ ки?итэ Лиэбэдьэп диэн, ойуун дииллэр этэ, ки?и эмиэ кэпсиирэ. ????н биир тылынан кэпсииллэр этэ. Мин ????ннэрин кэпсээнин истэр этим.
Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:
Хастаххай ма?ан – туо?ар да?аны ханнык да хаана-сиинэ суох туналыйар туус ма?ан.
Мугучаах – ити кырынаастаа?ар кыра, чыс кутуйахтаа?ар улахан, синньигэс быыкаайык ма?ан кыыл. Кутуруктуун кытта ма?ан, туо?ар да бэлиэтэ суох. Муннугар кыра харалаах уонна ты?ыра?а эмиэ хара.
К?рбэ иин – балайда улахан со?ус, с???? э?ин тимирэр, боппуолдьа курдук иин.
Э?э?элээх тыл – ыарахан, чи?-ча? тыл. Соро?ор ис-истэригэр киирсибэт курдук.
Хаты? ба?ыр?а?а – хатырыгын ыраастаан баран, буорга батары анньаллар. Хатырыга ыраастаммыт ?тт?н ба?ыр?а?а дииллэр.
Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыы?а уола. Нам улуу?а, Таастаах нэ?илиэгэ. Эбэкэн а?атын уу?а. 1982 с. кэпсэтэрбэр 70 саастаа?а.
О?О МЭ?ЭТЭ
О?о Мэ?этэ – алаас. Былыр ол алааска ку?а?ан о?о т?р??б?тэ ???. Ол о?ону ара?астаабыттар. Тиити чуукка курдук быспыттар уонна ортотунан хайа охсубуттар. Ол хайытан баран, икки ?тт?н о?хойдуу хаспыттар. Ол и?игэр ол о?ону уган бараннар, сигэнэн икки ба?ын кэлгийэн кэбиспиттэр. Уонна ачаахтаах тиити, ???ээ ?тт?н лэппэйэн бы?ан бараннар, ол ачаа?ар кыбытан кэбиспиттэр.
Ол билигин да турар. Ону Суорун Омоллоонноох к?рб?ттэрэ. А?ан. Хаартыска б????? устубуттара. Кээмэйдээбиттэрэ э?иннээбиттэрэ. Ол и?ин ити сири О?о Мэ?этэ диэн ааттаабыттара ???.
?Л??Т?
?л??т? – алаас. Былыр ааттаабат этилэр. Эбэ диэн ааттыыллар.
Б?л??ттэн с?ктэн киирэн и?эр дьахтар ол ?л??т? диэн сири сура?а испит. Дьэ ону: «Дьэ, бу ?л??т? Эбэ?э кэллибит», – диэн эппит сирдээн и?эр ки?и. Ону ол дьахтар эппит: «Дьэ, аатырпыттара-сура?ырпыттара да, мин сонум а?аар э?ээрин эрэ са?а сир эбит», – диэбит. Уонна, оттотугар киирэн и?эн, онно налыйбытынан барбыт. ?лб?т. Ха?ас халдьаайытынан айаннаан и?эн.
Онно, ол сиргэ, к?мп?ттэр. Аны сототун у?уо?а буолла?ына ки?ини ?тт?г?н ба?ынан ???. Ону с???лл?р этэ.
Иннокентий Николаевич Иванов-Аччыгый Уол (1915). Нам, Арбын нэ?илиэгэ. Бадам а?атын уу?а. 1984 с. суруйбутум.
Николай Николаевич Потапов-Тоотус (1906). Нам, Арбын нэ?илиэгэ. Бадам а?атын уу?а. 1984 с. кэпсэппитим.
САМЫАКТААХ
Самыактаах – ?т?х, мэччирэ?. Былыр абаа?ыны хаайбыт к??д?йд??х, кумалааннаах тиит баар эбит. Ол кумалаа??а ойуун абаа?ыны хаайбыта эбитэ ???. Онтун ма?ынан б??лээбит. Ону самыак диэн ааттаабыттар.
Ону сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар биир бассабыык а?ан к?рб?тэ, биир сарыы саппыйа баар ???. Ол ки?и дьи?нээх аата Слепцов Николай Афанасьевич диэн. Хос аата Чукай диэн. Онтон сылтаан, бу ки?и иирбит, иирэр бараахха киирэн ?лб?тэ.
Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыы?аО?онньор. Нам, Таастаах нэ?илиэгэ. Ч?р?к? а?атын уу?а. 1983 с. 80 саастаа?а.
АЙААС АРА?А?А
Алаас Эбэтэ – ити Хотун сытар сирэ. Ар?аа сыырыгар былыр ити Алы?ардаах уда?ан бииргэ т?р??б?т а?а?а, эдьиийэ да дэнэр, ара?астаммыт. Аата Айаас диэн эбит. Онно биир бэс турбут. Онно ара?астаммыт. Бэйэтэ этэ ууллан, саккыраан тохтор буолла?а. Кыыл, с????, к?т?р, ону сытыр?алаабыт ?тт?, ?л?н испитэ.
Онтон, дьэ, б?т?н нэ?илиэгинэн, улуу?унан туруорсан, куоракка аккыырайга ??сэллэр. Хайдах гынабыт, алдьархай буолла диэн.
Ити ??с??хтэрин иннинэ Куорунайтан, Торуой Атамайтан, ойуун ки?и куоракка киирэн и?эн, хоммут. Онно укураат ити с?лл??к?н бириэмэтэ эбит. Онно, дьэ, били, ол ыалтан истэн баран, бу ки?и онно, ол бэс т?рд?гэр, со?ото?ун истэ барбыт. Уонна онно ?л?н хаалбыт.
Дьэ, ол онтон ити ??с?? сал?анан, аккыырай биир а?абыыты, биир л?ч??г? дьаамынан ыытар. Куорат к?л?гээнэ Салла?а диэн ки?и баар эбит. Хаайыыга сытар ки?ини биэрэн ыыппыттар. Ол ки?инэн уматтарарга.
Ол тахсаннар, а?абыыт ыллыыр, л?ч??к мэлииппэ аа?ар.
Наадал б???н? ы?аараллар. Дьэ уонна ол дьон к?р?н турдахтарына, Салла?а бэ?и кэрдэн, охторон уматтараллар. Хоруоптары. Умата туран тыл этэр: «Дьэ, Эбэ Хатыным! Миигин буруйдаама. Муус харахтаахтар му?айдылар, таас харахтаахтар та?ыйдылар. Дьэ, онон уматан эрэбин. Иэстэ?эрдээх буоллаххына, кинилэртэн иэстэс», – диэн.
Умаппытын кэннэ кини хаайыыттан босхолонор, к???л барар. А?абыттаах л?ч??к дьаамсыктарынан т?нн?лл?р. Куорат быраанын анныгар Ыспаа?ынан киириигэ, ??дэй тыата, Ыар?алаах диэн толоон баар. Ол толоону оттолоон и?эннэр а?абыыттаах л?ч??к иккиэн ?л?н хаалаллар. Хааннара к??? баран.
КЫНДЫРААТ ОЙУУН
Атыы?ыт Ба?ылай диэн баай ки?и олорбута. Б??р Алаас Сайылыга диэн сайылыкка. Бииргэ т?р??б?т быраата Киргиэлэй диэн, икки хара?ынан сабыллан, ыалдьан хаалбыта. Ити, дьэ, ол Кындыраат ойууну Атыы?ыт Ба?ылай ы?ырар: «Быраатым хара?ынан сабылынна. Ойууннаа», – диэн.
Онно ол, аан ма?най кэлэн баран, ойуун ыйытар ыары?ахтан: «Ха?ан хара?ы? ыарыйда?» – диэн.
Ону: «Саас ыарыйда», – диэбитэ.
Онтон ойуун, сы?аа?ырдан баран: «Эн ойуун ытык ыспыт биэтин уоран сиэбиккин», – диэбитэ. Онтон: «Оннук дь???ннээх сылгыта бул. Онно мин ытык ы?абын. Онно эрэ ?т??р???», – диэбитэ.
Онон, дьэ, Киргиэлэй ол убайыттан к?рд???р: «Дьэ, бу ойуун к?рд??р дь???ннээх сылгыта булан, ытыкта ыстар», – диэн.
Онно ол Ба?ылай, булан а?алан, туттаран бэлэмниир. Чакыр харахтаах, сиикэй муруннаах
кугас элэмэс диэ?и эмиэ да саадьа?ай курдук дь???ннээх биэни туппуттара.
Аны ойуун буолла?ына: «Ойуун эмэгэтигэр туттуллар ты?а?аста ?л?р??», – диир.
Ону, ол тутан а?албыттарын, с??скэ о?устарбата?а ойуун. Бэйэтэ, кэннинэн эргийэн кэлэн, с?ннь?гэр силлээбитэ. Онно ты?а?ас т?к?н?с гына т?сп?тэ, охтон. Ону, тиэрэ тартаран баран, и?ин хайыттаран, с?лл??лээх с?рэ?ин
, ты?алары оротон ылларбыта. Уонна ол ойуун эмэгэт о?отторбута. Араа?ынай суор, куо?ас, хаххан дуу, ??дэн дуу уонна ки?и. Бэйи, уонна тугу-тугу о?оттордо этэй? То?ус устуука буолуохтаах. Дьэ, ол с?лл??лээх с?рэ?и, кутаа отуннарбыта уонна онно илдьэннэр саллыбыттара. С?рэ?и, ты?аны. Ону, дьэ, бысталаан, о?отторбут эмэгэттэригэр уурдарбыта. Биирдиини. Итиэннэ и?ин олоччу уокка уматтарбыта. Дьэ уонна, дьиэ?э киирэн, ойууннуур оло?ор олоруута диэн уот иннигэр олоппоско олорон, ал?аабыта элбэх со?устук уонна, дьэ, ойууннаан, кутуран, ойон туран, у?а т?нн?к анныгар сы?а?а?а ха?ас ата?ын ууран туран: «Биэни с??рэн а?алы?», – диэбитэ.
Ону, биэс ки?и таххан, биэни с??рэн чиччигинэтэн а?албыттара т?нн?к анныгар. Уонна к?нт???н т?нн?г?нэн и?ирдьэ бырахпыттара. Т?б?т?н. Ону ылан, ха?ас ата?ар, сы?а?а ?рд?гэр турар ата?ар, ылан баайан кэбиспитэ. Уонна хос быатын ылан баран:
«Ыытан кэби?и?», – диэбитэ.
Уонна, д???р?н охсо-охсо, былаайа?ынан хоруутаабыта, «куруу-куруу-куруу» дии-дии. Онно биэ т?нн?ккэ, муннун а?алан балтатан, турбута. Ону сэттэ хайа?астаах, сэттэ кыл бааллыбыт хамыйа?ынан оро??о турар арыылаах ымдаантан ба?ан ылан сирэйгэ ыспыта. Биэ сирэйигэр. Онно хара?ын чыпчык гынар, кулгаа?ын ньылах кыннарар уонна дьукку м?хс?бэт. Дьэ уонна ал?аан, кыыран барбыта, д???р?н охсон. Уонна: «Дьэ, с?п. С?б?лэстилэр, туттулар. Таххан баайан кэби?и?», – диэбитэ.
Ону, биэс ки?и тахсаннар, к?нт???ттэн ылан, сорохтор ойо?о?уттан анньыалааннар, тэмтэритэн илдьэннэр остуолба?а баайан кэбиспиттэрэ. Туох баар миэстэтэ олох мас курдук буолан хаалбыттар этэ. Олох хамсаабат. Атахтара, с?нньэ эмиэ. Ол туран тиритии б???н? тириппит. Сиргэ саккыраабыта сир харааран хаалбыт. Сайыны бы?а о?ордук сыппыта. Баайта?ын сылгы. Олох т?р??б?т?х. Онтон, дьэ, ол Киргиэлэй ?т??рб?т?нэн барбыта, сайын оттообута. Харахтанан ?лб?тэ. Саа?ын мо?оон ?лб?тэ.
Кындыраат ойуун ытык ы?арын мин бэйэм к?рб?т?м. Кындырааты, бу былаас ??скээбитин кэннэ, куола?ын бэрдэрэн, колхуоска силиэнинэн ылбыппыт. К??рэ?э диэн сайылыкка олордо?уна. Хатыыр тууралаа?ына, хатыыр мундулаа?ына
диэн элбэх буолла?а дии.
Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:
Сиикэй муруннаах – кы?ыл дь???ннээх муруннаах.
С?лл??лээх с?рэ?э – с?рэ?э ??с тардарынан холбуу сылдьар.
Хатыыр мундулаа?ына – хатыыр т?б?т? тостор. Ону хам тутан баран, тимири сы?ыары тутан то?о?олуур. Икки ба?ынан ??ттээн баран. Суухайар, таптайан кэби?эр. Биитэ биитинэн хатыыр буолан хаалар.
Егор Иванович Колмогоров. Нам улуу?а, Нам дэриэбинэтэ.
АЛГЫС
Миигин 105 саастаах Дьяконов Петр Семенович-О?онньор О?о 1971 дуу, 1972 дуу сыллаахха ал?аабыта. Нам, Т?бэ нэ?илиэгин о?онньоро.
Б?л?? бэрдин курдук хорсун,
Чурапчы хотунун курдук ?йд??х,
Боро?он б?????н курдук к??стээх,
Ньурба эмээхсинин курдук сайа?ас,
Амма кыы?ын курдук нарын,
Дыгын Тойон курдук баай олохтоох,
кэнчээрилээх буол.
Онтон эппитэ: «?йэм б?тэрэ кэллэ. Аныгыскы хаарга тиийбэтим буолуо. Онон мантан аллараа уста т??эн, отууланан олороор. Эбэ?ин к?р??р. Б?тэ?ик тыы??а тиийэ».
Ол кы?ыныгар ?лб?т.
Онтон ыла аллараа т??эн отууламмытым. То?о аллараа т??эн олороор диэбитин билбэппин. ?л??нэ биэрэгэр ити олоробут.
Василий Васильевич Замятин-Халчаак. Нам, II Хомустаах нэ?илиэгэ. Муччуку а?атын уу?а. 1996 с. 80 саастаа?а.
Т?Б? УУЛААН ТАХСАР
Торуой Хомустаах икки К?м?к?н икки ардыгар улахан хайа баар. Суулла турар кумах хайа. Аата Дьоккума диэн. Кырдьа?астар бу Дьоккума Хайа ?рд?гэр к?м?ллэ сытар о?онньор т?б?т? ?р?стэн т?к?н?йэн киирэн, уулаан та?ыста диэн кэпсииллэрин истэр этим.
Ити 34–35 сыллар диэки. О?онньор т???рэ тыа?ыыр э?ин дииллэр этэ. Араа?а, сибиэннээх дьоннор бы?ыылаах. Сымыйанан кэпсиирим айыыта бэрт буолуо. Дьон кэпсиирин истибиппин кэпсиибин.
Миитэкэ Ньукулаайабыс Кырбы?аа?кын-Байыас. Нам, Таастаах нэ?илиэгэ. Бухаайы а?атын уу?а. 1995 с. 92 саастаа?а.
