Үһүйээннэр, номохтор

скачать книгу бесплатно

Бу дойдуга 8 саастаахпыттан олоробун. Ити Кураан диэн сиргэ. «Наука» холкуос. Баака?ылга олоробун. Убайаа??а олоробун. ??рэнэрбэр Ньимискэннээххэ ??рэнэбин.

43 сыл сайын уда?ан Баачаанап эмээхси??э дьуккаах олорбуппут. Аата ?кс??й диир ийэм. Баачаанап ?т??? – Туойдаахха, Улахан О?уруоттаах тумус арыы курдук ?рд?гэр, Ньурбачаа??а кэлэргэ. Ампаар дьиэлээх, хотоно туруорбах, салгыы тутуллан турар этэ.

Ол эмээхсин кэпсииринэн, ити былыргы ?б?гэбит Дьаарын ойун диир этэ. О?уруоттаах тулатыгар олорор ыалларга кинээс ???. Кини этэринэн.

Дьэ, киэ?э к?н киириитэ, кугас сукуна дуу, суппуун дуу сонноох ???, онто кытаран к?ст?р?н к?р?лл?р ??? дьоннор. Уонна сэлээппэлээх ???. Дьэ, ол Быччайар ?рд?нэн, икки О?уруоттаах ыккардыгар киэ?э к?н киириитэ хаамар ???. Дьэ, ону к?р?нн?р, тула олорор о?онньоттор: «Тойон ы?ырар», – диэннэр бараллар ???. Мунньахтыыр буолаллар ???. Араас улахан дьыала?а. Баачаанап уда?ан кэпсиир этэ ити курдук диэн. Уонна этэр этэ биир дьиктитэ – бу Б?л?? с?ннь?гэр ити хара ыарыы турарыгар ба?арбатах. Ону, ыты?ыгар тутан илдьэ и?эн, ыраа?ын быы?ынан Мастаахха т??эн хаалбыт соро?о. Онон итиннэ ол хара ыарыы ??скээбит.

Ол эмээххин итиэрдик кэпсиир этэ. Уончалаах сылдьан итини дьиктиргиир этибит. Киэ?э буолла да кэпсиир. Араас ойуну, уда?аны, абаа?ыны, кими эмтээбитин. Итинник сирдэргэ сылдьыма?, ма?ын-отун тыытыма?. Мин маспын тыытыма? диэн боботтуур этэ.

Хаа?ах эмээххинэ диэн иккис эмээххин баар. ?р??нэ диэн аата. Эмиэ ичээмсийэр эмээххин. Дьэ, ол Быччайарга Дьаарыны?, ат т?б?т? буолан киирэн, уулуур диэн кэпсиир этэ. Ол Быччайарга ара?астана сытар у?уо?а – алдьархай аарыма тиит. Тыал суулларбыт. Т?рд? турар билигин да?аны. Ол мутуга бэйэтэ тиит курдук суон, икки салаалаах. Онон тиит т?рд?нэн ?стэр. А?ыйах сыллаахха к?рб?т?м. Сэрии са?ана буобардар, итиннэ ки?и у?уо?а баара, ону оттубуттар. То?ус устуука остуолба кириэстэрэ туралларын к?р?р этибит. Дьэ, ол Дьаарыны? дьаарбайар сирэ. Ол тумул.

Кы?ыны бы?а малатыылка ?лэлиир, бурдук сынньар. О?уруоттаах бурдуктара ынырыгын ??нэллэр. Ону, мас кыайан булбакка, оттубуттара буолуо. Соруйан оттубаттар. Ону кырдьа?астар с?б?лээбэттэр, абаа?ы к?р?р этилэр. Ким с?б?л???эй. Ки?и у?уо?ун оттору. О?онньор тиитин мутугуттан буобар кыыс уот оттубута буолуо диэн кэпсиир этилэр. Ол кыыс, т?б?т?нэн ыалдьан баран, ?т??рбэтэ?э, Мэгэдьэккэ таххан ?лб?тэ. Ити Тамаара эмээххин бииргэ т?р??б?т балта.

Дьаарын ол ба?ын у?уо?а мээнэ к?ст?бэт ???. Туох эмэ муокас буолаары гынна?ына к?ст?р ???. Ити ?р??нэ эмээххин мээнэ аата ааттаммат, билигин аата ааттанар диир этэ. О?уруоттаах О?онньоро диирэ. Инньэ диэн ааттыыра.

Вера Федотовна Кононова (1910). Ньурба, Тыалыкы нэ?илиэгэ. 1994 с. кэпсэппитим.

САССЫАРДА ЭРДЭ…

К?ндэ диэн сиргэ ойун к?м?лл?б?т. Хордо?ойго. Ону кэпсииллэр, сассыарда эрдэ, к?н тахсыыта ууну киирэн чыпчырыйан и?эрэ ???. Сыыллан киирэн. Сыыллан киирэр суолугар орох курдук суол хаалар эбит. ?с сайын уот ба?аара буолбут да кини эрэ у?уо?ун тумнубут. Онтон хойут умайбыт ??? диэбиттэрэ.

Владимир Иванович Саввинов (1941). Ньурба, Кугдаар. Лесхоз ?лэ?итэ. 1995 с. суруйбутум.

ААТЫРБЫТ УДА?АН К?М?Л?СП?ТЭ

Лаппаакы Борокуоппай Мэлэкэ?э олорбута. Ийэтэ аатырбыт уда?ан этэ. Бы?ыттаах диэн сиргэ дьиэлээхтэрэ.

Ыт Бастаах ?рэ?ин ба?ыгар улахан ойуур уота турбут. Сааскы ?рт?н. Сайын, атырдьах ыйын чуга?ыгар, Мэлэкэ?э чуга?аан кэлбит. Ходу?аларга бугуллары сиэтэлээбит.

Бы?ыттаах о?онньотторо, с?бэлэ?эн баран: «Эмээхсинтэн к?рд???н к?рб?т ки?и», – дэспиттэр. Кинилэр ба?алара – арда?ы т??эртэрии. Кини кыра туруорбах бала?а??а олорбута. Кэлэннэр: «Дьэ, иэдээн буолла. Эмээхсин, са?аран к?рд?рг?н хайдах буолуо этэй?» – диэн к?рд?сп?ттэр. «К?рд????г?т?н толорон к?р??ххэ», – диэбит. Уонна эппит: «С??р?ктээх уута икки ыа?айата а?алы?». Бала?антан Ыгыатта 3–4 килэмиэтир эбит. Дьалкыйыа диэннэр, т??рт ыа?айа ууну ба?ан та?аарбыттар. Икки ки?и. Эмээхсин ?р?нэ сылдьар батта?ын ы?ан кэбиспит уонна, т?б? а?аарын биир ыа?айа?а уган ылан баран, илгистибит. Онтон кутуран турбут. «Самыыр буолан саккыраа! Ардах буолан таммалаа!» – диэбит. Тула к?р?н олорооччулар та?астара-саптара дэлби сытыйан хаалбыттар. «Сарсын киэ?ээ??э дылы кыра ардах кэлэрэ дуу», – диэн са?а та?аарбыт.

Сарсыардаттан олус к??стээх ардах т??эн, ыаллар дьиэлэрин-уоттарын хоппут. Дьоннор к?рб?ттэрэ, эмээхсиннэрэ, тиэргэ??э тахсан, бэриинэтин дэлби сытыйбытын куурда сылдьар эбит. «Адьарайы кыратык угарга дылы гыммытым, туох ааттаа?а дь?лл?н т?стэ?эй», – дии сылдьар эбит.

Бу ардах кэнниттэн тыа уота умуллубута ???.

Т?? КЫЫ?А УДА?АН

Кинини бы?а ааттаабат эбиттэр. «Сир, халлаан т?нн?гэ» дииллэрэ. Араа?а, бу былаас буолбутун кэннэ ?лб?тэ буолуохтаах. Бала?аннаахха, Туобуйаттан 30 килэмиэтир сир ыккый ойуурга к?мп?ттэр. Кэлин дьоннор к?рд??н к?р?н баран булбатахтар. Булларбат эбит. К?м?стээх к?м?лл?б?т.

Ыалдьа сытта?ына, ийэ кута киирбит. Ма?ан ыт буолан, орон анныгар. Т?? Кыы?а эрдэ дьоннорун сэрэппит эбитэ ???: «Ийэ кутум, ма?ан ыт буолан, киириэ?э. Наай диэ??ит, ??рэн та?аараайа?ыт, – диэн. Ону истибэккэлэр, ??тт?рэ?инэн ??рэн, та?ырдьа та?аарбыттар. Ол аймахтара ?кс?лэрэ эстибиттэр. ?л?нн?р, т?б?л?р?нэн булкулланнар. ?лб?т?м кэннэ хос сиэним дьоллоох уол т?р???э», – диэбит. Ол дьоллоох уолунан буолар Сидоров Михаил Афанасьевич, 6–8 о?олоох буолуохтаах.

Николай Николаевич Мартынов-Со?ор (1939). Ньурба, Омолдоон. Хоробой а?атын уу?а. ?рд?к ??рэхтээх, учуутал. 1994 с. кэпсэппитим.

СЭРГЭЛЭР

Сэргэни улахан гынабын. Былыр-былыргыттан. Мин санаабар, ?йд?б?лбэр сэргэ мэнээк ба?ана, с?рдь?гэс буолбатах. Саха санаалаах, тыллаах-?ст??х, оло?ор буолбут т?гэни бэлиэтээн, санаатын и?эрэн, т?мэн, кэнники хаалынньа?нарыгар, ыччаттарыгар ?йд?б?ннь?к буоллун диэн, саха сиэрин-туомун толорон туруорар.

Сэргэни мас, ба?ана диэхпин тылым барбат. Сэргэ аата сэргэ. Маны мэнээк тыытыллыбат, алдьатыллыбат.

Кырдьа?астар этэллэр этэ: «Былыргы дьон ?т???р суулла сытар сэргэни, сиэрин-туомун туту?ан туруордаххына, о?орбут ?с улахан айыы? боруостанар», – диэн. Ол гынан баран, сиэрин-туомун билиллиэхтээх. ?л?бээй туруору анньан кэби?иллибэт. Инньэ дииллэр этэ.

Ону санаан, 68 сыллаахха ?лэ, сынньала? лаа?ырын салайыахпыттан, аан бастаан Акана Улахан Сээйэтигэр, Чкаловтан биир хонон тиийэр сиргэ, Билиргэ, тиийбиппит. Онно 18 о?ону кытта 6 улахан ки?и элбэх оту оттоон, олус ?ч?гэйдик сайылаабыппыт. Уонна онтубут бэлиэтин Улахан Сээйэ биир ?т?? сиригэр сэргэ туруорбуппут. Бу сэргэ турар сирин онтон ыла аканалар Оскуола Сэргэлээ?э диэбиттэр уонна улаханнык сэргииллэр.

Онтон, Ньурбачаан сиригэр кэлэн, 77 сыллаахтан ?лэ, сынньала? лаа?ырын салайбытым уонна ?лэлээтэ?им устатыгар бэрт элбэх оту оттоон, барыта Ньурба о?олорун илдьэ тахсан. Бу о?олор ?лэ?э ??рэнэн, улаатан, т?л???йэн, араас дьону кытта к?рс?н, к???н?гэр киирэллэрэ. О?олор да?аны, т?р?пп?ттэр да?аны астыналлара. Ол и?ин, о?олорго оннук сэргэ туруорбуппут диэн кэпсээбиккэ, би?иги эмиэ сэргэ туруоруохтаахпыт дэспиттэрэ.

О?олорго кэпсээтим, сэргэ диэн мэнээк ба?ана буолбатах, элбэх ки?и к?р?р, онно сэргэ турбут диэн сэ?э??э киирэр. Силигэ сиппит, ойуулаах-дьар?аалаах, ?рд?к ???ээ Айыыларга ананар диэтим. Уонна сиэри-туому ситэриллиэхтээх диэтим. Сэргэлэри, сиэрин-туомун толорон, хас сыллаахха о?о?уллубуттарын, бу сылга т??? от оттоммутун, му?утаан 430 тонна?а тириэрдибиппит, кимнээх о?орбуттарын суруйан туруортаабыппыт.

Туруорарбытыгар ?ст?? с??мэх арыылаах сиэли сэргэ турар о?куча?ар т??эртээбиппит, ?ст?? манньыаты уурбуппут уонна, уот оттон, арыылаах сиэлинэн а?ата-а?ата, к?н тахсар ?тт?гэр с???ргэстээн туран, сир-дойду иччилэригэр анаан, ???ээ??и ?рд?к Айыыларга анаан, бэйэм сахалыы ал?аабытым. Дьон барытын ортотугар. Ыалдьыттар кытта бааллара. Уонна туруортаабыппыт.

Сэргэлэр турар буордара икки метрэ?э тиийэ, то?ор тиийэ, ха?ыллыбыттара. Сэргэ т?рд? уотунан хоруордуллубута. ?йэлээх буоллун диэн. Бэйэтин алыыппалаабыппыт. То?устуу курдаа?ын ойуулаахтар.

Онтон 1983 сылга сайын к?рб?т?м, сэргэлэр хайдах эрэ айгыраабыт к?р??нээхтэр: МТЗ тракторынан, Б?л?р??с диэн ааттыыр трактордара, сорунан тураннар т??нэри к?т?н сууллара сатаабыттар да, кыайбатахтар. Дьэ, олус абардым уонна айыыны о?остубут дьоннор эбит дии санаатым. Бу сылга 50-тан тахсалыы о?о ?й?-санаата ?йд?б?ннь?к буолуо диэн и?пит сэргэлэрэ эбээт. Дьэ, маны алдьата сатаабыттар. 5 сэргэ. ?с с??счэ ки?и ?й?н-санаатын сууллара сатыыллар. Бу дьо??о араас о?о баар буолуохтаах. Араас ?йд??х-санаалаах, т?р?ттээх-уустаах.

???ргэс, у?ун сутул барыа, онон ааттарын, ха?ыакка та?аараргар, ааттаайа?ын. ?с-саас барыа. Ыччаттардаахтар, уруулара да бааллар. Мантан к???н-к?т?н барбат дьоммут би?иги.

Агропромхимия?а 1985 сылга ?лэ?э киирдим. Онно и?иттим, дьэ, Омолдоон аттыгар сир хорута сылдьыбыт уолаттар эн туруортарбыт сэргэлэргин т??нэри к?т?тэ сатаабыттар да, кыайбатахтар диэн буолла. Хайдахтаах о?орбуккутуй диэн буолла. Дьэ, с????-махтайыы итиннэ. Трактор кыайбат диэн.

«Дьэ, ол кимнээ?ий?» – диэтим. Герасимов Миисэ, сахалыыта Манзыы. Ону ыйдылар, «Бу турар», – диэтилэр. ??рэппит уолум.

Бэйэтэ онно, лаа?ырга, сылдьыбыт уол. Дьэ, ?рд?гэр т?ст?м. «Туох бы?ыытын бы?ыыланны?? Ити бы?ыы? сэттээх-сэмэлээх буолуо. Мээнэ ба?аналар буолбатах, ытык сэргэлэр. К?хс?г?нэн б??л???», – диэтим. Уолум, дьэ, ыксаата. «?с буолан сылдьыбыппыт. Мин олох буолбатах. Мин балаакка?а утуйа сыппытым». «Утуйа сытан хантан билэ?ин?» – диэтим. «Барыма? диэн тута сатаабытым. Икки тракторы э?эн, илдьэ барбыттара, тылбын истибэтэхтэрэ», – диир. «Ол айылаах хайалара буоллулар?» – диэбиппэр: «Н уонна Б», – диэтэ. «Дьэ, ол дьоннор ханна баалларый?» – диэбиппэр, бэйэтэ ыйаттаан биэрбитэ.

Онтон дьонтон и?иттим, бу Б, эдэр ба?айы ки?и, отут биэ?э ха?а ки?и, эмискэ ол к???н?гэр босхо? буолбут этэ. Сити астарда?ын к???н?гэр. Босхо? буолбут этэ. Биэс хас сыры-сыллата о?олоох. Билигин ки?и илиитигэр киирбит ки?и. Мин саныырбар – ол онтон. Олох муус ?л??р, чэп-чэгиэн сылдьыбыт ки?и, кыанар-хотунар ба?айы ки?и эмискэ, мас тосторун курдук. Ол к???н?гэр буолбута. Аны Н. олох э?иннилэр. Ол дьыл олох инбэлиит буолбута. Ыалдьан. Туохтан буолбута биллибэт. Аны, буккуллан, ойо?ун ытан ?л?р?р уонна бэйэтин ытыммыта. Ол э?иилигэр дьиэтэ кытта умайбыта. Оттон барсыбатах, буойа сатаабыт уол ыал а?ата буолла, ?л??р ба?айы ??рэ-к?т?, ?лэлии-хамныы сылдьар.

* * *

Улахан уонна Оччугуй Боллохтоохторго оттуу сырыттыбыт. Икки быраатым, кырдьа?ас са?а?ым бааллар. К????р?, атырдьах ыйыгар, эргэтигэр, киэ?ээ??и омур?а??а кэллибит. Балааккабытыгар. Онно Кууллаах уола Ыстаппаан тэлиэгэлээх аттаах тиийэн кэллэ. Кэпсэтии буолла. Онтон са?а?ым кэпсэтэ хаалла. Кууллаахтыын. Мин уу ба?а киирдим. Уолаттар уот отто хааллылар. Уу ба?ар сирим кытыытыгар ?с сэргэ турбута. Онтум ?уохтар. Уубун к?рб?т?м, ол ?эргэлэрим онно бааллар. Хас да ма?ы холбуу оскуоманнан саайаннар, биэс хас ма?ы холбуу ?аайаннар, болуот о?остубуттар. Уу ба?ар дала?ам аттыгар тиксэ сытар онтулара. Саа тыа?аабыта ээ, би?иги от охсо сырыттахпытына. Салла к?рд?м, до?ор, мин. Туох ааттаах айыыны-хараны санаабат ки?итэй диэтим. Саха майгытыгар баппат бы?ыы ити. Олох. Уубун ба?ан та?ыстым. Ыстаппааным налыйан олорор. «Дьэ, са?аас. С?рдээх дьоннор сылдьыбыттар. Били ?с итиннэ турар кырдьа?ас сэргэлэри, турута тыытан, болуот о?остубуттар. Араа?а, кус ылбыттар бы?ыылаах», – диэтим.