скачать книгу бесплатно
То?ус Ыт Сотото Торуоскалаах Торокоой о?онньор диэн Бойуот Хочотугар, Даа?ый ийэтин уу?угар олорон ааспыт. ?йэтин мо?оон ?лб?т бы?ыылаах. Дьи?нээх ыт сотото торуоска буолбатах. Торуоската. Удьур?айынан, муо?унан, таба, с????, кыыл муо?ун сал?аталаан тайах о?остон илдьэ сылдьыбыт. Ону, дьон ыйытта?ына, бэйэтэ: «То?ус ыт сотото торуоскалаахпын», – диир эбит.
МОТО?О?УН АЛАА?А
Бу алааска Мото?о?ун диэн эмээхсин олорбута. Ол эмээхсин уола, ??рэ?э суох эрээри, на?аа ?йд??х ки?и ??ск?? сылдьыбыттаах. Санкт-Петербург куоракка диэри сиэрдийэ ма?ынан, хас ма?ы кэккэлэтэн, муоста о?о?уллуохтаа?ын суоттаан, Боотуруускай улууска с?хт?рб?тэ ???. Ону аа?ан, этэрбэс тигэр суон иннэнэн кэккэлэттэххэ, т??? иннэ тук буоларын суоттуурга соруммут. Ол ки?и Мото?о?ун уола Ньукулай Гончоров диэн биллэрэ. ?й?нэн, тылынан на?аа сура?ырбыта.
??К?Р АБАА?Ы ААРТЫГА
100-чэкэ сыллаа?ыта бу сир к??л эбитэ ???. Биир кы?ын к??л муу?а хайыта ыстанан к??рэлэммит. Ол сыл к??л, о?оччу уолан, алаас буолбут. ??к?р муу?а алдьанарыгар Ха?ха уола Уо?ук диэн ки?и киэ?элик от тиэйэн аа?ан истэ?инэ, к??л т?гэ?иттэн ынырык улахан тыас и?иллибит. Ки?и угу?а на?аа куттанан, нэ?иилэ кытыыны булуутугар к??л ортотуттан кэби?иилээх от са?а хара тахсыбытын к?рд?м диэн кэпсээбит. Бэрт ?рг? диэри: «Нэрилиир Нэс ?т?гэн т?гэ?иттэн уу угу?а, муо?унан хайа солоон, Орто дойдуну быган к?рд???», – диэн бас-к?с дьон уонна ойууннар бы?аараллара ???. Ол ийэ уу?а Дьячковскайдар быстыахтарын и?ин к???ннэ?э дииллэрэ. Дьон бэрт ?р кэм?э ??к?р?, алаас буолбутун да кэннэ, абаа?ы аллараа дойдуттан тахсар аартыгынан сыаналыыллара. Билигин ?рд?к сыырдаах кыара?ас алаас, кыра к?л?йэ к??ллээх.
1922 сыл ахсынньы 29 к?н?гэр Данил Заборовскай диэн Аба?а ??рэхтээх комсомолун Коробейников В. К. баандата ытан ?л?рб?т. Бу о?ону, ?лб?т?н да кэннэ ????н, Абаа?ы Аартыгар к?мп?ттэрэ.
АЛТАН ЫМЫЙА
Кымыс и?итин аатынан. Былыр манна Ымыйа диэн хотун олорбута ???. Аба?алар т?р?ттэрэ.
ЧУОМУНАЙ ДЬ?Г??Р
Булгунньахтаах а?атын уу?угар, Са?ыл Сы?ыы учаастагар улахан баай суо?а. Онно-манна тиийбит-т?гэммит сытыы дьон бааллара биллэр. Кэкэ Дьабыл, Дьэргэстэй, Табылы диэннэр т?? былыр бааллара ???. Онтон нуучча кэлбитин кэннэ Чуомунай Дь?г??р Ма?найгы Камчаткатаа?ы экспедиция?а бэдэрээттэ?эн, 100 атынан к?т?хп?т. Экспедиция начальнига «Темный Егор» диэн сурунаалыгар киллэрбит этэ. Ити ки?и Аммосов Егор диэн эбитэ ???. Булгунньахтаахха 40 сэргэни туруорбутуттан 19 ордубутун би?иги 1920 сылларга аа?арбыт.
Советскай былаас сылларыгар Са?ыл Сы?ыыга И. Я. Строд этэрээтин М??к??н?п Ньукулай, Чуомунай Дь?г??р ытыта (хо?ун хос сиэнэ) булларан, ?ст??х то?ууруттан м?чч? т??эрэн, сыаната биллибэт с?д? ?т??н? о?орбута биллэр.
?Л??С МАКААРАП ОЙУУН ?Л??ТЭ
Мэ?э улуу?угар, Алтан нэ?илиэгэр Макаараптар диэн т?р?т уус дьон олорбуттар. Оччут ойуун уола, Ньо?орулла ойуун сиэнэ ?л??с Макаарап диэн ойуун ки?и ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана аарайа кырдьан ?лб?тэ ???. Ол ки?и кы?ын, арыт сайын Дьокуускай куоракка киирэн, олохтоох сахаларга уонна сахатыйбыт нууччаларга сахалыы ыарыылары дьалбыйан ойууннуур идэлээ?э ???. ?кс?гэр иирэн ыарыы, босхо? буолуу, у?ар ыарыы ойуун кыыран абырыыр ыарыылара эбиттэр.
Кырдьар саа?ыгар, ?л?р ?йэтигэр Дьокуускайга киирэн биир баай ыалга кыыраары холуочуйан олордо?уна, эдэр дьахтар киирэн: «Мэ?э кырдьа?а?а киирбиккин. Кыта?ы? у?угар олорон а?ыы?ыкпыт-сии?икпит дии», – диэн оонньуу-к?л?? курдук эппит. Онуоха холуочуйбут о?онньор: «Эдэрим буоллар, а?атыам, к?нд?л??м, к?р?л??м этэ», – диэн дьахтары ???ргэтэр кына, аанньа ахтыбаттык са?арбыт-и?эрбит. Онуоха ол дьахтар тахсарыгар: «У?аатахпына, то?ус хонугунан дьиэ?эр-уоккар тиийиэ?им. Дьэ онно к?р?л??хп?т, кэтэ?ээр», – диэн баран, тахсан баран хаалбыт.
Дьахтар таххыбытын кэннэ дьиэлээхтэр: «Кырдьа?ас, ал?а?ааты?. Ы?ыран к?рд????ххэ. Ити аатыран эрэр Алы?ардаах уда?ан», – диэн эппиттэр. Ону о?онньор ылымматах. Д?кс? эбии, киэбирэ бы?ыылаан: «Ата?ын ?рд?гэр ииктиир атах сыгынньах кыыс о?оттон к?рд????м дуо?» – диэн буолумматах. Ол эрээри кини санаатыттан арахпатах бу дьахтар. Сотору дойдутугар т?нн?б?т. ?р-?т?р буолбатах. То?ус хонуга эбитэ дуу. Ар?аа диэкиттэн эти?нээх най хара былыт тахсан кэлбит. Эти? этэн, ча?ыл?ан ча?ылыйан, тыаллаах, силлиэлээх самыыр т??эн барбыт. Ону утары ?л??с Макаарап, кыырар та?а?ын кэтэн, кэргэттэрэ т??? да буойбуттарын и?ин, силлиэни, тыалы утары к?р?л??р к?н?с утары кыыран ти?ийэ турбут. Ол тыал аа?а турбут. О?онньор дьиэтигэр киирэн сыппыт. Ыарытыйа бы?ыытыйбыт уонна эппит: «Алы?ардаах уда?ан ийэ кыыла ты?ырахтаах к?т?р эбит», – диэн. «Мин ийэ кыылым, к??х эбириэн о?ус, кыайан утарсыбакка, куота турда. Ону ханна тиийэн ситэн сиирэ буолла?» – диэбит.
Ити кэм?э Амма?а, Соморсун нэ?илиэгэр, Мээндиги чара?ар нэ?илиэк мунньа?а буола турар эбит. Онно ар?аа диэкиттэн Хонору ?рэ?и та?нары силлиэлээх, эти?нээх ардах ти?инээн кэлбит, мунньах дьонун ?рэйбит. Онно саас ортолоох Ч?пп??к уола Мэхээлэ диэн ойуун, икки илиитин ты?ыра?ын кумуччу тутан баран, эрбэ?ин быы?ыгар умса т??эн сыппыт. Ардах ааспытын кэннэ туран эппитэ ???: «?л??с Макаарап ийэ кыылын, к??х эбириэн о?у?у, улахан ты?ырахтаах кыыл, ?рд?гэр олорон и?эн, то?суйа и?эр. Сиир буолбут, бы?ыыта. Бы?а кымньыылаан, бы?а хабан аа?ыахтара диэн ити сыттым».
Былыргы дьон ?й?гэр-санаатыгар ойууттар, уда?аттар к?рэстэстэхтэринэ, ма?ы-оту барчалыыр силлиэ, тыал, холорук буолан аа?аллара диэн ?йд?б?л баара эбитэ ???. Ону хойуккаа??а диэри ?л??с Макаарабы Алы?ардаах уда?ан эккирэтэн, к?рсэн барбыт, суулларбыт ма?а диэн кэпсиир буолаллара.
Ол курдук о?онньор ?р суор?а??а-тэллэххэ сыппыт. К???н хото??о с????н? быалыыр кэм?э биир киэ?э хотон и?игэр с???? б??? ?ргэн тигинэ?эллэр. Ону туох буоллулар диэн киирэн к?рб?ттэрэ, с?рдээ?ин ырбыт, дь?дьэйбит к??х эбириэн о?ус хото??о киирэн, к?р гына сууллан т?сп?т. Ону с?рдээх суостаах к?т?р киирэн то?суйа олорорун к?р?н, дьиэ?э куотан тахсыбыттар дьахталлар. «О?онньоор, туох эрэ абаа?ылара киирдилэр хотоммутугар. Туран ал?аан к?р??хх?н», – диэбиттэр. О?онньор: «Алы?ардаах уда?ан ийэ кыылбын а?алан, ити суулларда. ?лл?м. Алаа?ым булгунньа?ар к?м??р??», – диэн кэриэ?ин эппит уонна ?л?н хаалбыт. Ол курдук илэ-бодо ?л??с Макаарап ийэ кыылын Алы?ардаах уда?ан ийэ кыыла эккирэтэн кэлэн, бэйэтин дьиэтигэр суулларбыта ??? диэн ???йээн кэпсээн ?рг? диэри баара. Бука, билигин да?аны Алтан кырдьа?астара ити ???йээни билэллэрэ буолуо.
Б?Т?? ЭМЭЭХСИН
Кырдьа?астар этэллэринэн, Кэнньэ биис уу?угар Б?т?? диэн эмээхсин ??скээн, элбэх о?оломмут. Эмээхсин дииллэрэ оруннаах бы?ыылаах. Улахан уола Ма?арах. ?сс? Тиэтэйбит Боотур, Ураанай Бэргэн э?ин диэн эбиттэрэ ???.
Д?кс? Кураанда?а наахаралар олордохторуна Б?т?? уолаттарын с???н, сирэн, Б?р? Б?т??нэр дииллэрэ ???. Наахаралары сэриилэ?эн самнарыахтарыттан ыла ??скээн, дэлэйэн, Кэнньэ нэ?илиэгэр Ураанай а?атын уу?а Хотуйа?а олохсуйбут, ити Ураанай Бэргэн удьуордара; Ма?арах о?олоро Молуода Кэнньэтинэн ааттанара; К??ттээн а?атын уу?а К??ттээн алаа?ынан Амма э?эригэр олороллоро; Соморсун хоту ?тт?гэр Бадараан Кэнньэтэ биир а?а уу?а олорбута.
ЭМИС ХОТУН
Эмистэр т?рд?лэригэр Эмис Хотун баара ???, киниттэн эмистэр ??скээн ??д?йб?ттэрэ ??? диэн Афанасий Васильевич Жирков барты?аан кэпсиирэ. Онон эмистэр сахалары нууччалар Россия?а холбуохтарын быдан инниттэн бааллара биллэр.
С????ХТЭЭХ ААТТААХТАР
Былыргы сахалар, ки?и улаатан, ситэн-хотон и?иититтэн к?р?н, ааты уларытан и?эр ?гэстээхтэрин ту?унан номох, кэпсээн дэлэй этэ. У?улуччу биллэр-к?ст?р, уратылаах дьон хас да с????х ааттаах буолаллара биллэр. Холобурга Боро?он улуу?ун ?б?гэтэ Бэрт Хара маннык ааттардаа?а: Майа?атта, Борогутта, Бэрт Хара.
Тойон М?р? со?уруу ?тт?гэр биир тыаны туораатахха, Кыыс Ха?а диэн к??ллээх алааска олохтоох ыалга уол о?о т?р??б?т?н Майа?атта диэн ааттаабыттар. Уол уонуттан тахсыар диэри Майа?атта буола сылдьыбыт. Ол тухары уол да?аны, т?р?пп?ттэрэ да?аны ити ааты бэркэ с?б?л??ллэрэ.
Биирдэ Т???л?гэ олохтоох Доллу диэн ойуун о?онньор Майа?атта а?алаах ийэтигэр ыалдьыттаабыт. Дьиэлээхтэр Доллу кырдьа?аска с???? миэстэтин арааттаабакка эрэ бу?аран к?нд?лээбиттэр. О?онньор а?ыы олордо?уна, ура?а?а Майа?атта киирэн, а?ыы олорор Доллу ойууну ымсыырбыт хара?ынан тонолуппакка одуулаабыт. Онуоха Доллу о?онньор с???? биир м??этин: «Айаххын хамнат!» – диэн быра?ан биэрбитин, Майа?атта уол хабан ылан, бы?ахтаммакка эрэ, тии?инэн хадьырыйан, сии охсубут уонна уллук у?уо?ун т?б?л?р?н то?ута ыстаан, силиитин «сооп» гына оборбут. Ол кэннэ у?уох к??д?й?нэн о?онньору к?р? турбут. Доллу ойуун уолу с???н-махтайан: «О?ом Борогутта, а?аата?ы? ба?ас бэрдикэтин!» – диэбитэ ???. Онтон ыла Майа?аттаны Борогутта диир буолбуттар. Уол да?аны, кини т?р?пп?ттэрэ да?аны ити ааты сирбэтэхтэр. Бары дьон Борогутта диэбиттэрэ ???. Уол Борогутта диэн аатынан улааппыт, к??стээх-уохтаах булчут эр бэрдэ буолбут.
Амма?а, Соморсун сиригэр Борогутта Хайата диэн таас хайа баар. Ол хайа баарын уонна Бэрт Хара оло?ор сы?ыаннаа?ын ту?унан 1935 сыллаахха Танда?а олохтоох Вензель диэн о?онньор кэпсээбитин истибитим.
Борогутта, ситэн-хотон баран, Дыгын дуу, онтон атын дуу баай ки?и ы?ыа?ар илии-атах оонньуутугар кыайан-хотон, Бэрт Хара диэн ааттаммыта биллэр.
Итинтэн к?ст?р?нэн, Майа?атта, Бэрт Хара диэн ааттарынан саха норуотун биир с?дь? ки?итэ, ??нэн-сайдан и?иитинэн, тус-туспа ааттарынан олбу-солбу ааттаммыт эбит.
Онтон да атын былыргы сахалар хастыы да с????хтээх са?аттан са?а ааттаналлара биллэллэр. Адьас да са?ардыы дьон с????хтээх ааттаахтарын мин билэрим. Туллай, Мала?аак, Дорбоох диэн таптал, хос, ???ргэнэр ааттары илдьэ сылдьыбыта Борисов Николай Николаевич – Соморсун олохтоо?о. Кыбыах, Мээлгээр, Хатырык диэн ааттары с?гэ сылдьыбыта Гоголев Василий Алексеевич – Аба?а олохтоо?о. Мин санаабар, м?лт?хт?р биир аатынан му?урданар бы?ыылаахтар.
БОЙУОТ
Амма улуу?угар Дьо?ку нэ?илиэк баара. ?с а?а уустаа?а: ??гэй (сир аатынан), Булгунньахтаах (алаас аатынан), Бойуот (ки?и аатынан). Ха?аа??ыта биллибэт, бэрт ?рд?????тэ Амма ?р?с сааскы халаанын уута на?аа улаханнык кэлбит. Мас атахтаах уу дииллэрэ ???. ?р?с с?нньэ туолан, икки э?эрин тыатыгар диэри киэптии устубут. Мууска олорон, биир о?о ?р?с ба?ыттан устан кэлэн, Амма ?р?с илин э?эригэр муу?а сыстан, онно уол тахсан, олохсуйан, хантан эрэ быстах дьон кыыстарын кэргэннэнэн, ыал буолбут. О?оломмут-урууламмыт. Ол муу?у кытары устан кэлбит ки?и аатынан Бойуот хочото ааттаммыт. Кини о?олоро биллэр-к?ст?р дьон буоланнар, Бойуот а?атын уу?угар Ура?астар, Са?ыл Бытыктар, Быакаактар уонна Даа?ыйдар диэн ийэ уустара бааллара. Билигин бу дьон ыччаттара Аба?а нэ?илиэгэр Строд аатынан совхозка олороллор.
МААМЫРА КЫТА?А
Аба?а?а, Арба?ас ийэтин уу?угар Радион Старостин диэн ?йд??х, сытыы-хотуу баай ки?и олорбута. Баай, ?йд??х буолан, Боотуруускай улуу?угар кулуба буола сылдьыбыт ки?и. Балта Маамыра диэн кыы?ы Дьо?ку нэ?илиэгин баайа, Тупсаан ийэтин уу?ун о?ото Аммос Емельянов диэн ки?и кэргэн ылбыт. Улахан уруу буолбут. Бу кыыс, Маамыра, элбэх ынах, сылгы с???? энньэтигэр оттоон, с????т?н ииттин диэн, убайа, Арба?ас баайын уола Радион Старостин Аба?а дэриэбинэтин анныгар баар кыта?ы (намы?ах ходу?аны) энньэ диэн анаан биэрбитэ. Ол кытах билигин да Маамыра Кыта?а диэн аатынан ааттана сылдьар. 31 гектардаах ?т?? ходу?а.
СЭМСЭ
Аба?а нэ?илиэгэр, Лыба диэн ?рэххэ Сэмсэ диэн кыра ходу?а баар. Былыр, 1857–1958 сыл диэки, Амма?а, Саха сиригэр барытыгар да?аны, халы? хаар дьыл буолан ааспыт. Ол хаар дьыл Лыба?а олохтоох Хонтой Хабырылла диэн 600 сылгы с????лээ?иттэн, ото суох буолан, 400 сылгыта сутаан ?лб?т. Онон улаханнык дьадайбыт. «Ходу?ам кыара?ас, кыра буолан, с????м сутаата», – диэн нэ?илиэгин мунньа?ыттан к?рд???? сурук т??эрбитигэр, ылынаннар, Лыба?а, Маралыкы т?рд?н алын ?тт?гэр, икки элгээн икки ардын, ?лл?гэтин тас ?тт?нэн, а?ынан, сэмсэ диэн ааттаан, эбии бэрсэн биэрбиттэрэ били??э диэри Сэмсэ диэн аатынан ааттанар.
Иван Давыдович Терентьев (1926). I Чакыр. Билигин Соморсу??а олорор, пенсионер. 1985 с. суруйбутум.
ЭЛЭЭН КЫТЫЛА
I Чакыр анныгар, Амма ?р?с ар?аа кытыла Элээн Кытыла диэн. 50–60 га сир. Кыыс энньэтэ эбитэ ???. Ол Элээн, бэрт мааны кыыс, Амма?а ??скээбит. Кини Баба?а?а олохтоох Ефимовтар т?рд?лэригэр эргэ тахсан, с?кт?б?т. Ити кыыс энньэ сирин, Амма?а киирэн, бас билэн, ?р кэм?э оттоон сииллэрэ ???. Ону советскай былаас тохтоппут. Советскай былаас буолуутугар Василий Ефимов диэн баай ба?ылыыра ???.
УРДААХ
Урдаах – тумул. Ол тумул аттыгар баар ?р?йэни Урдаах ?р?йэтэ диэбиттэр. Ити тумулга Тиэтэйбити бырааттара быанан о?уурдаан туппуттар уонна куйах кэтэрдибиттэр. Куйахтанан баран, Тиэтэйбит наахаралары кыргыбыт. О?уурдуулларыгар биир суон тииккэ быаларын с?р?? туппуттара, тиит хатырыга ?р?? этигэр диэри быстыбыт. Ол быстыбыта кэнники улахан ур буолбут. Онон тумулу Урдаах диэбиттэр. Ол урдаах тиит са?ардыы??а диэри баара ???.
Спиридон Спиридонович Капитонов. Амма улуу?а, Сул?аччы. 1986 с. 62 саастаа?а.
ТО?УС КЫЫ?А
Бу Соморсу??а, Халаалы ?рэх т?рд?гэр То?ус Кыы?а диэн улахан к??л баар. Ол ?рд?гэр то?ус кыы?ын у?уо?а баар диэн. Онон ол к??л То?ус Кыы?а диэн аатырбыт.
Бу к??л то?о аатырбыта? То?о диэтэххэ, илин Уус Маайа, Нуотара диэкиттэн былыр то?ус дьахтара, кыыл табаны эккирэтэн, хайы?арынан айаннаабыт. Ол кэлэн, саамай ?рд?к таас хайа оройуттан хайаттан м?чч? ыстанан кэби?эр. Со?отохто к?т?н хаалбыт, Халаалы т?рд?гэр хонууга кэлэн т?сп?т. Ол То?ус Кыы?а диэн к??лгэ тиийэ халтарыйан кэлбит. Балай да ыраах сир. Икки километр курдук хочону. Ол кэлэн, эчэйиититтэн ?лб?т. Ону оччотоо?у сахалар к??л ?рд?гэр кистээбиттэр. У?уо?ун. Онон То?ус Кыы?а диэн ааттаммыт дииллэр.
Семен Семенович Дьячковскай. Амма улуу?а, Чакыр нэ?илиэгэ. Бырдах а?атын уу?а. 1986 с. 86 саастаа?а.
МЭКЭ Т?СП?Т
Эмэкэт т?сп?т сирэ. ?р?йэ тахсан алаа?ыйаланан тар?анар сирэ. Былыр манна бастаан чакырдар ??скээн, тыыллан-хабыллан олордохторуна баайдара (ки?итин аатын урут ?йд??р этим да, билигин умнан кэбиспиппин) онно былыргы к?рэхтэ?иигэ табык к?т?пп?ттэр. Абаа?ыны дуу, айыыны дуу. Сирин аата Кураанах Алаас диэн. Ол табыктарын икки сиргэ кынаттаан к?т?пп?ттэр эбит. Ма?найгы кыната бу Амма у?уор Дьэрэкээн Хайатыгар, икки?э бу хоту К?рд?гэн Хайатыгар илпиттэр. Онтон, дьэ, ойуун, уда?ан б???н? мунньаннар кыырдаллар. Ы?ыах ы?аллар. Сир аайыттан ааттаах ойууттары мунньан. Тириилэрин ыйааннар тыа?аталлар. Хаппыт тириилэрин. Ол тыа?атан аат ыыталлар, табык к?т?пп?ттэр диэн. То?ус т??ннээх к?н? бы?а кыырдаллар. Дьэ, тыа?аттараллар. Ону абаа?ы бии?ин уу?а, сир-дойду иччитэ барыта с?б?лээтэ диэн быраа?ынньык б??? буолар, ы?ыах. Онтон а?аан-сиэн, ы?ыахтаан б?тэллэр. Ол ыйаабыт к???ллэхтэрэ тыа?аан ??р??-к?т?? буолаллар. Ол кыырар кэмнэригэр эмэкэт т??эр. Билигин Мэкэ Т?сп?т буолбут.
Т??РТ УОН Т??РТ Ч???Ч?К
Ити Ньимиддьиэрэн диэн. «Т??рт уон т??рт ч???ч?кт??х сиргэ олоробун», – диэн Б?т?р??п Уйбаан кириитикэлэспит сирэ. Уолаттары кытта кириитикэлэ?эн, тугу да билбэт ки?ибин диэн. Ол ону ити сир аатын ааттаабыттар дии.
Егор Васильевич Гоголев (1913). Амма улуу?а, Аба?а нэ?илиэгэ. 1976 с. кэпсэппитим.
АЛТАН ЫМЫЙА
С?рдээх баай эмээхсин олорбута ??? диэн сурах и?иллэр. Ол эмээхсин с?рдээх а?атымтыа, кэлбити-барбыты сырытыннарар, сэниэ, баай эмээхсин. Былыр алтан ымыйа диэн и?ит баар буолбат дуо? Ол и?иккэ кутан, дьону а?атар буолла?а дии бу эмээхсин.
Ол дьоннор: «Били алтан ымыйалаахпытыгар а?аан аа?ыахха», – диэн кэпсэтэллэрэ и?эн, аат буолбут диэн буолара.
Иван Иванович Нестеров-Уччугуй Уйбаан (1914). Амма улуу?а, Алтан нэ?илиэгэ. Са?кычах а?атын уу?а. 1989 с. суруйбутум.
КЫРГЫСПЫТ ?РЭ?Э
Дьэ, итиннэ содуом буолбут сирэ. Икки ини-бии баар эбит. Онтон быраатын аата Хаа?ы Токунай диэн эбит. Убайын аата, араа?а, Хатачча Б??? диэн эбит.
Хатачча Б??? буолла?ына окко киириэх иннинэ куораттаабыт.
Хаа?ы Токунай Одуоччу диэн сир илин бас халдьаайытыгар, тыа и?игэр олорбут. Убайа буолла?ына, оччолорго аата-суола суох ?рэх буолла?а, ?рэх ба?ыгар Чохулаах Алаас утарытынан ?рэх халдьаайытыгар тумуска тыаны солоон, дьиэ туттан олорбут. Икки о?олонон. ???с о?отун хат эбит дьахтар. Ити олорон, Хатачча Б??? куораттыыр. Дьокуускай куората ??скээбитин кэннэ кэм бы?ыылаах. Ону истэн, Хаа?ы Токунай убайын кэргэттэрин ?л?рт?? кэлэр. ?рэ?и ?р? таххан, тиийэн кэллэ?э дии оттон. Дьиэ и?игэр киирэр да?аны, туох да кэпсэтиитэ суох, дьахтары т?б?т?н хайа дайбыырдыы батыйатынан сырбатар. Ону дьахтар, тиэрэ т??эн а?аран биэрбитигэр, и?ин хайа дайбаан кэби?эр. О?ото сиргэ т?сп?т?н дьахтар, саатыр?аан, орон анныгар тэбэн кэби?ээхтээбит. Уонна ?лб?т. Ону к?р?н, сэттэлээх уол о?о ?рэ?и та?нары куоппут. Ону эккирэтээри та?ырдьа ыстанан и?эн, уот иннигэр ытыы турар кыы?ы т?б?т?н бы?а дайбаан кэбиспит. Онтон уолу эккирэтэн и?эн, ата?ынан кыайан сиппэккэ, о?унан ытыалыыр. Ох тиийэ-тиийэ о?о к?хс?гэр хатанан испит. Кыайан батары тэбинэн киирбэтэ ???. ?рэх туму?ун бы?а т??эн и?эн, кэннибин хайы?абын диэн, о?о, силистэн и?нэн, охтон тиэрэ та?ылла т?сп?т. Ол тиэрэ т????т?гэр биир ох курдары киирэн о?ону онно ?л?рб?тэ ???.
Онтон ыла аатырбыт ?рэх буомуттан аллараа ?тт? Абаа?ылаах диэн. О?о ?лб?т сирэ. ?рэх буомуттан ???ээ ?тт? Хатачча Б??? ?т???н анна Кыргыспыт диэн ааттаммыт.
О?о ?лб?т?н кэлэн к?р?н баран: «Би?иги ийэ уу?угар ха?ан да?аны ??скээбэтэх-т?р??б?т?х бухатыыр о?о т?р??б?т?н бу ба?айы, дьэ, сарбыйдым», – диэн а?ыйбыта ???.
Дьэ, бэйэтэ накааска т?бэ?эр ити кэнниттэн. Убайа куораттан эргиллэн кэлэр. К?рб?тэ, дьиэтэ-уота барыта кыа хаанынан ы?ыллыбыт, кэргэттэрэ ?лб?ттэр, быраатым Хаа?ы Токунай ?лэтэ буолуохтаах диэн, киниэхэ барар. Кэлбитэ, оччотоо?у б??? дьоннор мунньустаннар Хаа?ы Токунайы Одуоччу К??л ортотугар о?очонон киирэн олорорго к??эйбиттэр. Тута кэлбиттэрин, куотан киирэн к??л?н оттотугар о?очонон олорбут. Ол кэм?э убайа кэлэр.
Ол к??л оттотугар ол ки?и ?с хоммута ???. ?с хонон баран, кытыыга устан таххан биэрбит. Ол таххыбытын тутан ылаллар да, бэс ыйынаа?ы бырдахха сыгынньахтаан баран, икки кыыс бэрбээкэйиттэн биир ?т??нэн кэлгийбиттэр. Олох ???лл?бэт гына. Икки бэгэччэгиттэн эмиэ кэлгийэллэр. С?лл?бэт гына. Уонна икки аарыма хаты??а чыры-чырбаччы баайан кэби?эллэр. Салгы??а турар гына. Онно ?с хонукка тыыннаах ха?ыытыы турбута ???. Уонна ?лб?тэ ???. Хаанын бырдах уулаан.
Оччотоо?у а?а уу?ун ба?ылыга айыытын-харатын манан боруостаан ?лл?н диэн дьа?алы та?ааран, итинник о?отторбут.
Егор Филиппович Сутаков (1913). Амма улуу?а, Эмис нэ?илиэгэ. 2001 с. кэпсэппитим.
КИНЬИИТ ХАППАРА
С?д???э Баабылабына уруутугар, т?б?р??ннээн олорор дьону силэйэ-силэйэ, хайа хааман таххыбыта ???. Миэнэ эбэм буолла?а. Онно ахтатыгар кы?ыл к?м?с чылыгырыардаа?а ???. Ону истэн олорор дьон, кулгаах кулгаахтарыгар сибигинэ?эн, кэпсэппиттэрэ ???: «Киньииппит хаппардаах эбит», – диэннэр. Инньэ диэн кэпсииллэр.
Мин эбэм – Микииппэрэп У?ун Байбал кыы?а. Мааны кыыстара. Кыыспытын ?ч?гэйдик та?ыннарыахха, тугу булан тэрийэбит диэннэр, кыыл ?л?р?нн?р, кыыл и?инээ?и о?отун тириитинэн туруусук тиктэрэн бараннар, ахтатыгар кы?ыл к?м???нэн симээн ыытыахха диэн бы?аарсыбыттара ???. Кыыл ол о?отун тириитэ с?рдээх сырдык дь???ннээх, ма?ан солко курдук буолара ???.
Алексей Дмитриевич Артемьев-Мойук ?л?кс?й (1911). Мэ?э улуу?а, ???ээ Алтан нэ?илиэгэ (билигин Амма, Сата?ай нэ?илиэгэ). 1995 с. суруйбутум.
ЫТЫК АТЫЫР
Ити Са?кычах ?рэ?эр Т?ргэн К??лэ диэн салаа ?рэх баар. Онно Судьуунап Ньукулай диэн о?онньорго баара ма?ан атыыр. Мин кыра о?о сылдьаммын к?рб?т?м. Ма?ан дь???ннээх. ??ргэ сылдьар атыыр. Сымна?ас ба?айы сылгы бы?ыылаа?а. «Айдаарыма?, ма?ынан-отунан быра?аайа?ыт. Кыы?ырыа?а», – диэн бакаат б??? буолла?а дии.
Ол с???? дьиэтиттэн ханна да ыраах барбат дииллэр этэ. Ону ойууттар кыырдахтарына, ?р??мпэ?э арыгы кутан баран, басты? т?нн?г?нэн
биэрэллэр эбит. Туох да с?рдээх ойуулаах, симэхтээх ити атыыр сылгы. Дьэ ол арыгытын т?нн?г?нэн кэлэн и?эн барар эбит. Биэрдэхтэринэ. Уонна ??ргэ сылдьар эбит. Ол сылгыны ойууттар былыр ытык атыыр о?орбуттар. ??тэн. Хас да т??н кыыраллар ??? онно. ?с т??н кыырбыттар. Ма?ынан кыыл б???н? о?орон, алдьархай тэрээ?иннээхтик о?ороллор. Саамай улахана – сэргэ. Ол сылгы, дьыл-к?н туолла?ына, саас дуу, к???н дуу, онно дьиэ чуга?ыгар кэлэн олорон эрэн, икки ?тт?нэн куо?а?ныы-куо?а?ныы, ыты?ын та?ынар эбит. Онно, арыгы баар буолла?ына, арыгы илдьэн биэрэллэр эбит, хаан баар буолла?ына, хааны илдьэн биэрэллэр эбит. Ол онно и?иттэрэ хаа??а туос тордуйа буолар эбит. Кыра. Арыгыга буолла?ына – хаты?ынан о?о?уллубут
?р??мпэ. Былыргы дьон ?р??мпэлэрэ ?ксэ да хаты? буолар. Таас ?р??мпэ баай ыалларга эрэ баар. Улахан атыы?ыт кэллэ?инэ эрэ а?ыыр и?иттэрэ. Ол дьиэ та?ыгар чугас араа?ынай ойуулаах, кэрдиистээх сэргэлээ?э ???. Ол аан бастаан ытык буоларыгар онно баайбыттара ??? уонна эриэн ситиинэн симээн баран, к?р??л?? тардан кэби?эллэрэ ???. Чэ, бэйэтэ да?аны ки?и курдук кэпсииллэр этэ. Ол сылгыны. Сэргэтигэр кэлэр да?аны, арыгы и?эр да?аны. Онноо?ор т?нн?г?нэн кэлэн и?эр.
Ол Т?ргэн К??л?гэр икки ыал олорбуттар. Онно сайылык дьиэттэн салгыы ха?ас диэки ?тт?гэр моойтурук ампаар
, ?п ампаара, баара ???. Дьэ, онно туох ааттаах кини кэтэр та?а?а, быата-ту?а?а барыта баар. К?нт??? э?инэ, тэ?иинэ. Тэ?иинэ, кыл буолла?ына, эриэн буолар. ?с ынах быатын холбоон тиктэххинэ, дьэрэкээн ойуу буолан таххар. Ба?ын быата алтан тимэх курдук ойуулаах буолар. Чугас-чугас ла?ыгыраччы тигэн кэби?эллэр. Дьэ, ол ампаар и?игэр баар атыыр быатын-ту?а?ын тыытыа суохтааххын. Тыытты? да, ыалдьа?ын. Ону дэлби ыйаан-ыйаан кэби?эллэр.
Атыырдара мэнэрийдэ?инэ, уокка-к??скэ ас биэрэллэрэ ???. Ону о?онньор аанньа кэпсээбэт этэ.
Ону Дьаакыбылап С??дэр Ыстапаанабыс диэн уол ба?ын быатын, ??н?н ылан оонньообут. Онтон ?й?нэн ыалдьан, буккуллан хаалар. Са?кычах ?рэ?эр Та?нары Кэрэх диэн тумул баар, сирин аата Б?т?? Быы?а. Онно улахан тиит баар. Онно тахсан кэ?элээн, суордаан, иирэн барбыт. Букатын бокуойа суох. Онно балай да ?р иирбит бы?ыылаах. Онно бииргэ т?р??б?т эдьиийэ олорор. Маайа диэн. Онно олорон иирбит. Иирбит ки?и кэргэннээх. Ол а?ата – ойуун. Сааба Ойуун диэн. Ол о?онньор кэлэн, биир т??н тура кыырбыт. Ытык атыыр ба?ын быатынан оонньообутун истибэтэх буолла?а. Ону: «Онон ооннообуккун», – диэн к?р??лэммит. Онтон ?р буолбатах, ки?илэрэ ?т??рэн хаалбыт. Кынна о?онньор кыыран, ал?аан кэбиспит.
Чэ, итинэн т?м?ктэнэр. Мин ?йд??рб?нэн. Ки?и куттанар гына кэпсииллэр этэ.
Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:
Басты? т?нн?к – дьиэ у?а диэки ?тт?. Басты? т?нн?к анныгар о?ону утуппаттар.
Моойтурук ампаар – хабар?алаан баран, олорпут ампаардара. Былыргы ампаар. Ньэмиэскэй муннуктаах буолла?ына, ньуучча дьиэтэ дэнэр. Моойтурук ампаар билигин да, ?т уота сиэбэтэх буолла?ына, сайылыктарга баар. Сорохтор уот кынан э?ин. Айыыргыыр ки?и тыыппат. Былыргы ?т?хт?н ки?и куттанар. Иччитэ быстыбыт ?т?х иччилээх, абаа?ылаах диэн буолар. Онноо?ор тахсан, ?т уотун умуруорар ааттаах. Иччитэ тахсан.
Ойуун илгистэр б???. Ойуун курдук кыырар, кыырда?а дии. Икки ?тт?нэн куо?а?ныы олорор. Икки илин ата?ынан илиитин та?ынар. Туйа?ынан охсуолуур. С?рдээх тыастаах буолар диэн кэпсииллэр этэ. Мин кыыра олорорун к?рб?т???м. Сиэлэ, кутуруга ха?ан да кыргыллыбатах, таах со?улла сылдьар. Ол гынан баран, кутуруга на?аа со?улла сылдьар буолбатах. Оттон сиэлэ у?ун, сиргэ тиийэр, а?аата?ына тиийэр. К???лэ буолла?ына сирэйин саба т??э сылдьар. Олоччу. Сиэл быы?ынан к?р?р. О?о сылдьан к?р?н б???. Куттана-куттана. Харахпыт киниттэн арахпат буолла?а.
КЫЙЫТЫЫР УДА?АН
Манна ?к?р тиити миинэн барар уда?ан баара ???. Балтараа с??счэкэ сыл анараа ?тт?гэр баар эмээххин. Ол илэ ки?и эбит. Олоччу да?аны. Аатын куттанан ааттаабаппын. Ол гынан баран, ааттыым: Кыйытыыр уда?ан диэн.
Маачаха э?эм кэпсиир этэ. Кыйытыыр уда?ан ойууттары кытта к?рсэ барарыгар, тала?ы эриэннээн кымньыы гынан, ?к?р тиити мииньэн, дьэ, айанныыр. Барарыгар икки ки?ини бэлэмниир. Б???с дьону уонна уус балтатын бэлэмнэтэр. Ол дьон балталаах буолуохтаахтар. Ити чуурка курдук ба?айы баар дии. Баран-баран, ?с хонон, сэттэ хонон, то?ус хонон кэлэр. Ол кэллэ?инэ, балта?ыттар, дьэ, ?лэлээн бараллар. Иккиэн тэ??э ?лэлииллэр, биллиргэтэллэр. Биирдэрэ хара быарга охсор, биирдэрэ к?хс?н хара?ар охсор. Дьэ, оччо?о эмээххиннэрэ ???йэн, хотуолаан барар. Дьэ, онно таххар уда?ан дьахтар т?б?т?н у?уо?а, ойуун т?б?т?н у?уо?а. Онон б?тэр. О?онньоро таххан, у?уох тутар. Тыа?а. Соро?ун таах бырахтарар. Куобах уо?угар. Соро?ун: «О?хотон баран, к?м?н кэбис. Т?р?т-уус ки?и этэ», – диир. Итинэн интикэтэ б?тэр.
Ити быраан турар буолбат дуо? Ат Хайата диэн. Ити ?рд?гэр ахсынньы биэ?игэр, тохсунньу биэ?игэр таххан, ?с хонон т?р??н киирэр. Торбос чурумчу сыалыйалаах. О?ото балык э?ин, ол-бу буолар ???. Сордо? балык.
О?онньоро биирдэ эмээххинин кырбаары гыммыт. «С?пт?р, т?р??г?н-т?р??г?н да, туох гына?ын? О?о?ун а?ал», – диэбит. «Чэ, оччо?о сассын таххаар. Ат Хайатыгар таххыахпыт», – диэбит.
Иккиэн таххыбыттар. О?онньор охтубут мас ?к?й?н, эндэйэн турарыгар, тойомсуйан, олорунан кэбиспит. Дьэ, эмээххин баран кэлбит уонна о?онньоругар: «О?о? бу баар. Чэ, илдьэ киир», – диэбит. Ньилбэгэр туора быра?ан биэрбит биир сордо?у. О?онньор ыксаабыт, куттаммыт: «Бу ба?айыны киэр гын», – диэбит. Онтон ыла о?о к?рд??б?т буолаахтаабыт. Онон б?пп?т, чэ.
Харитина Семеновна Яковлева-К?р??хт??б?т. Мэ?э улуу?а, ???ээ Моорук нэ?илиэгэ (билигин Амма улуу?а, Сата?ай нэ?илиэгэ). 1989 с. кэпсэппитим, «62-бин туоларым ити курдук хаалла. Алтынньыга, 16-гар туолабын», – диэбитэ.
АР?АА ?ТТ?НЭН ААННААБЫТТАРА
Би?иэннэрэ, Баачымалар, дьиэни да?аны, хотону да?аны уонна олбуору, тиэргэни ха?ан да ар?аа ?тт?нэн ааннаабаттар. Аньыы. То?о диэтэххэ, ойууттар, уда?аттар сылдьар сырыыларын, суолларын ааныгар ыччаты? кэскилин, кинилэр дьыл?аларын сэмсэ ууран биэриэ суохтааххын, б?тэй бэлэх биэриэ суохтааххын. «Ар?аа ?тт?нэн ааннаах дьон эстэр дьыл?алаахтар», – дииллэр. Ку?а?ан тыыннар сылдьар ыырдара. Бэл диэтэр ар?аа ?тт?нэн т?нн?ктээбэт этилэр. Ку?а?ан тыын, ыччат дьыл?атын курдары к?р?н, бы?а этэр диэн.
БУЛУ?
Гаврил Константинович Шадрин (1933). Булу? улуу?а, Хара
Уулаах. 1982 с. суруйбутум.
ТИКСИИ
Тиксии диэн ити мин а?ам уонна э?элэрим кэпсээннэринэн истэр этим. Бу Тиксии диэн сиргэ балыгы элбэхтик ?л?р?р этибит. К???н киирэн. Тууччах, муксуун балыгы атырдьах ыйын ортотун диэки. Тиксэр кэмигэр. Балык бултуу киирэллэр тыаттан. Таастан эбэтэр. Ити балыктар к?н б?г?н?гэр диэри ити бириэмэ?э биэрэккэ тиксэр кэмнэрэ. Ол и?ин тиксиилии киирэллэр. Би?иэхэ манна ити балыктар эмиэ атырдьах ыйын ортотугар сысталлар. Ону би?иги эмиэ тиксиилиибит. Эбэтэр балыктыыбыт, бултуубут.
Лэгэнтэй Борокуоппайабыс К??рээкин-Сэкэннэй (1918). Булу? улуу?а, Т?мэти. Ха?алас уу?а. 2002 с. суруйбутум.
АЛАМПА МАЙААГА
