скачать книгу бесплатно
О?О С??М?Т И?ИГЭР
Кыыс к?ст?бэт. Хойутуу кэргэннэммитим. Матан хаалтым. Баайга биэрэллэр э?ин. ?р ба?айы сылдьыбытым. 21-бэр дуу, ??дэн дуу кэргэннэммитим буолуо.
Дьон холкуостаах буолтара, мин бытархайынан хаалан хаалбытым. Холкуо?ум ы?ыран ылла. Мунньахха. Туох буолан ы?ырдахтарай? Мунньахха киирдим. К??-дьаа. Элбэх ки?и. ?ч?гэй ба?айы.
А?ам буолла?ына ыыппат. «Ойох ылан баран бар», – диир. Бастакы уола буолла?ым дии. Бииргэ улааппыт ки?ибин, тэ??э кэриэтэ.
Мунньахха бараммын, олордум. Бииргэ ??скээбит дьонум. Бары да?аны. Биир кыыс хаалбыт эбит. Олорор эбит. Дьон ортотугар, дьахталлар ортолоругар. Ол аттыгар баран олоруох санаам кэллэ. Дьахталлар арыллан биэрдилэр. Олордум аттыгар. Онтон ыйыттым, ыйытыахтаахпын: «Уол булунуоххун ба?ара?ын дуо?» – диэтим. Кистээммин. Кулгаа?ар. Онтум туран баран хаалла. Атын сиргэ баран олордо. Онтон кэллэ: «Кырдьык этэ?ин дуо?» – диэтэ.
«Кырдьык буолумуна», – диэтим.
«Мин дьиэбэр аргыста?ан барыахпыт», – диэтэ.
Дьиэтэ чугас. Миэнэ – ыраах. Букаайыга олоробун.
Аргыста?ан бардыбыт. Ийэтэ эмээхсин баар. Уонна кэргэн суох.
Икки улахан кыыстаах. Кэргэн барбыттар. Миэнэ – саамай кыралара. Сылы кыайбат балыс. Миигиттэн. А?ата Мааха Киргиэлэйэ диэн о?онньор. ?л??р? сытар о?онньор. Ыалдьан. ?с сыл сыппыта. Ас барбат буолан. Онтон о?онньорбут туран: «Ыраа?ынан аймах буолуохтаах этибит. Онон сатаммата буолуо», – диэтэ.
Онон мин барыах курдук буоллум. Дьиэм – ыраах сир, то?ус биэрэстэ. К??? эрэ кыайбат сир.
Онтон кыы?ым хаайыы б???. «Ити ?л??р? сытар, ?й? аччаабыт о?онньор. Олох уруу буолбатахпыт», – диэтэ.
Эмээхсин эмиэ: «Уруу буолбатахпыт», – диэн кэбистэ.
Онтон кыы?ым та?аспын-саппын дэлби ыйаталаан кэбистэ. Сиппит-хаммыт ба?айы, миигиттэн сылы кыайбат эрэ балыс. ?лэлии сылдьар. Хас да ки?и ыйыппыт, т??рт ки?и дуу, ??дэн дуу. Ону аккаастаан испит. Инньэ диир этэ. Хонно?ум дии. Ки?и хаайыытын ылынаммын. Хайыахпыный. Былыргы кыргыттар да сытыылар. Уонна сиппит-хаммыт ба?айы. Б?д??. Бары да б?д??н?р.
Онтон икки?ин кэлэ сырыттым. Аргыый а?ай. Сэмээрдик. Уол о?о санаата оонньуур буолла?а. Ки?и ааттаах. Арахсар санаа суох. Кыы?ым да арахсар санаата суох. Кэлэн хонобун да?аны. Кэннэкинэн ыттыйан бардым. Син сырыттым.
О?онньор ?л??н иннинэ дьиэ туттарбыта.
Куораттан тахсыбытым. ?р??б?т?м кэннэ, биир ы?ыыр аттаах дьахтар и?эр. Ону мин сэрэйдим. Араа?а, мин ки?им и?эр бы?ыылаах диэтим. Тахсан олоробун. Ыт ма?ым
?рд?гэр. Кэллэ. Кини эбит. Атын баайда. Сэргэ?э. «О?онньор барда. К?мн?б?т», – дии кэлбит. «Сассыарда аргыста?ыахпыт, бииргэ барыахпыт. Хон», – диэтим.
Хоммото. «Быраатым Бааска с??рэ сылдьар о?о. Ийэм ?лб?тэ».
Нэ?илиэккэ бардым. Очуот буолла. Сымыйанан-кырдьыгынан очуоттаатым. «Холкуостаах буоларым буолуо», – диэтим.
Кэллим. Дьиэбэр. А?абыттан аналбын-чааспын к?рд??т?м. Кыы?ым ыксатта. Кыы?ым кэлбит. Аттан и?нибэт ки?и. ?лэ?ит кыыс этэ.
Куораттан тахсарбытыгар биирдии и?ит испиири биэрэллэр этэ. Мин испэппин ол са?ана. ?йд??б?н кыыспын. Ба?ар, онно илдьиэм диэн. А?ам а?аарын и?эн кэбиспит. Уоран. К?рд??р эбит. Ампаарга кистээбитим. «Оо, сыы?а гыммыппын», – диэбитэ. «Барабын, – диэтим. – К???б?н».
Тэлгэ?э уу б???, чалбах б???. Аналбын-чааспын биэрдэ – с???? элбэх. Буолунай буолла?а дии. Биир уба?алаах биэни. Бэйэм аналым, олох. Атыыры. Саастаах. Бэйэтэ атыыр соно?остоох хаалла. Биир ти?э?э бургунас, биир бэйэм ынахтаахпын. Т?р??б?ттэр иккиэн. Иккиэннэрин биэрдэ. Атыырым буолла?ына сыар?алаах, сэптээх-сэбиргэллээх. Ньирэйдэрбин тиэйдим да кэлэн кэбистим. Та?ас-сап диэн туох дуоннаах буолуой. Б?ттэ.
Холкуоска ыла о?устулар. «Кыыс буллахпына, киириэ?им», – дии сылдьар этим. Туой. Бэтиэхэлээх ки?ибин.
«Кэлиэ?э. Кэллэ?инэ, ынахтарын, ньирэйдэрин баайталаан кэби?ээр. Хото??о», – диэбит ийэтигэр.
Онтон кэлбитим, ынахтарбын, ньирэйдэрбин ийэтэ баанан кэбиспит. «Атыыргын, биэ?ин илдьэн холбоон кэбис», – диэбитэ. Бэйэтэ эмиэ биэлээх. Эмээхсин баай этэ. Т?рд?.
Дьэ, онтон ?лэлээн т??эн бардым. Кыы?ым мас та?а сылдьар эбит. Эмээхсиммит баар, с????б?н к?р?р, дьиэбитин к?р?р. Бэйэбит иккиэн, эр ки?и курдук, сырыттыбыт. Оттоон-мастаан. Сыл тохору таах сырыттыбыт, о?оломмотубут. Сылтан ордон баран, о?олонон барда. Илистэн. Биэксэл диэн букатын суох. О?олорбут иккистэригэр тиийэн баран: «Тээтээ, маамаа», – диэн баран ?л?лл?р. Дьэ, нахаас. Ки?иттэн биир о?ону ииттибитим. ???гэр тиийэн баран ?лб?тэ. Сытыы ба?айы этэ. 11 о?ону к?м?н баран, аармыйа?а барбытым. ???с хомуурга. Эмээхсиним хаалла, ийэ кынным хаалла. А?ам хаалла. Ытаан-со?оон хааллылар. Сылтан ордон баран ийэ кынным ?лб?т. К?мм?ттэр ону.
Онтон икки сыл сырыттым. Икки сылтан ордон и?эн, кэлбитим. Икки сыл а?аара сылдьан баран, тохсунньу са?ана, тымныы са?ана кэлбитим. Ньачаас а?албыттара.
Кэлбитим эмээхсиним баар. С???? суох буолла?а дии.
О?о с??м?т и?игэр. Т?р??б?кк? сырытта?а дии. Кыччаан хаалбыт эбит. Биирдэ сурук ыыппыта. «Эн к?р?н барбыты? курдук сылдьабын. К???рээбэккэ сылдьабын», – диэн суруйбута. А?атын к?р?стэ?инэ, тиллэр эбит о?о. Ити ханна да биллибэтэх дьыала.
Онтукабыт, дьэ, ы?ыы буолла. Сылгыбын тутан киирдим. 7 эрэ хоннордулар дьиэбэр. Эмээхсиним м???н б???, тохтуу т?спэккин диэн. «Сылгыгар киир», – диэтилэр холкуо?ум. Лаабыда ыраах, уон к?с. Салбантан. Мааппабын та?ааран кэбистим эмтиэкэ?э, баабыска эмээхси??э. Онтон эмээхсин ы?ыртаран ылла. Т?р?тт?б?т. Нэ?иилэ, дьэ, ына?ы т?р?т?р курдук ыллыбыт. Иккиэн. Ааммытын хатанан кэбистибит. Онтон, о?о туох да эттээх-сииннээх ба?айы. Улахан ба?айы. Нэ?иилэ ыллыбыт. Дьахтарым ?лб?т? эрэ. Ылбыппыт, батта?а бачча у?ун (сэ?ийэтин к?рд?р?р – Б. С.). ???с сылыгар чуга?аата?а дии. Кыыс этэ. К?лэ-к?лэ дьиэ ?рд?н аа?ар, аны илиитин охсор – ытыс та?ынар. Эмээхсин к?лэр: «О?орбуккутун билбэккит дуо? ???с сыла буолла?а дии», – дии-дии.
Мааппабын а?аллым. О?у?унан. Хонуга туолан. Кыы?ым, син к?рб?пп?т-истибиппит, сытара буолуо диэн. ??рб?т?м алдьархайын. То?ус хонон баран ?л?н хаалла. Биэксэл: «Буорайбыт», – диэн буолла. Барыта миэнэ – и?эх.
Тылы бы?аарыы:
Ыт мас – мас эрбиир атах, хо?уол. Б?л?? оройуонун дьонун тыла. (Саха тылын диалектологическай тылдьыта. – М.: Наука, 1976. С. 316).
Семен Авксентьевич Филиппов-Халчыык (1932). Нам, II Атамай нэ?илиэгэ (билигин Горнай улуу?а, Атамай нэ?илиэгэ). «Таахаан а?атын уу?а. Инникитэ Ала Уу?а. Ити Ала Уу?а улахан норуот ???, элбэх сири хабар ???. Саамай былыргы т?р?ттэрэ ???. Бу ?рэх с?нньэ б?т?нн?? буолуо». 1999 с. кэпсэппитим.
ХОТУ О?ОННЬОР
Дьон кэпсиирин этэбин мин. Т?б?т?н у?уо?уттан к??лгэ орох киирэр ???. Сытар сириттэн. Т?к?н?йэн киирэрин к?рб?т?хт?р. Орохтоо?ун орохтоох ???. Ол кырдьык ???. Ара?а?ын к?рд?? барбыт боломуочунайдар булбаттар ???. Мин а?ай диэн таххан бараннар, т?нн?н киирэллэр уонна кэпсээбэттэр ???.
Ба?аар турбут. Улахан ба?аар. Биир атыыр ??р?н сиэн кээспитэ. Уонна сылгы базатын б?т?нн??. О?онньор у?уо?ар уот тиийэн истэ?инэ, эмискэ эти?нээх ардах кэлэн, хантан да кэлбитэ биллибэт, саба т??эн кээ?эр. Уоту барытын умуоран кээспит. То?о т??эн кэбиспит. К??стээх ардах т?сп?тэ дииллэр.
Быдьыгыс О?онньор Хоту О?онньору к?т?хт?р?р?гэр ылгын чы?ыйата, биир у?уо?а, с?тэн хаалбыт. Ара?а?а сууллан т?сп?т?гэр. Булбатахтар. Онно ки?и к?рд??б?ттэр. Хах о?онньор: «Мин барабын. Ыччаттарбын ыыппаппын», – диэбит уонна ?лб?т онно. Толук буолан. Оннук к??стээхтик кыырбыт. Айа?ыттан ?р?? к??гэн бырдьыгынаабыт. Оннук к??стээх эбит кыырыыта.
Хоту О?онньор дьи?нээх аата Моонньо?он диэн. Онон манна олохтоохтор моонньо?он ку?у у?уутай, моонньо?он хапта?а?ы хара хапта?ас диибит.
НЬУРБА
Саргылаана Егорова. Ньурба, С?лэ. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
С?ЛЭ
Былыыр-былыр С?лэ диэн бухатыыр олорбут. Бу ки?и туох да а?ара баайдаа?а эбитэ ???. Сылгыта-с????тэ барыта му?унна?ына, к?н к?ст?бэт буолан хаалара ???. С?лэ аата-сура?а киэ?ник тар?аммыт. Бу ки?и к????нэн да, бы?ыйынан да кими да?аны иннигэр т??эрбэтэх эбит. С?лэ са?ата ?с биэрэстэлээх сиртэн, субу кэлэн са?арар курдук, и?иллэрэ ???. Кини биир саамай таптыыр аттаа?а ???.
Биирдэ С?лэ, т?птэ уматан баран, дьиэтигэр киирэн утуйан хаалбыт. Кини ол таптыыр ата уонна с????лэрэ т?птэ?э кэлэн турбуттар. Ол турдахтарына, ороспуойдар кэлэннэр С?лэ атын илдьэ барбыттар. Улахан аймал?ан буолбут. С?лэни ча?ардара у?угуннарар кэмнэригэр ороспуойдар т??? эмэ ырааппыттар. С?лэ тахсан: «Аппын сибилигин а?ала охсу? биитэр э?игини ?л?рт??м!» – диэн ха?ыытаабыт.
Ороспуойдар, бу кэллэ?э диэн ыксааннар, у?уохтара халыр-босхо барбыт. Аты быра?ан кээ?эн бараннар, атахха биллэрбиттэр.
С?лэ суон сура?ын Омоллоон диэн эмиэ аатырбыт бухатыыр истибит. Омоллоон С?лэни к?рэстэ?эргэ ы?ырар. Кинилэр охсу?аллара туох да а?ара ынырык ???. Омоллоон С?лэни кыайбыт. Омоллоон С?лэни кыайбытын бэлиэтигэр дойдутугар С?лэ т?б?т?н ????т?гэр дуу, ура?аска дуу ууран баран т?нн?б?т.
С?лэ бухатыыр олоппо?о а?ыйах сыллаахха дылы Ар?аа ?рэххэ баара ???. Билигин ол олоппо?у суох курдук кэпсииллэр. Омоллоон С?лэ с?рэ?ин, быарын, ата?ын ылан, тус-туспа сирдэргэ хааллартаабыт. Ол и?ин С?рэх, Быар, Атах диэн алаастар ??скээбиттэр.
Прокопий Прокопьев-Прокопий Чуукаар. Суруйааччы. 1964–1965 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут ???йээннэрэ.
О?О ?ЛБ?Т
Былыр бу дойдуга ки?и-с???? са?а олохсуйан эрдэ?инэ ити билигин О?о ?лб?т дэнэр сы?ыы хара ма?ыттан ыла уулаах к??л эбитэ ???. Биирдэ ол к??лтэн а?аан олорор ыал со?отох о?олоро, уу ба?а киирэн баран, ууга т??эн, ?л?н хаалбыт. Дьоно, о?олоро ??г?л??р?н истэн, саба сырсан кииртэр да, кыайан ?р???йбэтэхтэр. Со?отох о?олорун а?ыйан, сор-му? б???н? к?рб?ттэр. Хас да к?ннээх-т??н? бы?а к??л? булкуйбуттар да, булбатахтар. ???э тэстэн, дагдайыа диэн эмиэ хас да к?н к???тэллэр да, ту?а тахсыбат. Биирдэ ?лб?т о?о а?ата, санаата-а?ыыта т?м?ллэн, иирбит ки?и курдук, к??л?гэр киирэн, ки?илии кэпсэтэн, кэп туонан барбыт: «К???э к?рб?т к?нд? к?м?сп?н туох ааттааххар угунну?? Туох буруйу о?ороммут санаа? туолбата? О?обутун мэ?иэ?инни?, аны бэйэбитин ыйы?ын, о?ом ?л?г?н к?р? иликпинэ мантан харыс халбарыйыам суо?а! Оо, кимнээх буолан кимим, туохтаах буолан тугум сити?иэй?! Кимим билиэ баарай, кэнэ?эс эн да дьэбэрэннэн к?р?н дьэлтэйэргин, ч??мпэ? дьуо?ара уоларын?! Оо, абам да баар эбит, хайа кыахпынан, ханнык к??сп?нэн эн бэйэлээхтиин туруула?ыам буолла?ай…» – диэн ытаабыт-со?ообут.
Онтон бэттэх ити били??и сы?ыы ма?най О?о ?лб?т К??лэ диэн уолан, хонуу буолуор дылы ааттаммыта ???.
ХАМПАХ
Били??и Хампах к??лгэ былыр Хампах диэн ааттаах балыгынан эрэ иитиллэн олорор эмээхсин олорбут. Ол эмээхсин балыктыыр эрэ к??л?нэн бу эрэ к??л эбит.
Биирдэ эмээхсин идэтинэн к??л?гэр туос тыытын миинэн тууларын к?р? киирбит. Са?ардыы к??л?н ортолоон, тумулга тиийэн эрдэ?инэ, к??л?н ар?аа диэки ?рэ?иттэн ала холорук туран, эмээхсини к?рд?-к?рб?т?нэн бу бирилээн кэлбит. Уу ньуурун к??рчэхтии ытыйан, туос тыы элээмэтин т??нэри с?р??н ааспыт. Эмээхсин эрэйдээх кимэ кэлэн ?р???й??й, ууга т??эн, ?л?н хаалбыт. Эмээхсин ??г??т?н истэн, чугас ыаллара саба сырсан киирбиттэрэ, туос тыы т??нэстэн баран, к??л ортотугар к??рэ?нии сылдьар ???.
Эмээхсин тыыннаа?ар да кини аатынан ааттыыллара ???, эгэ ?лт?н кэннэ ааттаабат буолуохтара дуо? К?н б?г?н?гэр диэри ааттаан кэллибит. ?сс? бу к??л аатынан ма?найгы колхоз тэриллибитэ. Ону ??рэхтээх ?рт?лэрэ, тупсардахпыт буолан, «Комбайн» колхоз дииллэрэ. Ма?найгы колхозтаа?ын са?ана хантан ылбыт комбайннара кэлээхтиэй. Оччолорго комбайн диэн бурдук бы?ар тэрил баарын т??ээн да баттаппатылар ини.
МЫРААН
Урут Чуукаар диэн ааттанар к??л билигин Эбэ дэнэр. Дьэ, ол Эбэ хотулуу илин э?эриттэн мыраан ?рдээн, илин диэки бара турар. Ханнык да атын ааттаа?а биллибэт. Арай, ?рд?ттэн Мыраан эбэтэр Сирэйдээх Мыраан дииллэр. Кини ту?унан араас ???йээни кэпсииллэр. Олортон т???т? кырдьыга-сымыйата биллибэт. ???йээн аата ???йээн, кэпсииргэ тиийиллэр.
Ки?и-с???? са?а кэлэн олохсуйан эрдэ?инэ, Маар К??л уонна ?с К?л?йэ диэн ааттанар к??ллэргэ то?устар олорбуттар ???. Биирдэ ол то?ус омук кыргыттара 9 буолан Мыраа??а к??лэйдии тахсыбыттар. Оччолорго Мыраа??а ыттыбыт ки?и улаханнык са?арыа, к?л??-салыа суохтаах. Оттон ол 9 то?ус кыргыттара ыттан баран, сээдьэлээн барбыттар. Ортолуу ??к??лээн и?эн, аллара ньимис гынан хаалтар. Кыланар са?аларын истэннэр, дьон с??рэн тахсыбыттара, 9 о?хой эрэ хараара сытар ???. Онтон бэттэх Мырааны иччилээх диэн улаханнык дьиксинэр буолтар.
Бу ???йээн ха?аа??ыта биллибэт. Биир кырдьа?ас о?онньор ?л?р?гэр кэпсээбит ???. Дьэ, ол о?онньор эдэригэр Мыраа??а тугу эрэ гына тахсыбыт. Ол сылдьан, сири дь?л? ?ктээн, аллара сурулаан и?эн, элигин элик, силистэн туту?ан ылбыт да ???э биирдэ баар буолбут. Куттаммыта аа?ан, туох ааттаахха т?ст?м диэн, дь?л? ?ктээбит сирин сэрэнэн ???й?н к?рб?т. Онто туох эрэ иинэ эбит. ?сс? сирийэн к?рб?тэ: иинин анна уулаах, ол уута с??р?г?рэн кылыгырата сытар ???. Оччолорго сир анна ууланарын ким этиэ баарай. Уол, сир т?нн?гэ буолуо диэн, мас булан ?р?ттээн, хатырык хастаан сабан баран, буор кутан кэбиспит уонна: «Икки атахтаах таба хаампатын, икки харахтаах таба к?рб?т?н», – диэн ал?аабыт.
Кини, бу сир т?нн?гэ буолла?а, абаа?ы мантан тахсан дьон дуу?атын илдьэрэ буолуо диэн на?аа куттаммыт. Дьо??о эттэхпинэ, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн кимиэхэ да кэпсээбэтэх.
Иван Петров. Ньурба, ???лдь?. 1964–1965 сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
???ЛДЬ?
Былыр би?иги сирбитигэр ???лдь? диэн ааттаах, ту?угар син эмиэ сура?ыра сылдьыбыт к??стээх ки?и олорбут. Манна Дыгын сэриилээн ыла кэлбитигэр, бу ???лдь? балтараа к?ст??х Андайбыт диэн сиргэ тахсыбыт. Бу тахсан, Бы?а?а?а Сирэй диэн оччолордоо?у сытыы-бы?ый ки?ини кытта, дьон хому?а, Хорула диэн ?рэх ба?ыгар тахсыбыт. Манна тахсан, кинилэр сырыыларын сылдьыах, кыайыахтарын кыайыах, хотуохтарын хотуох ки?ини булбакка, т?нн?н киирбиттэр. Аара кэлэн и?эн, Бы?а?а?а Сирэй ???лдь?т?гэр маннык диэбит: «Сура?ырдаллар-сура?ырдаллар да, би?иги ки?ибит ???н, дь???н?н-бодотун да к?рб?кк? кэлбиппит. ?л??х буоллахпытына, ийэ буорбутугар охтуохпут. Онон баран, с?пт??х сири булан, сэриилэ?эн к?р??ххэ».
Кинилэр манна с?п буолуо диэн икки улахан, Эбэ уонна Кэнэни диэн, к??ллэри силбиир сиргэ кэлэллэр. Бу силбэ?ии кэтитэ 1,5 биэрэстэ кэри?э. Оттон сэриилэ?эр сэппит диэн арай Бы?а?а?а Сирэйгэ оно?о?о суох ох баар эбит. «Бэйэлэрин киэнин бэйэлэригэр ыытыллыа», – диэн, улаха??а уурбаттыы, ки?итигэр хоруйдаан кэбиспит.
Бу икки ки?ибит Чохоол Туму?а диэн тумуска, оттон Дыгын – бэтэрээ ?тт?гэр сыппыттар. Дыгын ытыалаан киирэн барбыт. Онуоха ынараа??ылар кэлбит о?у тарбахтарын икки ардыгар кыбытан ыла-ыла т?тт?р? ыыталаан испиттэр. Дыгын, дьоно а?ыйаатар а?ыйаан и?эллэрин к?р?н, мутук дь?л?????нэн Бы?а?а?а Сирэйдээ?и к?р? сыппыт. Онуоха Бы?а?а?а Сирэй тумул т?б?т?гэр ойон тахсыбыт. Ону к?р?н, Дыгын оно?ос ыыппыт. Ынараа ки?итэ ону, кыбытан ылан баран, ???лдь?т?гэр эппит: «Ыл, к?р эрэ. Ол д?л?? ынараатыгар туох чо?улу?нууруй? Бу оно?ос онтон кэлэргэ дылы гынна дии», – диэн, балтараа биэрэстэ бэттэх сытар ки?ини ыйа-ыйа, эппит. Уонна, т?тт?р? ытан кэбиспитэ, Дыгын а?ар хара?ар кэлэн т?сп?т. Дьэ, онтон Дыгын, сатаныам суох дии санаан, ити сиртэн тэскилээн биэрбит.
Онтон Бы?а?а?а Сирэй, баттаммыкка к?м?, ата?астаммыкка алгыс буолуом диэн, сири кэрийэ барбыт.
???лдь?, бэйэтэ хаалан, кэргэн ылан, о?о-уруу т?р?т?н, ити сир улахан, киэ?, ??н??х сы?ыыларынан тар?атан, олордуталаабыт. Онтон ыла ???лдь? диэн аат и?мит диэн кырдьа?астар кэпсииллэр.
Дыгын уонна ???лдь?л??х Бы?а?а?а Сирэй сэриилэспит сирдэриттэн 1954 с. тиит т?б?т?гэр батары киирбит оно?ос т?б?т?н уонна ол сиртэн ох си?ин булаттаабыттара. Онон сэриилэспиттэрэ кырдьык. Ол гынан баран, эбээ?ин да ханна барыай дииллэр.
Софья Васильева. Ньурба, I Ха?алас. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ОЙО?ОС
Былыр Дь??к??дэ Эбэ Хотун кытыытыгар Ойо?ос диэн ки?и олорбута эбитэ ???. Кини ойо?о да, о?ото да суох эбит. Саас аайы бултуур идэлээх. Бэйэтэ икки миэтэрэ ?рд?ктээх эбит. Бу Ойо?ос диэн ки?ибит ойо?осторо барыта биир кэлим эбит. Дьэ, ол и?ин кинини Ойо?ос диэн ааттаабыттар.
Арай биирдэ саас кини бултуу тахсыбыт. Ол тахсан баран, биир кыталыгы хойумууннаабыт
. Кыталыгын сырсан, били??и Акана анныгар тутан ?л?рб?т уонна дьоннорун мунньан, бултаабытын малаа?ыннаабыт. Кини оннук кытыгырас ки?и эбитэ ???.
Ол кыталыгы туох баар дьо??о ?ллэрбиттэрэ биирдии сап ута?ын курдук тиксибитэ эбитэ ???.
Ойо?ос диэн ки?и у?уо?а Дь??к??дэ Эбэ Ха?ала?ын диэки ?тт?гэр баар. Кини у?уо?а, кырдьык, 2 миэтэрэ. Би?иги экскурсия?а сылдьан к?рб?пп?т. Улаханнык эмэхсийэн эрэр этэ. Ол гынан баран, би?иги ону хостооботохпут. Учууталларбыт к???ллээбэтэхтэрэ.
Тылы бы?аарыы:
Хойумуун – табыллыбыт, баа?ырбыт. Б?л?? дьонун т??лбэ тыллара.
Эбэ?ки тылыгар гоевун – баас, баа?ырбыт.
Евдокия Андреева. Ньурба, ???лдь?. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
???ЛДЬ?
I. Былыргы абыычай бы?ыытынан, к?т??т уол туора сиртэн с?ктэн кэлбит кийиит кыы?ы сыбаайбалыар диэри к?р?? суохтаах эбит.
Биир ыал уолларыгар кыыс с?г?ннэрэн а?албыттар. Эдэр дьон дьоллорун холбуур бар?а-мааны малаа?ын тэрийэргэ бы?аарбыттар. Ол ??р??лээх-к?т??лээх т?б?ккэ сылдьан, уол наар кыы?ын ту?унан саныыр. «Т??? эрэ буспут моонньо?оннуу ?г?р?к-т?г?р?к к?рд?, т??? эрэ килбиэннээх киис т??тэ хаастаах буолла, т??? эрэ иирэ талах курдук имигэс буолла» диэн санаалар наар тэ?итэ кэйэллэр эбит. Кэлэ-бара сылдьар дьон кыыс кэрэ дь???н?н с???н кэпсэтэллэрин истэн, тулуйбакка, хаппахчы аанын сэгэтэн к?р?н истэ?инэ, дьахталлар: «???йд?, ???йд?», – диэн аймала?а т?сп?ттэр.
Ити т?бэлтэ би?иги сирбитигэр буолбута уонна сирбит аата онтон тахсыбыта диэн кэпсээн баар.
II. Былыр би?иги сирбитигэр, Эбэ?э, сахалары кытта то?устар сэриилэспиттэр. Сахалар ба?ылыктара ???лдь? диэн, то?устар ба?ылыктара Омолдоон диэн эбиттэрэ ???.
Эбэ к??л?н у?уор-ма?аар турар икки тумултан кыргыспыттара ???. ?с т??ннээх к?н? бы?а ??г?л??-??г?л?? ?л?рс?б?ттэр, биэс т??ннээх к?н? бы?а кылана-кылана кыдыйсыбыттар. То?ус сэриилэрэ хотторон тахсыбыттар. ???лдь? бэйэтэ к??л у?уор, тумул ?рд?гэр, мас быы?ыгар турар Омолдоону а?ар хара?ын о?унан тэ?э ытан кэбиспитэ ???.
Итинтэн ыла ???лдь? би?иэхэ олохсуйан, ?с саханы ??д?тэн, т??рт саханы т?р?ттээн олорбута ??? диэн ???йээн эмиэ баар.
Мария Иванова. Ньурба, Акана. 1970 с. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ТААСТААХ
Бу сиргэ биир бухатыыр дьахтар Липпэ диэн сиртэн улахан таа?ы к?т???н а?алан бырахпыт ???. Ону ?сс? да илдьиэн, сыппатын быата быстан, бырахпыт ???. Кырдьа?астар к????н холонон к?рт? буолуо дииллэр. Ол таас билигин да сытар. Ким да кыайан к?т?хп?т, ?нд?пп?т да?аны. Урут нэ?иилэ сы?арыталлар эбит. Ол таас улахан, хара.
ЭМЭЭХСИН ТИИТЭ
Бу дэриэбинэ чуга?ыгар баар тиит. Бу тииккэ биир эмээхсин олорон ытыаласпыт дииллэр. Биир ки?илиин, к??л у?уор-ма?аар олороннор, ох саанан ытыаласпыттар ???. Эмээхсин олорбут тиитигэр хайдах эрэ ох саа оно?о?ун суола баарга дылы. Уонна ол эмээхсини, онно олорон, ?лб?т дииллэр. Ол тиит билигин да баар, улахан ба?айы, элбэх салаалаах.
Бу тиит анныгар ки?и у?уохтара бааллар.
Мария Степанова. Ньурба, Малдьа?ар нэ?илиэгэ. 1970-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
МАЛДЬА?АР ЭМЭЭХСИН
Малдьа?ар диэн манныктан тахсыбыт диэн сэ?эргииллэр. Былыр би?иги дойдубутугар Малдьа?ар диэн ааттаах баай эмээхсин олорбут. Кини т?р?пп?т о?ото суох ???. Ол и?ин, кинини ?йэтитээри, би?иги дойдубутун Малдьа?ар диэн ааттаабыттар.
Иван Алексеев-Уйбаан ?л?кс??йэп (1882). Ньурба, С?лэ нэ?илиэгэ. Санта?а а?атын уу?а, Ордьо?хо ийэтин уу?а. 1961 с. кэпсэппитим.
Т??ЛЭЭХ Д???РДЭЭХ Т?Л??Н ОЙУУН
Киниттэн с?лэлэр, Торуой Бордо? сорохторо, Пиэрибэй Бордо? сорохторо тар?аабыттар. Бултаан, балыктаан олорбут. Дьокуускайтан ойохтоох тахсыбыт. Киниттэн икки уол т?р??р: Ханта?ар Быгый, Суор Бас Боллуй-Торуой Бордо? соро?ун т?р?тэ.
Саха?а ?с хо?ооно баар. Буор к??стээх бордо?нор диэн.
