скачать книгу бесплатно
Анна Семенова. Б?л?? Боро?оно. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ХА?А ЭМЭЭХСИН
Уруккута бу томторго Ха?а диэн эмээхсин олорто ???. Бу эмээхсин иннинэ кимнээх олоро сылдьыбыттарын билэр кырдьа?астар суохтар. Кини олоро сылдьыбыт дьиэтин онно дэриэбинэ ар?аа ?тт?гэр айма?ын у?аайбатыгар баар. Ха?а эмээхсин, дьон этиитинэн, биллэр-к?ст?р к??стээ?э дииллэр. Бэл кырдьан да баран, улааппыт отуччалаах уолаттарын, хам тутан туран, кырбыыра ???. Бу эмээхсин, дьиктитэ диэн, ???ээ уо?угар тор курдук бытыктаа?а дииллэр.
ЭМЭЭХСИН
Сымыйа эбитэ дуу, кырдьык эбитэ дуу, Олохтоох дьо??о маннык сэ?эн баар.
Былыр Боро?о??о биир эмээхсин кэлэн олохсуйбута ???. Кини томторго турар мастары, хара холоругу т??эрэн, уулусса са?а киэ? гына солоппут ???. Онтута билигин уулусса буолан турар. Бу эмээхсин аата Аана диэн ???. Ол гынан баран, ким да кинини Аана диэн ааттаабат, бары Эмээхсин дииллэр. Кини у?уо?а Орто К??л у?уор, Сэлтиэрэ ?т???н аттыгар тумуллуу киирэн турар сиргэ баар. У?уо?ун та?ыттан улахан да улахан тиит ??мм?т. Манна билигин да?аны эмээхситтэр салама илдьэн ыйыыллар уонна сорохтор а?ыыллар эбит. Сирбитин бу эмээхсин Боро?он диэн ааттаабыт ???. Сорохтор, сэрэйэн, Уус Алдан Боро?онуттан кэлтэ буолуо, ол и?ин ааттаата?а дииллэр.
Светлана Захарова. Б?л??, II К??лэт. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
???йээни Дмитрий Федотович Федотов (1889) кэпсээбит.
К??ЛЭТ
Былыр тус-туспа омуктар сэриилэ?эр идэлээхтэрэ. Били??итэ К??лэт К??лгэ то?ус дьоно кэлэн тохтообуттар уонна онно бала?ан туттан олорбуттара ???. Ол бала?ан к??лэлээ?э эбитэ ???. Омук дьонун кистээн к?рд?р?-биллэрэ олохтоохтор биир эмээхсини ыыппыттар. Бу эмээхсин к?н тахсыытын эргин, ситэ бала?а??а тиийбэккэ эрэ, чарапчыланан ол дьиэ диэки к?рб?т. К??лэ?э сытар харабыл то?ус ытан, бу эмээхсини ?л?рб?т. Уонна, кими да чуга?аппакка, ытыалаан, ?л?р?н испиттэр. Оттон бараллара кэлбитигэр, бу к??л?, чиэстээннэр, К??лэт буоллун диэбиттэр.
То?уур о?о?уллубут бу к??л билиитин Саллаат Билиитэ диэн ааттаабыттар. Бу к??л атын ?тт?гэр дьоннор сайылыыллара. Онно ма?ан ура?а турбут сирин Суурт диэн ааттыыллара. Онон бу К??лэт к??лгэ т??эр ?рэх та?ынаа?ы сири Суурт дииллэр. Сууртаах диэн к??л? эмиэ сити тылтан та?аарбыт буолуохтаахтар.
???йээни Николай Иосифович Кириллин (1912) кэпсээбит.
Т??РЭЧЭЭН
Т??рэчээн диэн саха хорсуна ки?и олорбут.
Мастаахха, Ха?ын диэки олорор сахалары то?устар кэлэн кыргыбыттар. Бу сахалартан обургу уолчаан ордон, Т??рэчээ??э барбыт. То?устар тустарынан кэпсээбит. Т??рэчээн, дьону мунньан, то?устары эккирэтэн, кырган кэби?эр. Бу Т??рэчээн Мастаахтаа?ы сахалары то?устар имири ?л?рт??хтэрин ?р???йб?т.
Кэлин Т??рэчээн Эдьигээ??э барбыт. Онно биир сиргэ ура?а турарыгар киирбитэ, то?ус эдэр дьахтара олороро ???. Т??рэчээн ыйытала?ан билбитэ, бу дьахтар икки убайдаа?а бултуу бартар.
Т??рэчээн бу дьахтары к????нэн к?рэтэн илдьэ барар. Кинини кэнниттэн убайдара эккирэтиэхтээхтэрин дьахтар сэрэйэрэ. Т??рэчээн куйах кэтэ сылдьара ???. Утуйарыгар онтун кэтэн сытар эбит.
Дьахтар убайдара Т??рэчээннээх аттыларыгар кэлэн хоноллор ??? да, ону саха?а биллэрбэттэр. Балтыларыгар кистээн, саха куйа?ын хайа эрэ ньыманан у?уллар диэн кикпиттэр. Н???? к?н?гэр хонор сирдэригэр тиийбиттэригэр, дьахтар Т??рэчээ??э: «Кэргэн гына илдьэ и?эр ааттаах эрээригин, саатар куйаххын устубакка утуйа?ын. Эчи, тымныыта, кытаана?а б???», – диэбит. Т??рэчээн куйа?ын устан баран утуйбутун кэннэ, дьахтар дьонугар биллэрэр. Биир убайа ура?а т?б?т?гэр к??пп?т. Биирэ, ура?а аанынан киирэн, бата?ынан быра?ан, Т??рэчээни баа?ырпыт. Онуоха сахабыт ура?а ??лэ?инэн куотан истэ?инэ, иккис то?ус сыы?а-халты куоттаран хаалбыт. Эккирэтэн, Дьыыппа?а тиийбиттэр. Т??рэчээн Дьыыппа?а т??эр ?рэ?и ыстанан туораан истэ?инэ, то?устар ытан, араанньы гыммыттар. Саха онуоха тэ?кэ мас ???э ыттыбыт. То?устар аллараттан ох саанан ытыалаабыттар да, сахалара улаханнык ?л?рд?? эмсэ?элэппэтэх уонна эппит: «Дьэ, миигин син биир хото?ут. Мин т??эн биэриэм. Ол эрээри биир кэриэстээхпин. Ону исти?. С?рэхпин хостоору?. Уонна с?рэ?им и?игэр туос хаалаах уба?ас баарын и?ээри?». Т??рэчээни ?л?р?н баран, кини кэриэ?ин толорбуттар. Уба?а?ы и?ээт, тута ?лб?ттэр.
Т??рэчээн чиэ?игэр ити ?рэ?и Т??рэчээн диэбиттэр.
Екатерина Кузьминична Григорьева. 1965 с. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн. ???йээннэри а?ата Кузьма Дмитриевич Григорьев-Быычыгырас (1899) кэпсээбит.
БААЙ ЭБЭ
Баай Эбэ диэн улахан к??л. Былыр бу Баппа?аайы нэ?илиэгэр, ки?и-с???? ??ск?? илигинэ, саамай бастаан, Баай Эбэ?э сутаан ?л??р? сылдьар сэттэ дьиэ то?устар хантан эрэ хотуттан к???н кэлбиттэр. Баай Эбэ куру? тыатыгар куобахтаах, сала? элбэх са?ыллаах, табата, тайа?а ахсаана биллибэт элбэх эбит. Балыгын ту?унан этэр буоллахха, Баай Эбэ кыы?ыран, дохсун долгун баалынан быра?аттанна?ына, собото-мундута таска килэс гына т??эрэ ???. Дьэ маннык баай сиргэ кэлэн, сутаан ?л??р? гыммыт то?устар балыгы хомуйан сиэн, сэниэ ылан, олохсуйан, Баай Эбэ бастакы ха?аайыннара буолбуттар. Кинилэр Баай Эбэ?э Хампа Чинэкэ диэн аат биэрбиттэр. ?л??р? сылдьан, мантан чирэстэ?эн-чирэстэ?эн ки?и буоллубут диэн итинник ааты биэрбиттэр.
Былыргы дьон ханнык ба?арар сири, ?рд?гэр сылдьан, аатынан ааттаабаттар. Айыыр?аан. Ол и?ин таптаан, Баай Эбэ диэбиттэр. Ол са?ана Баай Эбэ 2 к?с усталаах, к?с кэри?э туоралаах, былыргы саха дьонугар муора?а тэ?нээх к??л ???.
Бу маннык баай сиргэ олорон, 7 дьиэ то?устар, хоргуйан ?л??хтээ?эр буолуох, байалларыгар к?н солото суох буолбуттар. Манна уонча сыл бар?ара байан, б?ск?й? уойан олорбуттар.
Ол са?ана Б?л??, Дьокуускай икки ардыгар сылдьы?ыы суола баар буолбут. Ол суолунан Баай Эбэни хоту ?тт?нэн, Чоогдоор диэн хайанан аа?аллар ???. Манан аа?ан и?ээччи биир атыы?ыт, Баайга сылдьан, то?устары кытта билсибит. Кини ол дьонтон уонча сыл муспут ?р??-хара кылааннаахтарын к???р?н ылбыт. Ити курдук сайын аайы кэлэр буолбут. Кини нуучча а?ын, та?а?ын тар?аппыт.
ЭНЭЛГЭН
Биирдэ то?устар атыы?ыты, албынныыгын диэн, ?лт? сынньан кэбиспиттэрэ тыына эрэ куоппут. Онтон бэттэх кини кэлбэт буолбут. ?с сыл буолан баран дьэ кэлбит. ?сс? элбэх а?ы-та?а?ы а?албыт. «Иллэ?э кэллим», – диэбит. То?устар с?б?лэммиттэр. А?ын а?аан, та?а?ын та?нан барбыттар. Атыы?ыт т??лээ?ин ылбыт да, хоммокко эрэ т?нн?б?т. То?устар, куттанар дии санаан, кы?амматахтар.
Ол са?ана Дьокуускайга Улахан Маама диэн буоспа ыарыыта турбут кэмэ ???. Ону а?ыгар, та?а?ыгар булкуйан а?албыт эбит. Сылаабай доруобуйалаахтар ол киэ?этиттэн ыалдьан барбыттар, сарсы??ытыттан ?л?тэлээбиттэр. Ситэ уонча хоммотохтор, ура?алар к?нтэн к?н кураанахтанан испиттэр.
Саамай кэлин биир уон икки саастаах кыыс эрэ тыыннаах ордубут. Кини туох баар дьону барытын биир о?кучахха к?мп?т. Арай бэйэтин а?атын эрэ кыайбакка, ура?атын айа?ар со?он кэбиспит. А?ата балтараа са?ааннаах, Улахан, бухатыырдыы к?р??нээх ки?и ???.
Кыыс со?ото?ун ытыы-со?уу олордо?уна, арай кугас баттахтаах, сараппааннаах нуучча кыы?а киирэн кэлбит. Кини кыы?ы а?ынар, саататар эбит. Аралдьыйан, оонньуур буолбуттар. Биирдэ нуучча кыы?а эппит: «Б?г?н Дьокуускайтан к??х элэмэс аттаах ки?и кэлиэ. Эн кини кэнниттэн барардыы бы?аарын. ?с буур табата булун. Биирин ми?э гын (миинэр таба), иккитин к?т?л гын (ырдар). Онно саамай ?ч?гэйин, наадалаа?ын ырдан бараар. Оттон мин, бастаан суор буолан, халарыктыам, онтон, табах буруота буолан, симэлийэн с?т??м. Эн миигиттэн куттанар буолаайа?ын. Мин Улахан Маама иччитэбин. Эн о?олоргун, эн хары?ыйар дьо??ун ха?ан да ?л?р??м суо?а, чэпчэкитик сылдьар буолуом», – диэн баран, мэлис гынан хаалбыт.
Кырдьык, кини эппитин курдук, ки?и кэлбит. Дьоно ?лб?ттэрин ту?унан эппэтэх. «Бултуу барбыттара», – диэбит. Айан ки?итэ, на?ылыччы а?аан-сиэн баран, салгыы аттаммыт. Сотору буолан баран, кыыс эмиэ батыспыт. Дьонунаан байан-тотон, к?р?лээн-нарылаан олорбут сирин быра?ан, собус-со?ото?ун ар?аан айан суолун тутан бара турбут. Ол са?ана сыар?а суох ???. Ы?ыыр атынан, табанан сылдьаллар эбит. Суоллара да суол буолбатах, мас дь??ккэни баты?ан ыллык устун айанныыллар эбит. Ол эрэйдэнэн-сордонон айаннаан, Б?л??н? аа?ан баран, олохсуйбут. Элбэх о?олонон-урууланан, байан-тайан олорбут. Т??? да ?ч?гэй олоххо олорбутун и?ин, то?хойо кырдьыар дылы дьонун санаан эрэйдэнэр, ытыыр эбит. Ол и?ин эмээхсин дойдутун Энэлгэн нэ?илиэгэ диэн ааттаабыттар. 1936 сыллар са?ана итинник ааттаах нэ?илиэктэн сылдьабыт диэн обуо?унан аа?аллара ???.
ТАРТА АРЫЫТА. КИРИЭС ЭЛГЭЭНЭ
Баай Эбэ хоту ?тт?гэр Тарта Арыыта диэн арыы уонна ол анныгар Кириэс Элгээнэ диэн т?гэ?э биллибэт кыра элгээн о?ото баар. Ити то?о итинник ааттаммыта эмиэ остуоруйалаах. Былыр Б?л?? диэкиттэн баай б???л??х дьоннор Дьокуускайга к???н испиттэр. Ол и?эн, биир элгээ??э тохтоон, хонорго бы?аарыммыттар. Икки турбут уолаттардаах о?онньордоох эмээхсин эбиттэр. Т??ртэр эбит да, т??рт к?м?с ы?ыырдаах, биирдии к?м?с ??ннээх, кычымнаах баай ыаллар. Элгээн кытыытыгар чаайдыы олордохторуна, икки орулуос кустар, к?т?н ку?угура?ан кэлэннэр, элгээн ортотугар тэлээрэн т?сп?ттэр. Уолаттар обургулар, оччону к?р??хтэрэ дуо: «Би?иги аспыт», – дэспиттэр да ох сааларын ?рд?гэр т?сп?ттэр.
«Ама итини ба?ас. Ийээ, хата миини ?р. Билигин та?ааран, бэлэм?э угуохпут». Ийэлэрэ буойбут: «?рэх ба?а, аата-суола биллибэт сиргэ, аргыый са?ары? эрэ. Иччилээх буолуо. Ийэ сир буолуо. Аргыыйы?, нохолоор», – диэбит. Ону а?алара: «Ээй, эмээхсин, хаалары са?арыма. Ама, ити кус хара?ын са?а чалбахха т????хтэрэ диэтэ?и? дуу?» – дии-дии к?лб?т.
Уолаттар, сырсан б?т??к?л???н киирэн, орулуостары хоннохторун анныгар т??эрэн, тыла суох ыыппыттар уонна бултарыгар иккиэн ыстанан кэбиспиттэр. Харбаан ы?ыахтанан и?эн, ылыахча буолан и?эн, иккиэн ха?ыыта?а т?сп?ттэр: «Атахпытыттан туох эрэ тардар. Абыраа, та?араа!» – диэн ха?ыыта?а-сарыла?а сылдьыбыттар. М?хс?-м?хс? тимирэн ылаттаабыттар.
О?онньор, атахтарын и?иирэ тарта?а дуу дии санаан, соччо кы?аллыбатах. Былыргыта бэрт уу?ут ки?и ???. Бэйэтэ харбаан барбыт. Ол эрээри кини тиийиэн иннинэ икки уола тимирэн хаалбыттар. Ол элгээнтэн о?онньор да тыыннаах тахсыбата?а ???.
Эмээхсин эрэйдээх, хайдах да быы?ыыр кыа?а суох буолан, ити алдьархайы к?р?н, уолуйан, элгээни тула с??рэ сылдьыбыт. ?лб?ттэрин эрэ кэннэ ?йд?н?н, икки салаалаах му?ураат, хаппыт бэ?и кэрдэн т??эрэн, б?тэй анныкытын са?а сиэрдийэнэн куормаланан киирэн, тордуохтаах ма?ынан дьоннорун состорон булаттаабыт. ?рд?к арыыга та?ааран, ?с аты сэптэрин-сэбиргэллэрин кытта ?с ки?итин к?мп?т. Ол элгээн кытыытыгар с?рдээх улахан ба?ана олордубут уонна кириэс саайбыт. Ол и?ин бу элгээни Кириэс Элгээнэ, арыыны Тарта Арыыта диэн ааттаабыттар.
ТАХТА?АС ЭЛГЭЭНЭ
Былыргы суол ыал ханан олорорун баты?а барар. Баай Эбэ?э дьон суох буолбутун кэннэ, арыый бы?алыытын и?ин уонна ыал баарын и?ин, Силээнинэн сылдьар буолбуттар. Ол са?ана Силээн аата суо?а ???. Били??итэ Бэс К??лэ диэн дьиэлээх э?ин, сайын дьоннор оттуур сирдэрин аттыгар биир элгээн баар. Онно Тахта?ас диэн собус-со?отох эмээхсин дьахтар олорбут. С?рдээх сытыы-хотуу ???. Ол эмээхсин суолунан ки?ини а?арбат эбит. Эдэригэр ?ч?гэй дь???ннээх. Кэлбит ки?и, ыал буолла да, хонор эбит. Ону т??н, утуйбутун кэннэ, т?б?т?н с?гэнэн бы?а охсор эбит уонна, Лу?ха диэн Танара ?рэх салаатыгар киллэрэн, ууга тимирдэр эбит. Ону ким билиэй? Эмээхсин байа олорор эбит.
Кэнники, биир эрэ ки?и куотан, биллибит ол эмээхсин ки?ини ?л?р?р?. Ол маннык буолбут. Б?л?? диэккиттэн испит. Кини билэрин тухары, 4–5 сылтан бэттэх, Дьокуускайтан и?эбит диэбит ки?ини к?рс? илик эбит. Онон дьиктиргии сылдьыбыт. Тахта?ас эмээхси??э кэлбитин ??р??нэн к?рс?б?т. Ки?и дьиксинэ-дьиксинэ хоммут. Эмээхсин хойут, т????э дылы, утуйбакка сылдьыбыт.
Эмээхсин та?ырдьа тахсыбытыгар, дьиэ сыба?а сулламмытынан к?рд???нэ, с?гэ аалынан килэбэчитэ олорор эбит. Ону к?р?н, ки?и этэ саласпыт, куйахата к??рб?т. Сотору со?ус буолан баран, с?гэтин туппутунан эмээхсин киирэн кэлбит. Ки?и у?укта сытарын к?р?н, с?р?ргээбитэ буолуо, к?р? сытар ки?ини ?л?р??н. Утуйбута буолбут. Утуйда ээ бы?ыыта дии санаан, ки?и, т??н туран, к?р??р. Тахсаат, ??т ма?ан атыгар т??эр да, уута киирэн турар Лу?ханы харбатан ортолоон эрдэ?инэ, кэннигэр эмээхсин ы?ыы-ха?ыы б???н?н с??рэн тэйэн и?эр эбит. «Хара т??к?н?, били, киирээт ?л?рб?кк?, куоттардахпын к?р эрэ!»
?рэ?и туораан баран хайы?ан к?рб?тэ, ?рэххэ кэлээт, Тахта?ас эмээхсин с?гэтинэн быра?ан кыыратар. ?т?? ки?и буолан, ки?и, хаптас гынан, а?аран биэрбит. Т?б?т?н ?рд?нэн ы?ыыран аа?ан, с?гэ тииккэ угугар дылы батары т??эн хаалбыт.
«Оо, абам да баар эбит! Хайдах гынан ситиэм баарай», – дии-дии кыы?ырбыт эмээхсин эккирии хаалбыта ???.
Ол кэнниттэн итиннэ икки атах ?ктэммэтэх. Хайдах олорон ?лб?тэ биллибэт. Ол элгээни билигин да Тахта?ас Элгээнэ дииллэр.
СИЛЭЭН
Силээ??э ити эмээхсин олорбутун кэннэ Дагда?ар Силээн диэн ки?и (кимтэн кииннээ?э, хантан хааннаа?а биллибэт), буруо-тараа та?аарынан, олорбута ???.
Ити олордо?уна, хантан да кэлбитэ биллибэккэ, У?уктаах Т?мэппий диэн ки?и Силээни булбут. Ол эрээри былыр икки ки?и биир сиргэ сатаан олорботторо ???. Ол да и?ин буолуо, ?с хонук бэлэмнэнэн баран, кыргы?арга диэн хааннаах хабала, буордаах баппыыска бэрсибиттэр.
У?уктаах Т?мэппий улахан у?уохтаах, модун быччы?нардаах, бухатыырдыы майгыннаах ки?и ???. Дагда?ар Силээн, т??? да дагдайдар, дьулайа к?рб?т, онон сарыы а?атын к?ст?бэт ?тт?н суллаан ылбыт. Уотугар му?ураат тиит ч???ч?г?н анньан кэбиспит. Онтуката ?с к?н буруолуу турбут. Уонна к?рээн хаалбыт. У?уктаах Т?мэппий к?рд???нэ, уота быстыбакка буруолуу турбут, ура?ата, кини к?рд???нэ, турар.
?с хонон баран, кыргы?ардыы хонууга тахсан к??тэр да ки?итэ кэлбэт. «Куттанан сыта?ын дуо? Дагдайа сытыйбыт Дагда?ар Силээн, к???р? сытыйбыт к??х к?пп?!» – диэн ??хсэ-??хсэ кэлэр.
Ки?итэ суох. Хата, сарыы ура?а а?арын ту?анан хаалар.
Ол курдук У?уктаах Т?мэппий Силээн олорбут сирин к??с ?тт?нэн былдьаан ылбыт. Ол да буоллар, сир Силээн диэн ааттаммыт. Онно У?уктаах Т?мэппий ки?и т?рд? буолбут.
СЭТТЭ СОРТУОЛЛАР
Сортуолга олохсуйбут ки?и улуу ойуун ???. Ол ки?и, дойдутугар олорон, быраатын кытта иирсэн баран, былыкка олорон, сири-дойдуну кэрийбит. Ол сылдьан, б?тэй оттоох-мастаах Б?тэйдээх Алаас диэн баар эбит диэн, онно к???н кэлбит. Ол Сортуол ойуун 7 уол о?оломмут. Онтон буолуо, Сортуоллары Сэттэ Сортуоллар диэн кырдьа?астар кэпсэтэллэрин ?г?ст?к истэр этим.
А?КЫР ИККИ МОРУОТ ИККИ
Кэлин Силээ??э к??стээх дьоннор ??скээн-т?р??н олорбуттар. А?кыр Уйбаан уонна Моруот диэн бырааттыы дьоннор олорбуттар. Ол соторутаа?ыта – би?иги хос э?эбит са?ана. Моруот да, А?кыр да к??стэринэн сири-дойдуну кэрийбэтэх дьоннор ???. Кистэнэн сылдьыбыттар.
Биирдэ Моруот о?онньор уолун ки?и кырбаабыт. Онно кыы?ыран, кырбаабыт ки?и ?т?л?г?н 80-ча ынах киирэр хотонун ортоку ????т?н ?гд?т?н, ма?ана уо?угар кыбытан кэбиспит. Ону хайдах да сатаан ылбатахтара ???.
Кыра сылдьан А?кырдаах Моруот, ийэлэрэ са?а т?нэ сон тикпитигэр ??рэн, тустубуттар. Туста сылдьан, сиэхтэрин турута туту?ан кэбиспиттэр. Онтон кыы?ыран, са?а т?нэ соннорун хайыта тыытыспыттар.
Былыргы дьиэ хотону кытта бииргэ буолар. Ахсынньы са?ана кы?ын хотоннорун биир ????тэ тостон, 30-ча ынахтарын баттыырыгар тиийбит. Хаба тардан ылан угар тирээбил мас к?ст?бэтэх. О?онньор санныгар с?гэн турбут. Ахсынньыга та?ырдьаттан кэрдэн киллэриэхтэригэр дылы к??тэ сатаабыт. «Хайа, нохолоор, то?о бытаа??ытый?!» – диэбитэ ???.
Биирдэ Атамай аатырбыт б?????, кинилэр сурахтарын истэн, туста кэлбит. Ол б???с улахан кур о?у?у икки илин ата?ыттан ?р? тутан баран, иннинэн, кэннинэн хаамтарар ???.
А?кыр Уйбаан, тустаары, та?а?ын устубутугар этэ-сиинэ толорутуттан, к??стээх к?р???ттэн Атамай б????? дьулайан, тустубатах. Аккаастанан кэбиспит. «Ки?и илиитин, ата?ын ?л?р??. Чэ, бэйэ?ит хайдах саныыргытынан. Ба?ар, хоттордо да диэ?. Ол эрээри тустубаппын», – диэн баран, баран хаалбыт.
Онтон бэттэх А?кырдаах Моруот о?у?унан оонньуур буолбуттар. «Чэпчэки да эбит дии», – дэ?эллэрэ ???.
Биирдэ Бырааба?а улуус мунньа?а буолбут. Онно, сынньала??а, куба о?кумалын у?уо?ун то?ута сатаабыттар да, ким да то?уппатах. Арыынан дэлби уунуохтаабыттара, ки?и илиитэ таба туппат ???. Муннукка олорор Моруот о?онньорго илдьэн биэрэллэр: «О?онньоор, куба у?уо?ун то?утуо? этэ дуо?»
«Ама кус у?уо?ун то?уппат б?лг?ркэй баар ??? дуо?»
«Хайа, аны кус у?уо?ун то?уппакка, саакка киирээйэ?ин», – дии-дии к?лб?ттэр ???.
О?онньор к?р?н баран: «?т?л?ктэ а?алы? эрэ. То?унна?ына, ки?и илиитин ?л?р??», – диэбит.
О?онньор тутан эрдэ?инэ у?уох тосту ыстаммыт. «Хайа, тутан-тутан, кэбирэтэн кэбиспиккит дии. Ол и?ин да туох аанньа буолуой? Илиим да билбэтэ», – диэбитэ ???.
ЧУЧУ?У ?Т???
Сортуол учаастагар ?сс? ?рэх ???э диэн улахан сир баар. Лу?ха ?рэх бы?а охсон аа?ар сирэ. Оттонор ходу?ата ба?аан элбэх. Сортуолтан баран, сайылаан олорон оттууллар. С?рдээх ?ч?гэй айыл?алаах. Ходу?ата от ?рэх. У?ун, барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэ?эллэр. Сирэ дул?алаах, алаа?а суох. ?рд?к хайалардаах. Ол ?рд?гэр тахсан, аллара к?рд?хх?, с?рдээх ?ч?гэй буолар. К??ллэр, элгээннэр, самолеттан к?р?р курдук, к???р?н к?ст?лл?р. Хайа анныгар хаты?нар т?б?л?р? будьуруйан к?ст?р. Ма?а – хаты? чара?, талах. Хайа ма?а бэс, тэти?. Кырдала, ки?и хомуйбутун курдук, ыраас, сырдык.
Былыр манна Мы?ынтык Хабырылла диэн ки?иттэн ыла баай дьоннор олорбуттар. Ол ки?и уола Чучу?у Ньукулай ?сс? байбыт.
Билигин ?рэх ????гэр ?с ?т?х баар. Чучу?у ?т???. Сайылык диэн. Харыйа, тиит хара?а ойуурун быы?ыгар хап-хара дьиэ боруоран турар. Дьиэ?э сыста са?ыл иитэр ампаар баар. Дьиэ и?э былыргы ыал олорорун курдук. Онно-манна талах олоппостор и?нэритэ т?сп?ттэр. О?о?о сууллубут. О?ох иннинээ?и кырыы?а?а с?гэ уга, хотуур, д?л??кэскэ кыстык бааллар. Ха?ас диэкки кыра т?г?р?к остуолга ытык, хайдыбыт хамыйах, долбуурга хайдыбыт мэ?эмээннэр тураллар. Хо?ун и?игэр мас оро??о та?ас сытар бы?ыылаах. Оро??о сыста уулан хаалбыт. ???ээ кырыы?а?а эмиэ та?ас ыйаммыт бы?ыылаах. Илби сытыйан, ньол?ойон турар.
Ха?ас диэкки сыста тутуллубут са?ыл ампаарыгар киирэбин. Хабыс-хара?а. Кубарыччы, хайыта хаппыт ыа?айалар, мэмэ?ээннэр кубары?а сыталлар. Ки?и куттаныах ынырык дьиэтэ!
Манна, ити та?астаах хоско, Чучу?у Ньукулай саамай ?ч?гэй, ылгын кыы?а, кы?ы??ыга олорон кэлэн, бэйэтин хо?угар ыйанан ?лб?т. Онтон бэттэх бу дьиэ?э ыал олорботох.
Дьиэттэн ыраах со?ус, ?рд?к сиргэ икки ампаар баар. Биирэ хатаа?ыннаах. Ха?ан эрэ, 70-ча сыл анараа ?тт?гэр, хатаммыт к?л??с. Дьэбин бы?а сиэбит. Биирдэрэ а?а?ас, аана да суох. Булуу?а си?нибит. Кы?ы??ы ?т?х эмиэ ?рд?к сиргэ турар. Тулата оччотоо?уттан турар. Былыр туо?а ха?ыламмыт кырдьа?ас хаты?нар, ону бэтэрээ ?тт?нэн эдэр хахыйахтар, ?т?х диэкки сырсан эрэр о?олор курдук, ?м?р?чч? ??нэн эрэллэр. Дьиэтин к???р??р? к?т?рб?ттэр. Ампаардаах. Дал, кыбыы, остолбо б??? ба?аан. Сааскы диэн кыара?ас со?ус ?т?х дьиэтин, хотонун онно да суох. Уот сиэбитэ дуу, хайда?а дуу? Ампаара хатаа?ыннаах. Ампаар быы?ынан к?рд?хх?. Торбуйах тириитэ, тайах батта?а долбуурга аргылана ууруллубуттар, т??лэрэ дэлби ы?ыллыбыт. Ыйанан турар куобах тириитин т??тэ сиргэ тохтон хаалбыт. Бука, к?й??р кыйма?наан, тириитэ нэ?иилэ и?нэн эрэ турар бы?ыылаах. Оо, хас сыл итинник туруохтарай уонна турбуттара буолуой?!
Антонина Петровна Борисова. Б?л??, Мастаах. 1966 с. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ДЬАЛКЫ?ДА
Аатырбыт улахан эбэ к??л. Бу к??л дьи?нээх аата Дьалкы?да диэн. Ону кырдьа?ас дьон олох ааттаппаттар. Биир-икки сыллаахха диэри кини дьи?нээх аатын билбэт этибит. Ыйытабыт да, ким да эппэт. Онтон биирдэ, окко сылдьан, биир о?о: «Бу к??л аата Дьалкы?да ???», – диэбитигэр Мыйа диэн кырдьа?ас дьахтар бы?а тарда сыспыта.
Наталья Бакарова. Б?л??, I Чочу. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
НООЛУР ЫТААБЫТ
Ноолур Ытаабыт – I Чочу оттуур ходу?ата. Бу ходу?а?а былыр Ноолур диэн баай ки?и, хаартыга элбэх с????т?н с??ттэрэн баран, биир улахан ба?айы харыйа мас ?рд?гэр тахсан ытаабыт. Уонна ?сс? ол харыйатын т?б?т?н суорбут ???. Ол и?ин бу сири Ноолур Ытаабыт диэн ааттаабыттар.
Юлия Алексеева. Б?л??, Баппа?аайы. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
МААРЫЙА К??ЛЭ
Маарыйа К??лэ манныктан ааттаммыт. Былыр ити сиргэ быстар дьадьа?ы о?онньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ ???. Кинилэр итиннэ баар к??лтэн балыктаан сиэн олорбуттар. Онтон олох кэнники балыктара киирбэт буолан барбыт. Кэлин, аны тугу да а?ыыллара суох буолан, о?онньордоох эмээхсин маннык с?бэлэспиттэр: «?ск?т?н сарсын балык ылбатахпытына, хайыахпытый, кыыспытын Маарыйаны сиэхпит. Инньэ диэн ?л?лл?? дуо», – диэбиттэр. Сарсыныгар о?онньордоох эмээхсин нэ?иилэ ойбон алларан барбыттар. Алларалларын а?ай кытта, муус ?рд?гэр собо б??? т?л? тэппит. Онон кыыстарын сиир былааннара уурайан, о?онньордоох эмээхсин ??рэн-к?т?н, дьиэлэригэр соболорун нэ?иилэ с?гэн тахсыбыттар. Кыыстарын ?л?рт?н быы?аабытын и?ин, бу к??л? кыыс аатынан Маарыйа диэн ааттаабыттар.
Розалия Романовна Алексеева. Б?л??, Баппа?аайы. 1970 с. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн. 67 саастаах К. Д. Григорьев-Быычыгырас кэпсээбит.
БАППА?ААЙЫ
1916 сыллаахха Харлампьев Петр-Дьалдьыык уола Павел Харлампьев кинээс суруксута эбит. Бу Павел Харлампьев а?атыныын Петрдыын манна, ?б?гэ?э, мунньахтаабыт. Бу бириэмэ?э би?иги нэ?илиэкпит ?рг??т нэ?илиэгэр киирсэрэ эбитэ ???. Дьэ ол мунньахха би?иги нэ?илиэктэн сайабылыанньа баар, онон ?рг??т нэ?илиэгиттэн арахсабыт диэн уураах та?аартарбыт.
Кинээ?инэн Николаев Филипп-Бадык диэн ки?ини талбыттар. Оттон нэ?илиэк аатын ким диэн ааттыахха с?б?й диэн боппуруоска, били, са?а туруоруллубут кинээс, Бадык, олорор сирин аатынан ааттыахха с?п диэн бы?аарбыттар. Ол са?ана Бадык Баппа?аайы ?рэ?ин ?рд?гэр олорбута ???. Онон, онтон ыла би?иги нэ?илиэкпит Баппа?аайы диэн ааттаммыт.
Нэ?илиэк нэ?илиэктэн арахсан, са?а ааттаммытын чиэ?игэр Дьабдьакыын баайтан биир сылгы ата?ын ылан, то?нуу ?лт? сынньан сиэбиттэр. Арыгы суох буолан, арыгылаабатахтар.
Ирина Алексеева. Б?л??, Мастаах. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
СОХООБУТ
Бала?аччыттан чугас Ха?ын диэн дэриэбинэ баар. Бу дэриэбинэ аттыгар Сохообут к??л сытар.
Былыр то?устар Ха?ын олохтоохторугар сэриинэн саба т?сп?ттэр. К?н? бы?а ох саанан ытыаласпыттар. Ким да кими да хотуо суох диэн, ?с то?ус, тыыга олорон, Сохообуту туоруурга санаммыттар. Тыыга олороотторун кытта, ха?ыттар ытыалаан барбыттар. Ох кэллэ?инэ, то?устар тарбахтарыгар т??эрэн и?эллэр эбит. Кинилэр оннук т?ргэн-тар?ан, сымса туттуулаах эбиттэр.
Ха?ыттар санаа?а ылларбыттар, хайдах гынан бу дьону ?л?р?б?т диэн. Толкуйдаан-толкуйдаан, дьэ, тобулбуттар. Тыыны тэ?итэ ытыалыахха диэн буолбут. Бары тыыны тэ?итэ ытыалаан барбыттар. Тыы тэстэн, уу киирэн барбыт. То?устар хайыыр да кыахтара суох буолбут. Инньэ гынан, к?н киириэр дылы ытаабыттар-со?ообуттар. К?н киириитэ тыылара туолан, тимирэн барбыттар. ?сс? к??скэ ытаабыттар. Ол курдук ?с то?ус бу к??лгэ тимирэн хаалбыт. Ол и?ин бу к??л? Со?ообут диэн ааттаабыттар. Кэлин уларытан, Сохообут диэбиттэр.
ХАРА УУЛААХ
Былыр Б?л?? оройуонугар ара? диэн ыарыы кэлэ сылдьыбыта ???. Бу ыарыыны ол кэм?э кыайан эмтэниллибэт эбит. Элбэх ки?и ?лб?т. Били??и Мастаах совхоз сиригэр ол ыарыы эмиэ кэлбит. Ол бириэмэ?э дьон тус-ту?унан ?т?хт?рг? бытанан олороллоро ???. Дьэ, хас да ыалга дьоннор ол ыарыынан ыалдьыбыттар.
Дэриэбинэттэн соччо ыраа?а суох Оду?да диэн к??л баар. Ол к??л кытыытыгар, тыа быы?ыгар хас да ыал кытты?ан дьиэ туппуттар. Уонна ол дьиэлэригэр били ыалдьыбыт дьоннорун а?алан, хаайан кэбиспиттэр.
Бу ыары?ах дьону ким да кэлэн к?рс?бэт, ким да кинилэри а?аппат эбит. Ыары?ахтар дэлби сэниэлэрэ эстиэр диэри ытаабыттар. Ол олордохторуна, дьиэлэрэ аллара тимис гынан хаалбыт. Ол дьиэ оннугар уу бычалыйан тахсыбыт. Дьиэ оннугар, дьэ, онон к??л ??скээбит. Ол к??л билигин кып-кыра к?л?ччэ. Ки?и уонча м?н??тэ и?игэр т?г?р?йэн кэлэр
к?л?ччэтэ. Уутун ??? хап-хара. Оттон ба?ан ыллахха, син биир к?нн?р? уу курдук уу. Уута харатын и?ин Хара Уулаах диэбиттэр.
Ксения Акимова. Б?л??, Баппа?аайы. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ТИИСТЭЭХТЭЭХ
Тиистээхтээх диэн к??л баар. Ол ту?унан манныгы кэпсииллэр.
