скачать книгу бесплатно
ХАЙДАХ ОЛОХ ЭТЭЙ
Наар бэ?инэн, бэс ??рэтинэн а?ыыр этибит. Уонна – араас булт. Сылгыны тутаммыт – кымыс. Сылгыны ити пиэрмэ ына?ын курдук тутар этибит. Чубукка диэн баар дии тааска. Мас кыыла. Итиэннэ – наар балык. Элбэх с????лээх ки?и суох этэ. Ити ымыйах диэн баар. Ону ас о?орон, бэс быы?ыгар, бэстэн салтахпытына, ас о?орон а?ыыбыт. Бы?ата, хаа?ы курдук. Чыыста барытын хостоон, т??рэн ылабыт. Дьэ?дьийэ сылдьан. Ыраах буолла?ына, атынан сылдьабыт. ?рэхтэр мэйиилэригэр, туора ?рэхтэргэ балыкка барабыт. Онно туулаан, онно илимнээн.
Балыгы. И?ин ылабыт, а?ылыгын уонна бу?арабыт соро?ун. Кыратын. Бу?аран баран, хорууда?а кутабыт. Дьаа?ык курдук. Ону, то?мутун кэннэ, кы?ын баран, тиэйэн ылабыт. Тиэйэр тиэйэр, ы?ыырдар ы?ыырдар.
Дьар?аа, с?р?, чоос, чугачаан, чуочаан, сордо?. Араас балык барыта баар. Ити аата – сыма.
Лабыкталаах дайды тиитэ ураты ?ч?гэй буолар. Ки?и сиир тиитэ маннык буолбат. Ол тииппитин киллэрэбит. 2–3 миэтэрэлээх д?л??? киллэрэн хатырыктыыбыт. Онтон бэ?ин кы?ыйабыт. Сыппах бы?а?ынан. Сытыы бы?а?ынан буолла?ына, ма?а кэлиэ буолла?а дии. Онтубутун маска кырбыыбыт. Кээбил бэйэлээх гына. Бурдук курдук. Ол кырбаан бараммыт, уу оргуйбутун кэннэ, сыматын кутан бараммыт, кутабыт уонна булаан, булаан кэби?эбит.
Итиэннэ кыаба?на диэн баар. Чэйгэ, ?рэххэ. Оннугу уурабыт хайаан да, хайаан да. У?аакка ха?аанабыт. Суорат буоллун, к??нэх диэн кыра балык. Ону барытын мэлийэммит, у?аакка уурабыт.
Чэйгэ ??нэр с?рдээх ?ч?гэй амтаннаах буолар. Хортуоска диэн ??нээйи кэлэр дии. Онуоха майгынныыр. Кыаба?наны да, ымыйа?ы да ончу кы?амматтар. Былыргы ки?и эрэйдээх, кы?анан, барыны ас о?орор.
Ол илдьики? аатын би?иги ымыйах диибит. Оо, с?рдээх ?ч?гэй буолла?а дии. Хатарабыт. Сынньан-сынньан-сынньан баран.
Акулина Егоровна Слепцова. Муома улуу?а, Т?б?лэх б????лэгэ. «?р??эйдэрбит. А?ам ?р??эй этэ. О?о а?атынан барар. Ийэм да ?р??эй кыы?а», – диэбитэ. 1975 с. кэпсэтэрбэр 63 саастаа?а.
?Р??ЭЙТЭН МА?НАЙ…
Э?э сыатынан, ????нэн эмтэнэллэр. Ыарыйдахтарына. Ол ?р??эй а?атын уу?угар эрэ эмтиир диэн. ?р??эйтэн ма?най ки?и э?э буолбут диэн. Ону бэйэтин айма?ар эрэ эмп буолар диэн са?арсар буоллаллара.
Куба – Байды т?рд?. Хатыным т?рд?н ?сс? ынараатынаа?ы ки?и. Ол онно туохтуур ???, кубаны ?л?р?н баран. «Т?й???н? бултаатым. Кэдьиги та?алайгын кэт», – диэн ы?ыытыыр ???.
Эгэ итини сиэтиэ?э дуо. Сиэппэт. Эр дьоннор бэйэлэрэ эрэ сииллэр. Ол аата кийииттээтэхтэрин аата ???. Т?рд? диэн, ытыктаан. Итини, кубаны, билигин да кийииттиир эмээхсин баар. ?л??ттэ Арамаанабына диэн. Ол ити Байдыга кэлбит буолан. Мин Байдыга кэлбитим да, аныгы дьон буоламмыт, кийииттээбэт этим. Куба – Байды т?рд? ???. Былыргылар Байды т?рд? дииллэр. Кубаны.
Соболоохтор – байдылар. Би?иги, т?б?лэхтэр, ?р??эйдэрбит.
Софрон Григорьевич Слепцов. Муома улуу?а. «?р?йэ Т?рд?гэр т?р??б?т?м. Байды а?атын уу?а», – диэбитэ. 1975 с. 98 саастаа?а.
Э?Э ?Р??ЭЙ ТА?АРАТА
?р??эйдэртэн биир дьахтар с?пп?т. С?тэн хаалбыт.
Дьэ, дьиэлээ?и булаллар. Ки?и тарды?ан, элбэх ки?и киирэллэр. Дьэ, ?л?рб?ттэр. Ты?ы э?э бы?ыылаах ???. Бу ата?ын с?лээрилэр, хайыппыттара, бы?ахтара олох хоппот сирдээх ???. Ону к?рб?ттэрэ, арай, к?м??? бы?а сатыыллар ???. Арааран, барытын с?лэн к?рб?ттэрэ, били с?пп?т дьахтар б????? ???.
Онтон ?р??эй Та?арата диэн ааттаабыттара дииллэр.
Николай Николаевич Старков-Сэбиэт Коля (1956). Муома, Т?б?лэх б????лэгэ. ?р??эй а?атын уу?а. 2001 с. суруйбутум.
АРА?АСКА ТУРАР УДА?АН У?УО?А
Тирэхтээххэ биир уда?ан у?уо?а ара?аска турар. Туох баар симэ?ин кэтэ сылдьар ???.
Дьокуускайга музей а?ыллыбыта. Соболооххо хомсомуол сэкиритээрэ, онно экспонаттары хомуйуу буолбутугар с?п т?бэ?иннэрэн, ол уда?ан у?уо?уттан били симэ?ин, араа?ынай киэргэллээх ыытаары, Муома сиригэр маннык баар диэн, ылан кэлбит. Дьиэтигэр. Ити с??рбэччэ километрдаах сир. Сатыы сылдьар буолла?а. Дьиэтигэр чэйдии олордо?уна, э?эккэтэ та?ырдьа тахса сылдьар, а?албыт малын к?р?р. Сиэнигэр киирэн этэр: «То?о маны ыллы?. Улуу дьоннор. Ки?и тыыппат, бы?а са?арбат куолута. Сэттээх, сэтэриилээх буолар. Ол и?ин миэстэтигэр т?тт?р? илдьэ??ин, хайдах баарынан симээн кэбис», – диэбит. Ону уола буолуммат: «Дьокуускайга ыытыам», – диэбит.
Ону о?онньор, т??ннэри илдьэн, уда?ан у?уо?ар тиийэн, симээн, к?рд?сп?т. Онуоха биир таммах хара?ын уута т??эн, хаа??а кубулуйан баран, с?тэн хаалбыт. «Эдэр о?ону ара?аччылаа, са?а ??нэн эрэр ки?ини баалаама, бырастыы гын», – диэбит. Ону ол хара?ын уута тахсар.
Ол курдук олороллор. Туох да уларыйыы суох. Уол ?лэлиирин курдук ?лэлиир. Онтон, саас ортотугар тиийэн баран, бу ки?и илиитэ уонна ата?а тарбахтарыттан ууллан тохтор. Дьокуускай куоракка тиийэн к?рд?р? сатаан баран, т?нн?н кэлбитэ. Кэнники ытынан ?лб?т этэ. Талааннаах э?ин, артыыс э?ин, ырыа?ыт э?ин, кыайыылаах-хотуулаах ки?и. Холкуос, сопхуос биир тутаах ки?итэ. Ону уда?ан у?уо?ун тыыппытыттан буолуо диэн саба?алыыллар этэ. Быраастар кыайан бы?аарбатахтар. Ити 50–60-с сылларга.
Ити уда?ан у?уо?а турар сиригэр, Тирэхтээх ?рэ?ин ?рд?гэр, иккитэ ба?аар буолбута. Бастакы ба?аарга кэлии ки?и, к?т??т Федоров Николай Гаврильевич, хос аата Доодорон диэн, тулуйа сатаан баран, к?рд???р курдук этэр: «Эдьиийбит, баччалаах уоту к?р?н тура??ын, бэйэ? у?уоххун харыстаабаккын дуо?» – диэбит. Онуоха бэргэ?э са?ачча былыт тахсыбыта дииллэр. Арда?ы т??эрэн, умулларан кэби?эр.
Иккис сылыгар ол сиргэ эмиэ умайар. Ол онно дьоннор к?рд???лл?р. Ардах т??эр, м?лт?хт?к т??эр у?уо?у сиэн кэби?эр.
МЭ?Э ХА?АЛАС
Данил Иванов. Мэ?э Ха?алас, Чыамайыкы нэ?илиэгэ. 1967–1968 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут. Киниэхэ Чыамайыкы т?р?т олохтоо?о Ион Семенович Федоров (1898) кэпсээбит.
ЧЫАМАЙЫКЫ
Былыр Чыамайыкы диэн эмээхсин олоро сылдьыбыта ???. Кэлии дьон кини кыргыттарын кэргэн ылан, манна олохсуйбуттара ???. Бу нэ?илиэккэ саамай улахан к??л Чыамайыкы дэнэр эбит. Ону харыс тылынан солбуйан, Эбэ дииллэр. Бу к??л нэ?илиэк кииниттэн 10 км та?нары Тамма с?ннь?гэр сытар.
Тихон Егорович Никитин (1915). Илин Ха?алас улуу?а, I Хапта?ай нэ?илиэгэ (билигин Мэ?э Ха?алас оройуона, Хара нэ?илиэгэ). Айалаах а?атын уу?а. 1982 с. кэпсэппитим.
ХАПТА?АЙДАР
Хапта?айдар тустарынан былыргы о?онньоттор кэпсээннэрин истэр этим.
Хапта?айга, ?р?скэ, Тииттээх диэн а?а уу?а баар. Мыла ?рэх т?рд?гэр олохтоох. Онно, дьэ, былыргы о?онньоттор кэпсииллэринэн, ?р???нэн, тиити миинэн, устан кэлэн олохсуйбуттар. Онтон кэлбит дьоннор ол Тииттээххэ олохсуйан ??ск??ллэр.
Онтон кинилэр у?а ?тт?лэригэр Харгыйа а?атын уу?а баар. Огдураан да диэн ааттыыллар. Олор Тииттээхтэр кэннилэриттэн харыйаны миинэн кэлбиттэр диэн кэпсииллэр. Ол атаанна?ар эрдэхтэринэ ааттыыллара эбитэ дуу.
Кинилэри онно тохтотумаары, Тииттээхтэр ох саанан ытыалаан то?уйбуттар. Ол кынан баран, Харгыйа а?атын уу?а элбэхтэр. К??стэринэн олохсуйан хаалбыттар.
Хапта?айдар ситинник ??скээбиттэр уонна тыа?а тахсан испиттэр. Мыла ?рэх устун. Тииттээхтэр Мыла ?рэх устун тахсыбыттар. Харгыйалартан эмиэ мыраан ?рд?гэр Харыйалаахха олохсуйбуттар. Харыйалаах а?атын уу?а ??ск??р.
Чэ, итинник.
Н??Р?КТЭЭЙИЛЭР
Н??р?ктээйилэр тустарынан Н??р?ктээйи о?онньотторо кэпсииллэринэн.
Н??р?ктээйигэ ма?най Петровтар диэннэр олохсуйбуттар. Биллэн турар, со?уруу диэкиттэн кэлбиттэрэ буолуо. ?р???нэн. Кинилэр кэннилэриттэн Н??р?ктээйилэр диэннэр кэлбиттэр. Элбэх ки?и. Эмиэ ?р???нэн устан.
Ол Н??р?ктээйи а?атын уу?а халы? дьон, ?р?скэ ??скээн баран, тыа?а тар?анан барбыттар. Кэнники, арахсаннар, т??рт Н??р?ктээйи буолбуттар. Олус ыраах-ыраах ??скээннэр, тэнийэн хаалбыттар. Ити били??и Павловскайынан, Мооронон, ?р???нэн-тыанан. Саамай улахан нэ?илиэк хаалан хаалар.
Онтон бу диэкинэн, ити Т??йэнэн, К?л?т Н??р?ктээйитэ арахсар. Туспа нэ?илиэк буолар. Уонна Н??р?ктээйиттэн Тыара?а диэн нэ?илиэк арахсар. Бу Мыла ?рэх халдьаайытынан уонна Хомпу куулатынан, икки ?тт?нэн, с?ннь?нэн. Биир нэ?илиэк гынан баран, эмиэ нэ?илиэктэри туораан, Тыыллыма нэ?илиэгин туораан.
Уонна ?р?скэ, Ороссолуода со?уруу ?тт?гэр, Дь?пп?н бэтэрээ ?тт?гэр, ити икки ардыгар, Быллараат Н??р?ктээйитэ диэн кыра нэ?илиэк баар этэ. Ол билигин Дь?пп???? киирэн турар.
К?л?т Н??р?ктээйиттэн, Т??йэттэн хоту билигин М???р??н диэн ааттанар. Чоочо ??скээбит сирэ былыр.
Ороссолуода Т?мэти диэн ааттаах былыргыта, Торуой Тыыллыма диэн. Ити Ороссолуоданан тыа?а тахсар. Ыраах тахсар. Т??рт к?ск? тиийэ тахсар. Хаатылыманан.
Николай Михайлович Сидоров (1922). Мэ?э Ха?алас, ?л?ч?й. Хара ийэтин уу?а. 1989 с. суруйбутум.
ХАРА ИЙЭТИН УУ?А
Хара ийэтин уу?а. Хара нэ?илиэгиттэн хара о?устаах хара уол к???н кэлбит манна. Ол кэлэн, олохсуйбут. Ол олохсуйбут сирэ Кыыл Аабыт. Уулаабыт диэн бы?ыылаах. Ону кылгаппыттар. Кыыл Аабыт – ити кыстыга. Сайын буолла?ына, бу ?л?ч?йг? сайылаабыттар. Кэлин.
Хара ийэтин уу?а т??рт араспаанньа ??скээбит: Сиидэрэптэр, Хабырыллайаптар, Ородьуйуонаптар, Стручковтар. Т?рд?лэринэн дьада?ы дьоннор. Холобура, бу мин э?эм И?иччит Мааркап диэн ???. ?йэтин тухары мас и?ити о?орор.
Би?иги т?р?пп?т?гэр Матаатай диэн ки?и ??ск?? сылдьыбыт. Аатырар охсооччу.
Алексей Андреевич Петров (1919). Мэ?э улуу?а, Бахсы нэ?илиэгэ. 1982 с. Чурапчы Чыаппаратыгар суруйбутум.
?Р?? О?УСТААХ О?ОННЬОР
Мэ?э Ха?аласка, Дойдуунускайга Дойду Бахсыта диэн баар. Улуу Арыы диэн. Ол арыыны Мэ?э?э биэрэн тураллар. К???? са?ана. Ол арыыны олохтоохтор, кырдьа?ас ?тт?, Бахсы Арыыта дииллэр. Диэх тустаахтар.
Ити Бахсы, Танда Бахсы уонна бу Орто Бахсы барыта биир эбит.
Былыр биир ?р?? о?устаах о?онньор сири ааттаталаабыт ???, кэрийэ сылдьан, диэн кэпсииллэр этэ. Би?иги о?о эрдэхпитинэ. Ба?ар, би?игини албыннаан этэллэрэ буолуо.
Биир сир хас да ааттаах буолар. Аата суох сир олох суох. Ханнык да д??дэ-хаада, ?р?йэ-харыйа ааттаах.
Прокопий Кириллович Соломонов. Ар?аа Ха?алас улуу?а, IV Малдьа?ар. 1991 с. кэпсэтэрбэр 77 саастаа?а.
МЭ?Э ХА?АЛАС ХАПТА?АЙЫГАР
Кыргыспыт диэн т?б?лэх баар. Ити т?б?лэх ?рд?гэр ?с ки?и харыйа ма?ы болуот о?остон кэлэн баран, харгыга и?нибиттэр диэн аатырар. Нэ?илиэнньэ буолабыт диэн олохтоох хапта?айдары кытта кэпсэтэн к?рб?ттэр. Ону олохтоох хапта?айдар с?б?лээбэтэхтэр, сэриилээбиттэр. Холдьо?он.
Ону Хабыкый диэн ки?илэрэ, арыычча сытыы ки?илээхтэр эбит, куоракка ??сэ киирбит. Ол киирэн, кумаакы та?аарбыт. Сурук. Онон олохтоох дьон нэ?илиэнньэ гыммыттар.
Торбос Харах, биир Куукуй диэн ???. Хайдах эрэ д?лэй ки?ини Куукуй дииллэр дуу.
Торбос Хара?ы буолла?ына Алаас диэ??э олохтообуттар. Куукуй диэни Огдороо??о олохтообуттар, Хабыкый диэни – Харыйалаахха. Онон олохсуйан хаалбыттар. Ол дьон хантан да кэлбиттэрэ биллибэт. Сахатынан сахалар эбит.
Иннокентий Михайлович Неустроев. Мэ?э улуу?а, Баатара нэ?илиэгэ (билигин Бэдьимэ нэ?илиэгэ). 1983 с. кэпсэтэрбэр 62 саастаа?а.
АТЫЫР ТИРИИТЭ
Атыыр Тириитэ ааттаммыта – былыр айаннаан и?эр дьахтар, суолга о?олонон баран, кулун тириитигэр о?отун суулаан баран, чабычахха уган, тиит мутугар ыйаан кэбиспит. Ону олохтоох кырдьа?ас о?онньор, т?бэ?э т??эн, о?о ытыырын истэн, дьиэтигэр кэлэн, о?о о?остубут. Ол о?оттон Боппуоктар т?р?ттэрэ ??скээбит. Ити дьоруойдар т?р?ттэрэ. Кинилэр былыргы хос ааттара Масхалар диэн эбит. Маска ыйааммыттар, Масхалар, диэн.
Сайылыгы Атыыр Тириитэ диэн ааттаабыттар – сонтон.
Семен Никонович Стручков (1912). Мэ?э улуу?а, Дьабыыл нэ?илиэгэ. Баргыдай а?атын уу?а. 1991 с. суруйбутум.
АМПААРДААХ АЛААС
Ампаардаах Алаас диэн улахан сир баар. Дири? уулаа?ынан, улахан соболоо?унан аатырбыт сир. Былыр-былыргыттан ки?и аймах то?уоруйан олорбут сирэ. Бу сир былыргы аата Му?ха Баалы диэн эбитэ ???. Илин бас, ба?ын халдьыытыгар былыр сэриилэ?ээри, кыргыс ?йэтигэр, ампаар туппуттара турар. Бу алаас олохтоо?о Поповтар т?р?ттэрэ мин о?о эрдэхпинэ Б?лт?кк?й Б?т?р??с диэн о?онньор баара. Кини кэпсээнинэн, бу ампаар тула ки?и у?уо?а уонна сылгы у?уо?а мээнэ ы?ылла сытара ???. Ону айыыр?ааннар, хомуйтаран ылан, к?мн?рб?ттэрэ ??? диэн буолар.
Бу Поповтар т?р?ттэрэ баай дьон уолларыгар илин улуустар баайдарын кыы?ын ойох ылбыт. Хайа улуу?а биллибэт. Просто илин диэн. Ол кыы?ы уол с?г?ннэрэн киирэн испит. Бу сир халдьыы ?тт?нэн Халдьыы ?рэ?э аа?ар. Ол Ампаардаах Алаа?ы аппанан сибээстиир. Аппа киирэр буолла?а. Онон ол аппанан киирэннэр, ол Ампаардаах Алаа?ы ???с гына т?сп?ттэр. Дьахтар буолла?ына, бу сири ???й??т, ат миинэн и?эн, эригэр сыста т??эн, эппит: «Бу дь???ннээх сиргин арбаан-хай?аан кэпсээбити? дуу?» – диэбит.
Онтон ата б?д?р?йб?т. Сотору со?ус буолан баран. Кыыс атыттан сууллан т?сп?т. Ол т??эн, тыла суох буолан, ?лб?т.
Баай ыал кыы?а туох да ба?аан симэхтээ?э, энньэлээ?э эбитэ ???. Ону ол алаас халдьыытыгар атын симэхтэри, дьахтар симэхтэри к?м?н кээстэр. Онон сир аннынан ханан эрэ кылаат сытар диэн саба?алыыллара. Ханан сытара, ханан к?мп?ттэрэ букатын биллибэт.
Илин улуустар истиилэригэр кыыскытын к?т??кк?т ?л?р?н кээспит диэн тиийбит. Онтон илдьит ыыппыттар илин улуустар: «Сэп курдук сэрэнэн олору?, ох курдук о?остон олору?. Би?иги сэриилээх тиийэбит», – диэн.
Онно к?т??т, сэриилэ?эргэ бэлэмнэнэн, туттарбыт ампаара диэн кэпсииллэр. Дьэ, онно к?т??т сэриилэ?эрдии бэлэмнэнэн, бу ампаары туттарбыта ???.
Кырдьык да, тула ?тт? барыта чуол?аннаах этэ. Ол уоттанан хаалбыт. Ол чуол?ана букатын сир кырсыгар тиийбит этэ. Дьэ онон, бу сир аата уларыйан, Ампаардаах Алаас диэн аатырбыта ???.
Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук ?л?кс?й (1911). Мэ?э улуу?а, ???ээ Алтан нэ?илиэгэ. Са?кычах а?атын уу?а. 1989 с. кэпсэппитим.
К?РДЬЭХ К?ПП?Т
Былыр а?аардас биир эмээхсин олорбут. Ити К?рдьэх К?пп?ккэ. Ол буолла?ына со?отох ынахтаах эбит. Саас хойутаан кэлбит. Ына?ар хаар к?рдьэн биэрэр ???. Хонуу та?ааран. Дул?а?а.
К?рдьэ?ин батары анньан баран, сынньана олорбут. Онно к?рдьэ?эр кэлэн кэ?э эппит. Эмээхсин ??рб?т. К??ххэ ?ктэнэр ки?и буоллум диэн. Ол гынан баран, ол т??н ?л?н хаалбыт.
НАМ
Василий Николаевич Попов-Бочоох (1909). Нам улуу?а, Хатырык нэ?илиэгэ. Дьаакынаан а?атын уу?а. 1982 с. кэпсэппитим.
СИЭЛЛЭЭХ ОЙУН
Сиэллээхтэр ?т?хт?р? диэн сир баар. Сиэллээх ойун, дьону бэтиэхэлээри итиэннэ ардах и?ин т??эрээри гынна?ына (туу?ут идэлээх эбит), киирэн, т?б?т?н ууга уган баран илги?иннэ?инэ, быыкаайык былыт тахсан баран, ардах т??эр идэлээх эбит.
ХАТЫРЫКТААХ САННЬЫЛ?А
Ити ки?и Чурапчыга ??скээбит ки?и эбит. Нэ?илиэгин билбэппин. Б??кээни диэн алааска ??скээбит. Бээтин а?атын аата К??ттээни диэн эбит. Ийэтин аата биллибэт. Ити ки?и биир с?рдээх улахан, киэ? алаастаах эбит. Ол алаа?ын т??лбэтигэр олорор эбит. Саамай дьи?нээх киинигэр. Ити кини алаа?а биир улахан саар булгунньахтаах эбит. Ол булгунньа?ын ха?ас тэллэ?эр хотуттан аа?наан киирбит б?д?? томороон тииттээх тумул баар эбит. Ол тумулга кэлбит-барбыт дьон бары тохтоон, то?уоруйан, а?аан-сиэн бараллара ???. Бу К??ттээни диэн о?онньор с????нэн байбыт баай-дуол ки?и эбит.
Улахан уола Хатырыктаах Санньыл?а бэт эдэр саа?ыттан ойун ки?и буолбут. Ол ки?и, ол ойуннаан, барытын чугастаа?ыны билэн, эмтээн-томтоон, дьэ, Хатырыктаах Санньыл?а дуо диэн аатыран барбыт.
Иккис уола Лыгый Б??? диэн. Кини с????-ас иитэр, ха?аайыстыба тэринэр, дьиэни-уоту к?р?р ки?и эбит.
???с уола Ада?ымда Бэт наар б?д?? булду бултаан, тайа?ы, э?эни ?л?р?н, дьэ, онон а?аан-сиэн, иитиллэн олороллор эбит.
Т?рд?с уола Бы?ый Ч??к?мдэ араас к?нд? т??лээ?и, к?т?р?-с??рэри бултаан, онон дьонугар к?м?л??х. Ку?у-куоба?ы, са?ылы, соло?дону, кырынаа?ы бултаан, а?аан-сиэн олорбут дьон эбит.
Кыы?а К?т?р Б??бэх дь???нэ адьас харахтыын, кыламанныын туус ма?ан эбит. Адьас хастаххай ма?ан
дьахтар эбит. Та?а?ын буолла?ына, кы?ы??ытын бэргэ?элиин, ?т?л?кт??н б?т?нн?? ма?ан куоба?ынан, кы?ы??ы куоба?ынан, т??т?н та?ыгар гына та?нар эбит. Сайы??ы та?а?а буолла?ына, от-мас сибэккитин мунньан, ону тигэн, тайах, таба тириитин, ону сарыылаан, ма?ан та?а?ы та?нар идэлээх эбит. Итиэннэ кырынаас э?ин тириитин, мугучаах
тириитин та?нар эбит. ?ксэ ойуу о?остор курдук кэпсииллэр этэ.
Дьэ, ити дьахтар тохсунньу ый то?ус к?н?гэр кы?ын хас сыл аайы хады?а о?остон тахсар. Ол саар булгунньа?ын ?рд?гэр тахсан хонор буолбут. Бу дьахтар, сайынын буолла?ына, от ыйын 12 к?н?гэр эмиэ ол саар булгунньа?ын ?рд?гэр тахсан хонор идэлэммит.
Бу с????лэрин, баайдарын и?игэр саамай бэлиэ икки с???? баар. Ол с????лэриттэн бэлиэтэ диэн атыыр о?ус баар эбит. Ол атыыр о?ус с????гэр туо?ахталаах, икки ?тт?гэр саппыйалаах, кутуругун т?б?т? ?р??нээх. Биир ассыын, ол аата т??т чиэппэр, у?ун муостаах. Кутуруга сиргэ сы?ыллыбытын ордуга биир ассыын.
Сиргэ тиийэн баран, биир ассыын сы?ыллар эбит. Итиэннэ иккис бэлиэ с????тэ биир атыырдаах эбит. Ол атыыра кыталык элэмэс. Ол аата кугас элэмэс диэн буолар. Ити атыыр к???л?ттэн ???ээ ?тт?, сиэлэ икки ?тт?нэн силэллэн т?сп?т, си?э б?т?нн??тэ эмиэ ар?а?ын, моонньун, сиэлин курдук, си?ин икки ?тт?нэн хайдан, намылыйан т??эр у?ун сиэллээх эбит. Кутуруга бы?а?а?ыттан ???ээ ?тт? ма?ан, такымыттан ???ээ ?тт?, аллараа ?тт? хара уонна у?ун, суон хойуу кутуруктаах эбит.
Дьэ бу с????лэнэн, байан-тотон олордо?уна, аччыгый уола Бы?ый Ч??к?мдэ тыа?а бултуу тахсыбыт. Ол тахсан, уон ордуга икки куоба?ы уонна са?ыл, кырынаас, соло?до с?гэн киирэн и?эн, баара?ай булгунньах ха?ас тэллэ?эр баар тумул б?д?? тиит аннынан суолун устун киирэн истэ?инэ, улахан тиити ?стэн бииринэн холобурдаах ?рд?к, улахан, суон ки?и барыйан к?ст?б?т.
Бу ки?и Бы?ый Ч??к?мдэни: «Тохтоо эрэ, нойоон», – диэбит.
Бы?ый Ч??к?мдэ эргиллэ т?сп?т. Ки?итин диэки. Ки?итэ барыйан туран эрэ эппит: «Ааттаах бы?ый Бы?ый Ч??к?мдэ буолла?ы? дии. ?с то?ус т???лгэтэ о?ор», – диэбит. Ол аата то?уста кылый, то?уста ыста?алаа, то?уста куобахтаа диэн. «Мин кэннигиттэн баты?ан к?р??м», – диэбит.
