скачать книгу бесплатно
Дьаарын – Кэтирэй уола. Бордо??о кинээс эбит. Ааттаах ойуун идэлээх ки?и эбит.
Нэлэкэй Кылаа диэн баар эбит. Ол атыырын аата М?лдь? Босхо? диэн. Бу атыыра – дьикти боруода. Сиэлиттэн кутуругун т?рд?гэр диэри, ар?а?ын бата, кыра сиэл ??нэн барбыт. Ити гэннэ бу илин ата?а кытта сиэл буолан т?сп?т. Дьэ, ол атыыр ытыктаах эбит, ытык дабаттарар эбиттэр.
Ити би?иги Эбэбит хотугу ?тт?гэр арыы сытар. К??л эрдэ?инэ. Кэлтэгэй Арыы аннынан, Илин Дэриэбинэ аттыгар. Атынан кэстэрэн киирэллэр эбит. Илин Дэриэбинэ диэккинэн. Ол арыыга олороллор эбит сайын бу дьон. Онно Со?отох Тиит диэн со?отох тиит баар ???. Бу а?ыйах сыл буолла эмэх буолан охтубута. Ол тиит та?ыгар бу ки?и? ы?ыах уурбут. Ы?ыах ууран баран, бу Дьаарын ойууну баран ы?ырар: «Бара??ын, ытык дабатан, кымыспын ы?ан кулу», – диэн.
Чэ, онуоха ол ы?ыа?ар барар. Ал?аан, ытыгын дабатан, кымы?ын и?эрдэн, ба?а?ар ы?ан, атыырыгар и?эрдэн. Онтон, дьэ, кэлин дьоннор испиттэр ол кымыстарын. Ол гынан баран, кэлэригэр Нэлэкэй Кылааттан атыырын к?рд??р. «Миэхэ бу атыыргын а?ал», – диэн. Маны туран, дьэ: «Биэрбэппин», – диэбит. Онуоха туран: «Миигин бачча дойдуга к?л?? гынан, элэк гынан ы?ырбыккын. Биир атыыр иигин хары?ыйа?ын
. Ата?ым соболо?ун биэрдэргин да ылыам, биэрбэтэргин да ылыам», – диир. Ону: «Эн хайдах гынан ылаары гына?ын? Биэрбэппин!»
Дьэ, эти?ии барар. Дьаарын кы?ыл тала?ы хабыр?а эриэннии кы?ар эбит. Атын кымньыытын. Ол кымньыытынан сири т??рт ?тт?нэн далбаатаабыт. «Ол уолум кэлэн ылы?, ол кыы?ым кэлэн ылы?», – дии-дии. Алгыы-алгыы арыыттан кэстэрэн, Куочайы ар?аа ?тт?нэн дьиэтигэр, О?уруоттаа?ар, барар.
Били атыыра, тииккэ икки к?нт???нэн бааллан турар атыыр, ?р? тура-тура, ха?ы?ырыы-ха?ы?ырыы м?кс?р. Инньэ гынар да суларын бы?а т??эн кээ?эр. Онтон били Дьаарын тахсыбыт суолунан с??рэр. Дьэ ону, мунньустубут дьоннор к??йэ к?т?нн?р, ыыппаттар. Атыырдара арыыны тула с??рэн барар. Ол баран, Б?р? Тумула диэн сиргэ к??лгэ к?т?н т??эр.
Бу дьоннор туос тыынан сыры?ыннараллар. Дьэ, ол харбаан, тыылаах дьон сэргэ тиийсэллэр. Хонууну булан баран, туруо дуо, чы?ха ар?аа тэбинэр дии. Дьэ онон, ол атыыры ойуунунан былдьаан барта ??? диэн сэ?эргиир этилэр.
Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:
Биир атыыр иигин хары?ыйа?ын – биир атыыр туран буо?аппытын хары?ыйа?ын.
ДЬААРЫН КЭБИН ТУОММУТА ???
Дьаарын биир кыы?а хара ыалдьарга ыалдьыбыт. Ону кытта (хара ыарыы абаа?ытын, иччитин кытта), к??х эбириэн о?ус буолан, харсыбыт. Куттаан, ?л?рс?н. Хоту Муустаах муора?а кыйдыам диэн биитэр Ха?ас Диэкилэргэ (абаа?ылар бааллар эбит) илдьэн туттарыам диэн. Куттаан куоттаран.
Бу Б?л?? т?рд?гэр Н?д?л? диэн к??л баар эбит. Ол к??лгэ тиийбит. Абаа?ыта к??лгэ уртуус курдук ундьулус гынан хаалбыт.
Онно Дьаарын кэбин туоммута ???: «Ундьулус гынан хаалла. Кэнэ?эс эргиллэрэ буолуо. Кэннин хайы?ан, чарапчыланан баран куотта», – диэн.
ДЬААРЫН УОЛА ДЬАЛА?АЙ КИИЛЭЭН
Дьаарын Дьала?ай Киилээн диэн хачча?айдыы ма?ан сирэйдээх уоллаах эбит. Ол ки?и сайын Б?т?р??п са?ана, окко киириэх иннинэ, Дьокуускайга киирбит. Ол киирэн ы?ыахтарыгар тиийбит. Онно Тыгын удьуора ки?и Хара Бытык Ма?ары диэн баар эбит. Ол, ыраахтаа?ыны к?рс?н кэлэн баран, ы?ыах уурдаран кэлэн олорбут. Хааннаах э?э тириитэ олбохтонон, балааккатын и?игэр, ыраахтаа?ыны к?рс?б?т ??р??т?гэр. Ол Ма?ары к?т??ттээх эбит, б??? ки?и. Ы?ыахтарын кымы?ын и?эн б?тэн баран: «Дьэ, к?р буолла?а, мин к?т??ппэр б???т? киллэри?», – диэн буолбут. Онно: «Суох. Би?иэхэ б??? ки?и суох», – диэбиттэр.
Оччо?о бу Б?л??н? Б?л?? диэн ааттаабаттар. «Кыйаар ки?итэ баар», – диэбиттэр. Ма?ары Киилээни ы?ыртаран ылан: «Мин к?т??пп?н кытта тустан, холо?он к?р. Эйиигин ?ч?гэй дииллэр. К?рг?т?н к?рд?р??», – диир.
Ону, с?п дэси?эн, дьэ, тустабыт диэн тылын биэрбит. Онтон олохтоох ки?ини сарыынан б?р?йэн киллэртэр. Би?иги ки?ибитин ким б?р?й??й. Былыргы ки?и тустар сыалыйалаах буолар. Анал. Адьарай онтун илдьэ сылдьар эбит буолла?а. Били??и ити туох курдук, ???э ?тт? та?а?а т?нэ, ???ээ б??р?гэ кыыл и?ииринэн хатыллар. Бы?а тарпат гына. Ол сыалыйатын кэтэн киирэр.
Сарыы б?р??т?н быы?ынан ки?и илиитэ быкпыт. Ону лап гыннаран ылбыт уонна со?отохто т??рэ холлоруктаан т??эрбит. Ол т??рэ быра?ан баран, кы?ыыта кы?ыылаах, ?рд?нэн ойон ааспыт. Ол и?ин кыы?ыран: «Хаппыт о?ус тириитинэн ?йд?т??ххэ», – диэбит бу Ма?ары. Мэник абаа?ы эбит, ама охтортун и?ин диэн.
Та?а?ын баран та?нар. Ол олордо?уна эппиттэр: «Эйигин та?ыйтараары гынна. Хаппыт о?ус тириитин имитиэххэ диэтэ», – диэбиттэр.
Атыгар с??рэн барар, атын миинньэр. Батыйатын илдьэ сылдьар эбит. Ма?арыга утары дьоруолатан кэлэр: «Дьэ, тутан имит эрэ», – дии-дии иннинэн бы?а с??рдэн аа?ар.
«Ити хара ыты тутан кэли?», – диэн уонтан тахса ки?и сыры?ыннараллар. Хара Бытык Ма?ары хара?ыттан с?т??р эрэ дылы сыры?ыннартар уонна т?нн?н кэлтэр. «Куотан хаалла, ситтэрбэтэ», – диэннэр.
Ол и?ин кы?ыныгар, саас кулун тутар ый са?ана Хара Бытык Ма?ары биир тойонноон, биир саамай улахан б???т?н талан, Кыйаарга ыытар. Бу тойон Дьаарын та?ыгар т??эр. Кинини ы?ыртарар: «Бы?айын эн уолу? киирэн, Хара Бытык Ма?ары уолун охторто. Уолгун а?ал, ту?уннар», – диир. Ону: «Мин уолум билигин суох. Кысчыттыы, тыалыы тахсыбыта. Хантан булуомуй», – диир. Ону: «Булгу буллар. Уолгун баар гын», – диир. «Сэттэ хонукта а?ал. К?рд?т??хп?н», – диир.
Ону ?с хонугу биэрбит. Онно Оноку уола Дьэгин Б??? диэн Ар?аа ?рэххэ бултуу тахсыбыт. Ону Дьаарыны? ылларар. Дьэ, ол гынан баран, баай ки?и арыылаах кымы?ы и?эрдэ-и?эрдэ этин у?унуохтуур. ?с хонуга туолар.
«Хайа, уолгун буллу? дуо?»
«Бэ?э?ээ киэ?э буллум. Ата?ынан тыалаан сылдьар ки?и. Сэттэ хонукта а?ал. Сынньаннын».
Анараа??ыта: «Мин с??с к?ст??х сиртэн кэлтим. К?н сарсын ту?уннар», – диир.
Дьаарын: «Саатар ?с хонукта а?ал».
Дьэгин буолла?ына: «Булдум хаалла. Ту?уннар», – диир.
Иккиэннэрин сарыынан сабан киллэрэллэр. Туту?а т??эллэр, тустан иэмэхтэспитинэн бараллар. Дьэгинэ туран тиэрэ быра?ан кэби?эр. Тойон, Дьэгин та?а?ын арыйа тардаары, с??рэн кэлэр. Дьаарын, та?а?ын арыйтарымаары, туту?уу буолар. Дьэгин туруо дуо. Баран хаалар.
«Уолгун к?рд?р. Атын ки?инэн охтотторду?, бы?ыыта», – диир.
«Б?????ттэн ыйыт», – диир.
Ол курдук хаа?а сатаан-сатаан баран, уурайан хаалаллар.
ОЙУУНУ ИТЭ?ЭЙИМИНЭ
Ойууттары итэ?эйиминэ гынара дуу, соруйан гынара дуу? Биир ойуун: «Кугас сылгылаахтар бааллар», – дии-дии кыырбыт. Ону дэлби та?ыйар: «Бу кугас сылгылаах кыы?ын миэхэ ойох а?ал. Кырдьык баар буолла?ына», – диэн.
Маныаха ойуун кугас сылгылаахха кыыран тахсар буолла?а. «Дьаарын кинээс уола Дьала?ай Киилээн ?р?? дуу?абын тутан сиэри, хара хааммын то?оору гынна. Ол и?ин тиийэн кэллим», – диэбит. Дьэ ону: «Ол саха ураа?хай миигин с?б?л?? дуо?» – диир. Ону дьэ: «Булгу ылабын диэн миигин ?лт? сыста. Эн с?б?л??р ки?и?. Миигин абыраа. ?л?рт?р?мэ», – диир.
Дьахтара туран этэр: «Эчи му?ун. Ыйбар тиийэн ыксаан олоробун, хат буолан ханайан олоробун. Онон оттон барыам эни, барыам эни», – дэтэр.
Онуоха били ойуун т?тт?р? эргийэн: «Т???р, ходо?ой и?эр. Тэ?ииннэ туту?», – диэн т?тт?р? эргийэр.
Онуоха тахсан, та?ырдьа к?рб?ттэрэ, ити Бордо??о Ыылаах диэн сир баар (Дьала?ай Киилээн оло?о), онно тумул ?тэн киирэр. Онно тэ?кэ харыйатын курдук, арыт уот буолан к?ст?р дьон бары?наспыттар. Онтон туран, дал аанын тыа?а а?ыллар. Аан умса т??эттээбит.
Дьоннор онтон, абаа?ы умса т??эрэн аспыта диэн, ааннарын иттэннэри, кэдирги анньан а?ар буолтар.
Онтон туран, дьиэ ортотугар ынах ханнын курдук хара кэ?эй
б?к?н??нээбит. Дьэ, бу ки?и туран, иттэннэри т??эн сытан дьиктиргээбит.
Былыргы ки?и дьиэтин ха?ас ?тт?гэр хатырыгынан б?р?йэн хаппахчылаах орону о?остор эбит. Онно арай дьахтар ынчыктаан дьиэрэ?итэр, талыыта киирэн. Онтон туран, кы?ыл о?о ытаан марылыыр. Дьэ туран, били ки?и ойуунун ?нт? сынньан барар: «А?алтаабыт дьо??ун киэр гын!» – диэн.
Сынньыллыбыт ойуун к?рд???р: «С?б?лээбэтэ. Баран к?р??хх?т буолуо», – диир.
Маныаха туран, били дьахтара этэр: «Эриэн ыт элэгэ, к??рт ыт к?л??тэ гынна?ы?. С?г?н?нэн ара?ыам суо?а. Ата?ым соболо?ун т?л??н араар», – диир.
Маныаха туран, били ки?и, дьэ, тугун да биэриэн булбат. Арай били ойууннаах дьахтара этэллэр: «Сэттэлээх уол о?о?ун биэрэр буоллаххына, с?г?н?нэн ара?абыт», – дииллэр. Ону с?б?лэ?эр. Дьахтар барбыт. Сэттэлээх уол о?о ?л?н хоммут.
* * *
Бу ойуун аны ???ээ Хара Сылгылаахтар бааллар диэн кыырар эбит. Ону эмиэ ?нт? сынньар: «Хара Сылгылаахтар бааллар диигин. Онтон отчуттарда т??эрэн кулу», – диэн.
???э та?ыстым диэн ??эн-с?ктэн тиийэр. Онуоха: «Дьэ, ?лэлиэм, т????м», – диир.
Онтон ити Б?т?р??п биир хонук ааспытын кэннэ биир ки?и кэлэн, с??дэс гына т??эн баран: «Оттуур сири? ханна баарый? Ыйан кулу», – диир. Онуоха ыйыталаан биэрэр. Хотуур тыа?а тыа?ыыр, кыраабыл тыа?а тыа?ыыр. Ходу?ата к?н?нэн б?тэн и?эр буолбут. Бугул б??? лаглыгыраан туран испит. Ыал иннигэр к???н ?лэтэ эрдэ б?тэн хаалбыт. Ки?итэ: «Хамнаспын тугу биэрэ?ит?» – диэбит. Онуоха: «Тугу с?б?л??г?н, ону биэрэбин», – диир. «Аны кы?ын, биир соно?остоохпун, онтубун а?алан а?атыа?ым. Биир т??тэ?инэн а?атааччыбын», – диир. Онуоха ??рэ саныыр. Биир ат айа?а буолла?а дии диир. «Кы?ын кэлэн олорор дьиэбит. Дьиэтэ ыйан кулу?», – диир. Онуоха биир иччитэх ?т??? ыйан биэрбит. К???н?гэр ол ки?итэ ол ?т???р кэлбит. Кини к?рд???нэ, ки?итэ биирдэ кыбынан кэлэн а?атар эбит атын.
Сааскы ?тт?гэр Дьала?ай Киилээни? с????тэ барыта сутааран ?л?н хаалбыт. Онон хойукку дьон Б?т?р??п биир хонук ааспытын кэннэ окко киирбэттэр эбит. Абаа?ы окко киирбит к?нэ диэн.
Ити курдук Дьала?ай Киилээн, ойууну итэ?эйиминэ, уола икки баайа иккиттэн ааспыта ??? диэн сэ?эргииллэр этэ.
Кэпсээнньит тылы бы?аарыыта:
Кэ?эй – ньирэй, кулун т?р??тэ?инэ б?р?нэн т?р??р дии. Ону кэ?эй дииллэр.
Степанида Павловна Иванова (1916). Ньурба, С?лэ нэ?илиэгэ. Одьолун а?атын уу?а. 1964 с. суруйан биэрбитэ.
ОНОКУ ДЬААРЫННЫЫН СЭРИИЛЭСПИТЭ
Оноку Дьаарыннаахха 4 саастаах уол о?отун илдьэ к??лэйдээбит. О?о о?олору кытта оонньообут. Онтон, а?аан-сиэн баран, киирэ-тахса сылдьан, Дьаарын, а?ата к?рб?т?гэр, Оноку уолун батыйанан ?л?р??р? турда?ына, Оноку т?бэ?э киирбит. Ону Оноку сэрэйэн, дьиэтигэр барбыт. Ол баран и?эн, о?отуттан ыйытан билбитэ, дьиэлээхтэр кэпсэппиттэр, бу уол би?иги уолаттарбытын ба?ылыыр к??стээх, ?ч?гэй ки?и тахсыы?ы, онон улаатыан иннинэ ?л?рд?хх? с?п буолсу диэн.
Дьэ, онтон кэлин Оноку дьиэтин та?ын туой ки?и сойуолуур буолбут. Ону чу?наан билбитэ, Дьаарын бэйэтин б?т?ст?р?н кытары ?с буолан о?ону, бултуу бардахтарына, дьиэ?э хаалларан барыахтара диэн, ону кэтэспиттэр, чу?наабыттар. Дьиэлээхтэр о?олорун, со?отохтуу хаалларбакка, илдьэ сылдьар буолбуттар.
Онтон эмиэ бултаан кэлбиттэрэ, ?с аттаах ки?и кинилэр дьиэлэрин эргийбит суолларын к?р?н, ??г?лээн дэлбэриппит: «Бу туох оруспуойдара дьиэбин чу?нуугут? Дьаарын хара т??к?н! Миигин билбэтэ буолуо диигин дуо? Туох и?ин хаанна?арга сорунну?? Мин итини таах хаалларбаппын. Элбэхтэн – элбэх, а?ыйахтан – а?ыйах ордуо. ?с хонон баран, сир ортотугар сэриигин бэлэмнэн. К?н тахсыыта», – диэбит.
Маны Дьаарын истибит. Дьиэтигэр кэлэн, бэйэтин урдустарыгар эппитин, биир да ки?итэ сэриилэ?эргэ буолумматах. «Онокуну кытта тэ?нэстэр тэ?нэ?иэх эн бэйэ? бааргын. Би?иги тулу?ар кыахпыт суох», – диэбиттэр.
Онтон ?с хонон баран, сир ортотугар к?н тахсыыта Дьаарын били??и Быарга, Б?к?р??к Тумула диэн харыйа тумул баар, онно оччолорго бэрт а?ыйах ойуурдаа?а ???, онно то?уйбут. Оттон Оноку, Быартан Сэтиэнэх у?уор Дьуохай диэн сир баар, онно тохтооччу. Икки ардын ыраа?а биэрэстэ а?арыттан ордук буолуо.
Дьэ, ох саанан ытыаласпыттар. Икки ?тт?ттэн тииттэргэ с?р??стэн туран. Кэлин ти?э?эр Оноку б?тэ?ик о?угар Дьаарын улахан уола табыллан ?л??т?н кытта, даан биэрэн, дьиэтигэр куоппут.
Дьэ, ити кэнниттэн Оноку алакылыы, алакылыы ?л?рб?т ки?итин с?рэхтээх быарын батыйатыгар иилэн, ???э анньан туран, уу кытыытыгар туран ал?аабыт ???. «Мин ?ст??хп?н ?л?рд?м, саастаахпын самнардым. Онон мин буруйа суохпун», – диэн.
Ол и?ин ити сир Быар диэн ааттаммыта ??? диэн кэпсэтэллэр этэ. Мин бэрт кыра эрдэхпинэ. Оччо?о Быар Сэтиэнэхтиин, би?иги олохпут э?ин ?рг?лдь? уута эбитэ ???.
Ити билигин Б?к?р??к Тумула диэн сиргэ мин билиэхпиттэн Оно?остоох Тиит диэн ааттанар модьу, ?рд?к ба?айы хатан хаалбыт тиит баар этэ. Урут, бада?а, абына-табына сорох лабааларыгар мутукчаланарга дылы этэ. Хойут олох хатан хаалбыта. Ити тииттэн мин а?ам уончалаах эрдэхпинэ хас да оно?ос тимирин булбуппут, ???ээ ба?айыттан, хатаастан тахсан, ылар этибит диэн кэпсиир этэ. Ол тиит билигин к?ст?бэт буолбут, охтубут бы?ыылаах. Сэрии кэннинээ?и дьылларга баар этэ.
Иван Васильевич Федоров-Ал?ай. Ньурба, Андайбыт. 1968 с. суруйарбар 74 саастаа?а.
?РЭН, АЙБЫТТА УОННА ДА АТЫТТАР
?рэн
диэн сиргэ былыргы дьиикэй омуктар, то?устар, ?рэллибит, ы?ыллыбыт, б?пп?т сирдэрэ. Онно оло?уран олорбуттар. Ол олордохторуна саха омук, оччо?уна эмиэ кыргы?ыылаах омуктар эбиппит ээ, ону кэлэннэр о?унан, батыйанан кырганнар куоттартаабыттар.
Дьэ, ол ?рэллибит сирдэрэ ?рэн диэн буоллун диэн ааты биэрбиттэр ол дьон, то?устар, омуктар. Би?игиттэн, сахаттан, куотаннар, ааттаабыт ааттара ити. Онтон аарыгыран ааспыт сирбит Айбытта буоллун диэбиттэр. Айаннаан, аарыгыран, а?аан-сиэн, к??лэйдииллэрэ буолуо. ?рэ??э, Айбытта?а ?т?хт?р?н онно тураллар.
Айма?ыйан ааспыппыт Арыылаах Маар буоллун диэбиттэр. К?р?лээбит сирбит К?рд?гэн диэн буоллун диэбиттэр. Дьи?нээх сирбит Чи?нээни диэн буоллун диэбиттэр. Былыргылар ону ааттаппаттар. Былыргыга Чи?нээни дэппэттэр. Билигин Ар?аа К??л диэн аатырар. Бэ?элэйдээн ааспыттара Бэрэ диэн баар. Уулаан ааспыппыт Улгумда Эбэ Хотун буоллун диэн. 8 миэтэрэ дири?нээх. Кэнэнитэ. Ол аата саамай дири? сирэ. Олох ?йэтигэр уолбат сир. Арба. Иэдэйбит сирбит Иэдээк диэбиттэр. Били дьоннор Лооглоорго к?рээн тураллар. Онтон ?л??н? булбуттар.
Онтон саха сабардаан, бу сири ба?ылаабыт. Ол кэнниттэн би?иги ?б?гэбит Андайбыт тахсыбыт, балыктаан сиэн сыппыт.
Тылы бы?аарыы:
?рэн – эбэ?килэр «дьаалатынан сылдьар, олох-дьа?ах о?осторго кы?аммат» диэн ис хо?оонноох тыллара буолуон с?п (Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков: материалы к этимологическому словарю. Т. 2. – Л.: Наука, 1977. С. 289).
Василий Николаевич Михайлов-Ба?ылайкаан. Ньурба, Чуукаар нэ?илиэгэ. 1968 с. кэпсэтэрбэр 74 саастаа?а.
ЧУКЧА КЫРГЫТТАРА
?с чукча кыы?а манна оло?уран олорбуттар ???. Манна ?лб?ттэрэ ??? ????н. Кыргыттар, мыраан т?б?т?гэр ??к??л?? туран, ????н ?лт?р ??? диэн таак сэ?эн баар.
Биирдэрэ инньэ со?уруу Малдьа?арга барбыт ???. Биирдэ?э – ???лдь???. Саамай улаханнара бу Эбэ?э хаалбыт. ????н ?с к??л иччитэ буолтар: Малдьа?арга – Киэ? К??л диэ??э. ???лдь??? – Хаары?да диэн к??лгэ. Улаханнара бу Чуукаар диэн к??лгэ иччи буолбут. Хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин.
Бастаан нэ?илиэккэ кинээс буолбут ки?и, быыбардаммыт ки?и: «Нэ?илиэгинэн хорон уутун т??эрэн, уолба о?оруохха», – диэбит.
Инньэ дии сырытта?ына, т??ллээхтэргэ биллибит хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин: «Мин уубун хамсаппатын. Ийэ уубун хамсатта?ына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэ?э», – диэн илдьиттээбит. Ону ол т??ллээх ки?и манныгы т????т?м диэн кинээскэ кэпсээбит. Ол и?ин ол кинээс уурайан хаалбыт. Хордорботох.
Сааба а?абыыт диэн а?абыыт, мураанын т?б?т?гэр мэлиибэн ыллаан, кириэс туруораары, кириэ?ин о?отторон бэлэмнээн сытта?ына, биир т??ллээххэ биллибит эмиэ хаар ма?ан баттахтаах эмээхсин. Илдьиттээбит а?абыыкка: «Мин т?б?б?р кириэс та?ааран аспатын. Аста?ына, бэйэтэ бэйэтиттэн кэмсиниэ?э», – диэбитин т??ллээх ки?и а?абыыкка кэпсээбит. Ол и?ин ол а?абыыт, кириэс аспакка, уурайан хаалбыт.
Сергей Иванович Алексеев (1918). Ньурба, Таркаайы. Орто ??рэхтээх, учуутал. 1969 с. суругуттан.
ЧОЛО?УЙА
Былыр ки?иттэн ураты улахан, модьу, к??стээх Чоло?уйа диэн ки?и олорбут. Ол олордо?уна, Дьокуускайтан биир атыы?ыт эргинэ, атыыла?а тахсыбытын, тугу да ордорбокко талаан баран, бэйэтин к?нн?р? ыыппыт. Дьокуускайга тиийэн кэпсээбитин кэннэ, ону иэстэ?э, Чоло?уйа аатыгар ?с туус ма?ан аттаах ки?и тахсыбыттар. Чоло?уйа туу к?р? барбыт. Дьиэ?э эмээхсинэ эрэ баар эбит. Ол олордохторуна, тыаны ортотунан улаханнаах диэн ки?и тымтайын с?гэн кэлэн, тиэргэ??э «лип» гына ууран баран, ?с аты дьэ ?йд??н, чарапчыланан к?р?н баран «То?о кыраларай, с????лэр дуу, тугуй дуу?!» – диэн с?хп?тэ ???. Дьиэтигэр ?с ки?и олорорун к?рб?т да, тугу да са?арбатах, хайы?ан да к?рб?т?х. Эмээхсинэ улахан ба?айы буор к??стэн улахан мас кытахха балык хоторон биэрбитин, а?ыйахтык сапсырыйбыт уонна, к?хс?н этитэн баран: «Хантан сылдьар о?олоргутуй?» – диэн ыйыппыт. «Дьокуускайтан сылдьабыт», – диэбиттэр. Онуоха: «Быы, то?о кыраларай. Дьокуускайтан сылдьабыт диэхтииллэр ээ», – диэбит.
Бу ?с ки?иттэн саамай бэртэрэ Б?г?ллэ Хара диэн эбит. Ол эппит: «Эйигин кытта к??н к?рс?, хол былдьа?а, буут мэмэ?ээннэ?э кэллибит», – диэбит. Ону истэн, к?лэ т?сп?т уонна эмээхсинигэр этэн, хоспохтон охсу?ууга, тустууга кэтэр иэн и?ииринэн хо?уланан тигиллибит сарыы, тура?ас сыалыйатын киллэттэрэн кэппит. Уонна этэр: «Ааттаан-суоллаан кэлэн баран, туох к?р-нар оонньуунан оонньоору кэллигит, дойду дьоно?» – диэбит. Онно Б?г?ллэ Хара: «Тарбах тарды?ыахпыт», – диэбит. «Умсары садьыйдахпына, сиргэ сээкэйгитин ?л?рд?хх?т?нэ, кыы?ырыма?», – диэбит.
Икки кыраларын кытта тарбах тарды?ан, илиитин т?б?т?нэн сиргэ умса садьыйталаабыт. Онтон Б?г?ллэ Хара киирбитин иккис тардыытыгар, т??к?й?н баран, иннин диэки с??рб?т. Ол кэнниттэн Б?г?ллэ Харалыын тустубуттар. Са?а тустаары тарбахтарын т?б?т?нэн туту?ан и?эн, Чоло?уйа хара?ын кырыытынан к?рб?тэ, икки батыйа к?хс?н хара?ар т??эн и?эр. Чоло?уйа, кылана т??эн баран хоспоххо батыйатын ыла с??рэн киирэн эрдэ?инэ, ?с ки?итэ куттананнар, аттарын миинэн, к??л? кытыытынан куотан истэхтэринэ, ха?ыыра-ха?ыыра сыссан, ситиэх буолан истэ?инэ, эмээхсинэ с??рэн кэлэн, иннигэр б??л?? т?сп?т уонна эппит: «Тохтоо, болхой. Эн ити дьоннору ?л?рд?хх?нэ, элбэх ки?илээх сэрии кэлэн, би?игини суох гыныахтара. Онон тыыннаах бардыннар. Тохтоо», – диэн к?рд?сп?т. Эмээхсинин тылын ылынан, т?нн?б?т.
Иван Самойлович Степанов. Ньурба, ??дэй нэ?илиэгэ. 1982 с. кэпсэтэрбэр 62 саастаа?а.
О?У?УНАН…
Аан бастаан Тыгын са?аттан, Тыгынтан куттанан, к?рээн кэлбиттэр. Сата?а олохсуйбуттар. Олору? буолла?ына тимир уу?а, мас уу?а – мындыр дьоннор сайдан испиттэр.
Ити Ха?алас эбэтин кытыытыгар Ойо?ос диэн ки?и олорбут. Ол буолла?ына, былыргы ыраахтаа?ы суола диэн харчыны хомуйан баран, Дьокуускайга киллэрэн туттарар эбит. О?у?унан. Онно ?с хонугунан тиийэр эбит.
Иннокентьев Афанасий Николаевич (1909). Марха улуу?а, II Бордо? нэ?илиэгэ. 1982 с. суруйбутум.
ДААДАППЫЙ О?ОННЬОР
Былыр Тыалыкы баайа Бэкэй О?онньор 700 с????лээх байан олорбута ???. Мэ?эдьэк к??л кытыытыгар. ?т??? Б?д?ргэй Бэс анныгар Бэкэй к??лэ диэн баар били??э дылы.
К?р???э-ха?аа?а киирбэт кыыл атыырдаа?а ???. Онтун абаа?ы к?р?н, к???н тутан сиэри сылгы?ытын Даадаппый о?онньору соруйбут. ?йэтин тухары таас дь?лэй о?онньор. Ону хаста да?аны, ?йд?т?-?йд?т?, этэ сатаабыт: «О?уур быа?ын сыры?ыннарар аты? агдатыгар баайан баран, атыыр моонньугар быра?аар».
Ону кыайан ?йд??б?кк?: «Бэйэм агдабар дуо?» – диэбит.
Этэ сатаан баран, ба?ын то?хох гыммыт. Бэкэй баай. Онто, бэйэтин агдатыгар маанан баран, атыырын моонньугар иилэ кээспит.
Ити аатырбыт Мэ?эдьэк к??л? эргитэн и?эн, Куртах Арыыта диэн алааска, и?ин хайа тардан, курта?а хаалбыт. Моонньоох диэн тумулга моонньоох ба?а хаалбыт.
Ити сирдэр билигин сити аатынан ааттана тураллар. Моонньоох Пиэрмэтэ диэн баар. Сурукка киирэр.
ДЬААРЫН ОЙУУН
Маалыкайга Дьаарын Т?бэтэ диэн баар.
