скачать книгу бесплатно
???йээннэр, номохтор
Багдарыын С?лбэ
Саха тылын ??рэ?эр топонимиканы т?р?ттээбит М. С. Иванов-Багдарыын С?лбэ «Талыллыбыт ?лэлэрин» бу алтыс томугар сир аатыгар сы?ыаннаах тус бэйэтэ уонна кини ??рэнээччилэрэ араас дьону кытта кэпсэтэн хомуйбут ???йээннэрэ, номохторо улуустарынан, кыраайдарынан наарданан киирдилэр. Сэ?энньиттэр саастара уонна улуустара ыйыллан, кэпсээннэрэ уларытыллыбакка, хайдах баарынан бэрилиннилэр.
Кинигэ аа?ааччы киэ? ара?атыгар ананар.
Багдарыын С?лбэ
Талыллыбыт ?лэлэр
Бастакы кинигэ
ААН ТЫЛ
Сир аатын хомуйуохха, чинчийиэххэ баар эбит диэн санаа XX ?йэ 60-с сылларын са?аланыытыгар, Б?л??тээ?и педучилище?а ?лэлии олордохпуна, киирбитэ уонна ??рэнээччилэрим к?м?л?р?нэн сир аатын хомуйбутунан барбытым. Ол бэлиэтэ, туо?ута буолан, бу хомуурунньукка кинилэр ?лэлэриттэн син балайда киирдэ.
Хомуллубут матырыйаалы бы?ааран, дьон билиитигэр та?ааран киирэн барбытым. Ол онон «Б?л?? диэн тыл ??скээ?инэ» диэн бастакы суруйуум «Бэлэм буол» ха?ыакка (03.03.1963) тахсыбыта.
Итинтэн ыла саха дьоно сыыйа топонимика диэн ??рэх баар эбит диэн билэн барбыттара. Оттон к?н б?г?н топонимика диэни истибэтэх уонна ол ис хо?оонун, суолтатын билбэт ки?и саха?а суох буолла диэн киэн туттабын.
Кэли??и кэм?э, дьон аатын ту?а диэн, дьэ сырыы б???т?н сылдьа сатаатым. Биирдэ кэлэн аа?ар кылгас олохпор астынар гына. Ол ту?унан урут суруйан турабын. Ити тухары сахам дьоно барахсаттар ??р??н? кытта баардарынан-суохтарынан к?м?л?ст?лэр. О?отуттан о?онньоругар тиийэ.
Кинилэр кэпсээбиттэриттэн, с?б?н к?р?н, ыстатыйаларбар, кинигэлэрбэр киллэртээн испитим. Ол онтум дьону ?сс? ордук к???лээбитэ. Уонна, ?ч?гэйэ диэн, оннук суруйууларбын бэчээтинэн сэ?ээрии кытта элбээбитэ.
Биир холобуру а?алыым.
2002 сыллаахха СГУ бэрэпиэссэрэ В. Б. Окорокова, ассистент А. Г.Куличкина, СГУ информация?а уонна реклама?а киинин дириэктэрэ Л. Е.Слепцова хомуйан «Эн миигин умнумаар, Сэргэлээх!» кинигэни та?аарбыттара. Кинилэр бу ?лэлэрин мин «Мэ?э ааттар» диэн суруйуубунан арыйтарбыттар этэ.
?кс?к?лээх ?л?кс?й, Г. В.Ксенофонтов, Сэ?эн Боло, А. А.Саввин, А. С. Порядин, Н. Т.Степанов, Г. Е. Федоров уонна да атыттар XX ?йэ бастакы а?аарыгар суруйбут ???йээннэрэ, кэпсээннэрэ саха култууратын кы?ыл к?м?с кылаата буолаллар. Былыргыны, т?гэх ?б?гэлэрбитигэр тиийэ, к?р?-истэ сылдьыбыттыы кэпсиир сээркээн сэ?эннэри батта?а суруйан хаалларбыттара.
Мин лаппа хойутаата?ым. Ол да гыннар, син ту?алаабыт курдук сананабын. И.Алексеев-Уйбаан ?л?кс??йэп (Ньурба, С?лэ нэ?илиэгэ, 1882 с. т?р??б?т), В. Н.Попов-Бочоох (Нам, Хатырык нэ?илиэгэ, 1909 с. т?р??б?т), Д. С.Лонгинов (Амма, Аба?а нэ?илиэгэ, 1909 с. т?р??б?т), Н. К.Игнатьев-Харчыкаан уола (Красноярскай кыраай, Лэмпиэскэй, 1978 с.: «Тойонноон к?рд?хп?нэ, 110-м быйыл», – диэбитэ), К. Д.Григорьев-Быычыгырас (Б?л??, Баппа?аайы нэ?илиэгэ, 1899 с. т?р??б?т), А. М.Черов (Муома, Кулун ?лб?т, 1876 с. т?р??б?т), А. С.Кырыалап (Хочо улуу?а, Дьаархан нэ?илиэгэ, 1889 с. т?р??б?т), А. А.Львова-Быкас (???ээ Б?л??, Ма?аас, 1906 с. т?р??б?т), Д. П.Елисеев (Боотуруускай улуус, I Хадаар нэ?илиэгэ, 1905 с. т?р??б?т) уонна да атыттар курдук ытык кырдьа?астары кытта кэпсэтэн, тылларын-?ст?р?н сурукка ти?эн ?йэтиппиппинэн киэн туттабын.
???йээннэр, кэпсээннэр бары хайа эрэ ?тт?нэн биллэрэр, иитэр суолталаах буолан и?эллэр.
Ат барыны кыайар кыахтаах, би?игини к?р?-харайа сылдьар дурдабыт-хаххабыт буолар диир ?йэлээх ???йээни 1969 сыллаахха Чурапчы Мугудайын кырдьа?а?а 82 саастаах М. А. Пермяков кэпсээбититтэн суруйбуппун бу хомуурунньукпар киллэрдим.
1975 сыллаахха ?йм?к??н II Боро?онун 63 саастаах ки?итэ И. М. Готовцевы кытта кэпсэппитим. Иннокентий Максимович: «Уус Алдантан биир ки?и саадьа?ай о?у?у миинэн тахсыбыта ???. Ол тахсан, ити Боро?он нэ?илиэгин т?р?ттээбитэ ???», – диэн кэпсээбитэ. Боро?он диэн кииннээх Уус Алдантан тахсыбыт ки?и ?йм?к????? Боро?он нэ?илиэгин т?р?тт??р.
Ити ???йээни биир ааттаах с??р?к о?устаах Улуу Хоро Саха сирин киин ?тт?гэр к???н кэлбитин ту?унан киэ?ник биллэр ???йээ??э сы?ыары тутан к?р??.
?лэм бы?ыллыбыт кээмэйэ хааччахтаата. Онон манна ??рэнээччилэрим ?лэлэриттэн уонна тус бэйэм эрэ кэпсэтэн суруйбуппун киллэрдим. Онон, холобура, наука кандидата М. Т. Гоголева, Орто Б?л?? ытык кырдьа?а?а, 1907 с. т?р??б?т О. Т. Мальцев кэпсээнин суруйан биэрбитин киллэрбэтим.
Хомуурунньукпун судургутук тистим. Улуустарынан наардаатым.
К?нд? аа?ааччыларым, бол?омтолоохтук аа?ыаххыт уонна бэйэ?ит санаа?ыт хоту ?р?-та?нары сыымайдаталаан к?р??хх?т, сыана бы?ыаххыт диэн эрэнэбин.
2004 сыл
Багдарыын С?лбэ
АБЫЙ
Гаврил Григорьевич Полушкин.Абый улуу?а, Му?урдаах. 1979 с. 81 саастаа?а.
* * *
Саамай былыргыбыт Дьокуускайтан кэлбит ???. Биир эмээхсин ыарыыттан к?рээн кэлбит ???. Икки уоллаах. Атынан. Аатын кыайан билбэтим. Эмээхсин эрэ диэн буолар.
ДЬАХТАРДААХ
Таас. Улахан сис оттон. ?рд?гэр о?олоох таас олорор. Былыргылар омук дьахтара таас буолбут дииллэр. Олорон.
ЭБЭ
Дьон олорбут сирэ эмиэ. Дьэ, Эбэ диэн э?эни ааттыыллар. Харыстаан, куттанан. Э?э диэтэхпитинэ, иэстиэ?э диэн буолла?а.
Константин Петрович Стручков. Абый улуу?а, Ура?алаах нэ?илиэгэ. Баатылыы уу?а. 1979 с. 68 саастаа?а.
КООК ТИИЛЭЭБИТ
Би?иэхэ былыр э?эни ааттыыллар коок диэн. Тиилээ?ин диэн батыйанан ?л?р??. Ар?а?ыттан. Коок диэн харыстаан ааттыыр ааттара. Аньыыр?аан.
Николай Васильевич Ефимов. Абый улуу?а, Абый нэ?илиэгэ. 1979 с. 77 саастаа?а.
* * *
Абый к??л?н ту?унан. Абый диэн ки?и аата диэн. Ол гынан баран, онтукалара омук диэн ааттыыллар этэ. Эбээн. Или Айыы диэн ки?и эбитэ дуу? Эбээн тыла айыы диэн ?ч?гэй диэн тыл. Оччо?о айыыны Абый диэбиттэрэ буолуо диэн са?алаахтар этэ.
Николай Николаевич Черемкин (1922). Абый улуу?а, Абый нэ?илиэгэ. 1986 с. суруйбутум.
* * *
Ол ки?и Абый да диэн ааттаа?а биллибэт. Ба?ар, Аабый да диэн буолуон с?п. Кыргыс ?йэтин са?ана буолла?а. Сахалартан куотан и?эн, улахан алааска турар таала?а олорбут. Алаас илин ?тт?гэр. Таала ?рд?гэр олорбут. Ол гынан баран: «Бу сир Абый диэн буоллун», – диэбит.
Светлана Стручкова. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а I кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут.
АБЫЙ
Мин олорор сирим аата Абый. Бу аат хайдах ??скээбитэй диир буоллахха, миэхэ Чуука эмээхсин (толору аатын билбэппин) маннык кэпсиир: «Урут Абыйга онон-манан эрэ а?ыйах дьиэ баар ???. Ки?итэ-с????тэ отой а?ыйах эбит. Манна аан бастаан, ким да суо?уна, биир эбээн ?ктэммит. Аата Абый диэн эбит. Кини манна на?аа ?р олорбут. К?н тура-тура бултуу тахсар ???. Ол са?ана булт хара ба?аам ???. Онтон, ?лб?т?н кэннэ, олорбут бала?анын Абый Бала?ана диэн ааттаабыттар. Кэлин у?аан-тэнийэн б????лэги эмиэ Абый диэн ааттаабыттар».
ХАРА МАС
Биирдэ хонуу устун ма?ан аттаах ки?и сиэллэрэн испит. Табахтаах эбит. Таба?ын тыа кырыытыгар элитэн кэбиспит. Чочумча буолан баран уот сыта биллибит. Буруо тахсыбыт. Сотору буолаат, уот улааттар улаатан, тыаны б?тт??н салаан барбыт. Дьон к?р?н, бары умуруора сатаабыттар. Хас да к?ннээх т??н? бы?а уоту утары охсу?ан, кыайбыттар. Мастара бары хоруоран хаалбыттар. Онтон ыла бу дойдуну Хара Мас диэн ааттаабыттар.
ЫЛБАТ
Бу на?аа кыра, ол гынан баран на?аа дири? к??л. Бу к??л ту?унан маннык кэпсииллэр. Биир киэ?э би?иэхэ элбэх ыалдьыт му?унна. А?аатылар. Би?иги, о?олор, утуйдубут. Арай мин сытан и?иттэхпинэ, ийэм кэпсээн унаарытар: «Биирдэ бу к??лгэ биир дьахтар, о?отун к?т???н баран, ууга киирэн испит. О?отун к??л кытыытыгар туруорбут уонна дала?а?а солуурча?ар уу ба?а киирбит. Т?нн?н тахсан и?эн к?р? т?сп?тэ, о?ото суох эбит. Арай ууга ии тахсан кэлбит. Дьахтар, о?ото ууга т?сп?т?н билэн со?уйан, куттанан, эмиэ ууга киирэн, ха?ыытыы-ха?ыытыы ??скэ киирэн испит. Ууга т??эн хаалбыт. Бу ха?ыыны истэн, ойуун с??рэн кэлбит уонна к??л? тула с??рэ сылдьан тугу эрэ ботугураа да ботугураа буолбут. Кини к??л? кими да ылыма, ?л?р?мэ диэн к?рд?сп?т. Кыраабыт. Ол и?ин бу к??л? Ылбат диэн ааттаабыттар.
АЛЛАЙЫАХА
Анна Павловна Трофимова (1928). Аллайыаха, Ойоотун нэ?илиэгэ. Эбээн. 1981 с. кэпсэппитим.
ХАЙА?АСТААХ
Бу сир урукку аата Хайа?астаах диэн. Уда?ан аата ??? Хайа?астаах диэн. Хайа?ас баар этэ. Хас ?йэ тухары турда?а дии хайа?ас. Ол хайа?аска киирэ?ин, ыраах со?ус хаама?ын и?игэр. Аан курдук хайа?ас. Ол хайа?аска бэлэ?э суох ыыппаттар ??? былыр. Дьон: «Иччитэх барбат буолу?», – дииллэр ???. Кэппиэйкэ э?ин, са?а та?ас кырада?ынын, о?уруо э?ин бырахтараллар эбит.
Ол уда?ан ити хайа?а?ы о?орбут ???. М?кк?сп?ттэр ??? икки ойуун. Уда?анын биллэрээри хайа?ас о?орбут. Мин к??стээх ойууммун диэн. Билиилээхпин диэн. Ону биирдэрэ: «Эн сири? алдьаныа, ?йэтэ суох сир», – диир ???. Икки?э: «Мин сирим ?ч?гэй, ?йэ-саас туруо», – диир ???. Уда?ана хайа?а?ы о?орбут уонна хайа?ас и?игэр с?тэн хаалбыт уонна Халыманан тахсыбыт дииллэр.
Былыргылар кэпсииллэр.
АЛЛАРАА ХАЛЫМА
Савва Алексеевич Слепцов (1920). Аллараа Халыма улуу?а, Походскай сельскэй Сэбиэт. 1984 с. суруйбутум.
КОТЕЛЬНАЙ
Походскай сиэнэ тиийэр сирэ. Былыргыттан тыл. Ону Котельнай диэн ааттаабыттара. Урут, ха?ан эрэ былыр чуукча сэриитэ баар ???. И?ити-хомуо?у талаан илдьээрилэр ол сэриини тэрийэн кэлэ сылдьыбыттар. Дьэ, онно биир о?онньор олорбут. Сирэ аата суох эбит оччо?о. Ол о?онньор биир эрэ алтан салыырдаах эбит. Аччыгый. И?эр-а?ыыр и?итэ. Ону былдьаарылар ол о?онньору сырсыбыттар буолла?а. Онтон ол сиэн туран, дыгдыйа буолан, то?он турда?ына, ортото, биэрэгэ халы? со?ус буолан, ки?ини уйаруйбат буолан турда?ына. Онно ситэн истэхтэринэ. Хас эмэ ки?и батыйалаах. Ону халытан ыыппыт. Ол килэ? устун. Салыырын. Оттон ол дьоннор диэтэр о?онньору кэбиспиттэр. Салыырга киирбиттэр. С??рэн. Килэ? устун. Онно бары тимирбиттэр. Онтон ааттаммыт ??? диэн кэпсииллэр этэ о?онньоттор.
АММА
Ирина Сирдитова. Амма улуу?а, Аба?а нэ?илиэгэ. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
КЫЫС ДЬААРБАЙБЫТ
Былыыр-былыр биир баай олорбут. Кини кыыстаах эбит. Ол кыыс эргэ барар саа?а буолбут. А?алаах ийэтэ кинини баай уолаттарыгар к??стэринэн биэрээри гыммыттар. Кыыс буолла?ына биир дьада?ы ки?и уолунуун олус таптаспыттар. А?атыттан, ийэтиттэн к?рд??? сатаабыт: «Миигин бэйэм с?б?л??р ки?ибэр биэри?. Мин дьолбун бы?а т???мэ?. Мин баай уолаттарыттан кими да с?б?лээбэппин. Кинилэргэ биэрдэххитинэ, кумахха быра?ыллыбыт ньургу?уннуу кууруом-хатыам. Ийэлээтэр ийэм, а?алаатар а?ам, мин к?рд????б?н исти? даа!» – диэн иэйбит-туойбут, к?рд?сп?т-ааттаспыт. Ону ийэлээх а?ата истиэх бэйэлээхтэр дуо?! Олох с?пс?сп?т?хт?р. А?ата: «Ол-бу буолума! Ол дьада?ы уолугар тахса??ын тугу сиэн-а?аан уойар-тотор ???г?н? ?сс? бачча кыратыттан с?б?л??рдээх-с?б?лээбэттээх. К?рд??? да сорунума. Мин эйигин т?р?пп?т?м, онон мин бас билэбин. Ким?э биэрэрим-биэрбэтим бэйэм дьыалам».
Кыыс эрэйдээх хайаахтыай. Муммут кус о?отун курдук хаалаахтыыр. Ийэтэ, кыы?ын а?ынан, кэргэниттэн к?рд???н к?р?р да, биирдэрэ ылыммат. А?ата, эппитин курдук, тэйиччи олорор биир баай уолугар кыы?ын биэрээри тэринэр. Кыыстан тугу да ыйыппаттар. Бэргэ?элээн холбооттуур к?ннэрэ тиийэн кэлэр. Кыыс бэргэ?элэнэр. Уонна киэ?э, утуйар кэмнэрэ кэлиитин са?ана, с?тэн хаалбыт. Кини, таптыыр ки?ититтэн арааран, таптаабат уолугар биэрэн эрэллэриттэн хомойон-хоргутан, дьиэтин кэннигэр турар тииккэ тахсан мо?нон ?лб?т.
Ол кэнниттэн хас да сыл ааспыт. Арай биирдэ били баай олорбут сириттэн чугас хас да ки?и оттуу сылдьыбыттар. Т??рт??р чэйдэрэ буолбут. Биир ки?и о?ох отто, чэй ?р? хаалбыт. Дьонноро чугас сорохторо от к?р?, сорохторо с?т??л?? барбыттар. Ол ки?и, со?ото?ун хаалан, уотун умата олорбут. Арай туран, солуурча?ын ыла баран и?эн к?рд???нэ, суол устун биир бэргэ?элэнэр курдук та?астаах кыыс хааман кустуктанан и?эр эбит. Ки?и муодар?аан да, со?уйан да ол кыы?ы к?р? турбут. Кыыс чуга?аан истэ?инэ к?рб?тэ, били а?ыйах сыллаа?ыта мо?нон ?лб?т баай кыы?а и?эр эбит. Ки?и, куттанан, сырдык-хара?а быы?ыгар киирбит. Арай биирдэ ?йд?мм?тэ, дьоно кэлэн, кинини уоскута сылдьаллар эбит. Ол ки?и тураат, били суол диэки к?рб?т да – туох да, ким да суох. Ки?и дьонугар кэпсээбит. Дьоно олус муодар?аабыттар. Ол дьонтон сорохторо кэнники эмиэ ити кыы?ы к?рб?ттэр. Кыыс, кинилэргэ чуга?аан и?эн, с?тэн хаалар эбит. Дьон онтон ыла ити сири Кыыс Дьаарбайбыт диэн ааттаабыттар.
Маша Нестерова. Амма улуу?а, Амма-Наахара нэ?илиэгэ.
1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
Б??ЧЭ ОТУУЛААХ
Бу сиргэ биир ыал Петр диэн уоллара, ону?у б?тэрэригэр, экзамен са?ана, бырааттарын кытта баран, кыракый сарай туппут. Онно уруогун аахтара ???. Ол уол армия?а сылдьан, кэлиэн ый а?ара хаалтын кэннэ, хайаттан суоруна таас т?б?т?гэр т??эн ?лб?т. Ол и?ин бу сири Б??чэ Отуулаах диэн ааттаабыттар.
БОССООЙКО ОРОНО
Боссоойко бандьыыт к?рээн и?эн, биир хайа?а диван курдукка, и?ирик ойуур и?игэр, ?рэх кытыытыгар турар сиргэ, хонон ааспыт ???. Ол сир ол и?ин итинник ааттаммыт дииллэр.
Парасковья Кутукова. Амма улуу?а, Элэ?ин нэ?илиэгэ. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
ТО?УС КЫЫ?ЫН К??ЛЭ
Кырдьа?астар кэпсээннэринэн маннык. Бу к??л с?рдээх улахан к??л. Кини адьас таас хайа анныгар сытар. Ити хайа эмиэ с?рдээх ?рд?к ба?айы, туруору. Манна урут биир то?ус дьахтара олоро сылдьыбыт. Дьахтар с?рдээх хорсун эбит. Куруук тыа?а сылдьан бултанара ??? уонна хайаттан куруук хайы?ардыыра ???. Ха?ан да охтон, с??????н с?тэрбэт эбит. Арай бу дьахтар биирдэ с?рдээ?ин ыалдьыбыт. Кы?ын эбит. Урукку куолутунан хайаттан хайы?арынан т??эргэ бы?аарыммыт. Кини ити санаатынан хайа ?рд?ттэн хайы?арынан т?сп?т. Ол гынан баран, Эбэтин аттыгар кэлэн, охтон тобуктуу т?сп?т. Олус диэн ытаабыт-со?ообут. Бэйэтин на?аа кэмсиммит. Дьэ, ол курдук олорон эрэн ?лб?т. Онтон ыла бу к??л, кинини кэриэстээн, к?н б?г???э диэри То?ус Кыы?а диэн ааттанар.
КЫРГЫТТАР У?УОХТАРА
Бу сири маннык кэпсииллэр. Т??рт уда?ан кыргыттар олоро сылдьыбыттар. Т?рд??н ини-бии эбиттэр. С?рдээх эйэлээхтик олорон и?эн, ыалдьан утуу-субуу ?лб?ттэр. ?лб?ттэрин кэннэ т?рд??ннэрин бииргэ к?мп?ттэрэ ???. Ол сылдьыбыт сирдэригэр у?уохтарын туппуттар. Ол и?ин бу сири Кыргыттар У?уохтара дииллэр.
??ННЭЭХ К??Л
Урут, былыыр-былыр дьон а?аан олорбут с?рдээх улахан к??лэ баар эбитэ ???. Дьон бу к??л? с?б?лээн, ытыктаан Алаана диэн ааттыыллар эбит. Бу к??лтэн а?ыыр эрэ ууларын ба?аллар эбит. Уонна к???н му?халыыллар ???. Балыга туох да на?аа с??нэ улахан эбит. Биирдэ чугас-чугас олорор икки ойуун, тыл-тылларыгар киирсибэккэ, кыы?ырсыбыттар уонна, куотала?ан, ?с т??ннээх к?н? бы?а кыырбыттар. Ойууттар кыыран б?т??лэрин са?ана абаа?ыларын уонна иччилэрин а?алан охсу?уннарбыттар. Малаан ойуун Онтоко ойууну, кыыран б?тэн и?эн, хара?ын дь?л? т??эн кэбиспит. Онон Малаан ойуун кыайбыт. Бу к?нтэн ылата Алаана к??л кылгаатар кылгаан испит. Устунан уолан барбыт. Бу к??л онно ньама?ынан, бадараанынан к?р? сыппыт. Онон бу к??л уута барыта ??н-к?й??р буолбут. Онтон ылата к??л? Алаана диэн ааттаабакка, ??ннээх диэн ааттаабыттар.
Ульяна Иванова. Амма улуу?а, Солобуода дэриэбинэтэ. 1960-с сс. Б?л??тээ?и педучилище?а II кууруска ??рэнэ сылдьан суруйбут курсовой ?лэтиттэн.
АРЫЫЛААХ
Манна биир Арыылаах диэн ха?ан да уолбат тура? баар. Ол тура? ту?унан дьоннор маннык ???йээни кэпсииллэр. Былыр то?ус ынахтаах биир эмээхсин олорбут ???. Бу тура? аттыгар. Ол эмээхсин ол ынахтарыттан арыы-сыа б???т?н астыыр ???. Арыы о?орор ??? уонна с????т?н ?л?р?н, сыатын ылан бу?аран баран, ол сыаны уулларан, с??гэйи кытта булкуйан, эмиэ арыылыыр ???. Кини ол арыыны о?орооччунан биир баайга ?лэлиир ???. Эмээхсин сарсыарда эрдэттэн киэ?э хойукка диэри с????лэрин кытта аста?ар ???. Эмээхсин ийэ-хара к?л???нэ тахсан, та?а?а-саба арыы буолан, туох баар туттар ыа?айалара, и?итэ-хомуо?а куруутун арыылаах буолар ???. Эмээхсин ууну арыы о?орор ыа?айаларынан бастар эбит. Кини к???э биирдэ да бастар эбит буолла?ына, и?ититтэн, кыра да буоллар, арыы сыата хаалбыт тобо?о бу тура? уутугар т??эр эбит. Ол курдук мунньуллан, уу ?рдэ б?тт??нэ ара?ас арыы буолбут. Эмээхсин ол арыыттан, сомсон ылан, эмиэ ту?анар эбит. Кини, ынахтара баа?ырда?ына, онон эмтиир эбит уонна т??лэрин эмиэ ол арыынан сотор эбит. Ол и?ин ол тура?ы Арыылаах диэн ааттаабыттар. Ол да буоллар, атын да тура?нар эмиэ арыылаах буолааччылар да, ааттара атын.
Дмитрий Семенович Лонгинов (1909). Боотуруускай улуус, Дьо?ку нэ?илиэгэ (билигин Аба?а). Булгунньахтаах а?атын уу?а, Даа?ый ийэтин уу?а. 1983 с. суруйан биэрбитэ.
АТ БАСТААХ ХОЧОТО
Амма ар?аа э?эрэ. 200-чэкэ сыллаа?ыта татаардар олоро сылдьан, уорбут аттарын ба?ын у?уо?ун мунньубуттарын к?р?н баран, Са?арбат Сааба, Боотуруускай улуу?ун кандидат кулубата, Ат Бастаах диэбит.
МОЧЧОХОЧЧУ ХАЙАТА
Бу хайаны Моччохоччу диэн кэрэ дь???ннээх, с?рдээх бы?ый кыыс дьахтар аатынан ааттаабыттар. Ол дьахтар ити хайаны таптаан, арахпакка оонньуу, ?р?-та?нары с??рэрэ, ыллыыра-туойара ???. Ол и?ин ааттаабыттар.
ЭМЭЭХСИН ХАЙАТА
Былыр биир булчут эмээхсин сааскы то?окко тайа?ы эккирэтэн киирбит. Амма у?уоргу ?тт?гэр куугунатан тахсан, б?д?р?йб?т уонна: «О?ом тобукпар ??скээн б?д?р?йдэ?им», – диэбитэ ???.
ДЬА?АДЬЫМА ТААС ТУЙА?А
Дьа?адьыма – Соморсун хайата. Ол былыргы дьон о?устарын туйа?а таа?ыран турар диэн. Оло?хотоо?ор б?д?? туйахтаах с???? баарын ту?унан номох.
АБА?А ХАЙАЛАРА
Харама. Амма с?ннь?гэр баар бары хайалартан барыларыттан басты?нара, маанылара, кэрэлэрэ, с?д?лэрэ диэххэ с?пт??х. Таас сууллардаах, кэрэ к?ст??лээх хайа. Олохтоохтор бу хайаны Мааны Хотун Хайа дииллэрэ ???.
Уола Уол Хайа – кини у?а ?тт?гэр к?ст??лээх сиргэ турар.
Кийиитэ Кийиит Хайа – Дири? Аппа и?игэр са?ан олорор килбик к?ст??лээх кэрэ хайа.
?с Бэ?эллэр: Улахан Бэ?эл, Орто Бэ?эл, Кыччыгый Бэ?эл – кырдьа?ас эмээхситтэр. Орто Бэ?эл ыраа?ы к?р?р улуу хотуннара ???. Бу Бэ?эллэр – улуу хотуттар. Хоту диэки хайы?ан, халгыыдалары к?р?-истэ, саастарын тухары салгыбакка олордохторо. Бу хотуттар ойуун, уда?ан алгы?ыгар ураты миэстэни ылаллара.
МИКИИДЭ
Бу эмиэ таас хайа. Былыргылар ойуун, уда?ан алгы?ыгар ити хайаны Нэрилиир Нэс ?т?гэн т?гэ?иттэн Н?кэн Бараан Угу?а, быган туран, Орто Дойдуну к?р? турда?а диэн ?йд??ллэр ???. Ити хайаларын. С?рдээ?ин дьиксинэр хайалара. Абаа?ы угу?а быган турар диэн.
УОРАЙ
Бу Амма илин ?тт?гэр, Б?т?? нэ?илиэгэр, баар хайа. Былыр кыргыс ?йэтин са?ана Б?р? Б?т??нэргэ Уорай диэн улахан бухатыыр буолар чинчилээх на?аа б?д?? о?о ??скээбит. О?ону наахаралар, эккирэтэн а?алан, ити хайа анныгар баар к??лгэ ?л?рб?ттэрэ ???. Ол и?ин Уорай уол тыыннаа?ар таптаан оонньуур хайатын Уорай диэн ааттаабыттар.
* * *
